TÜRKiYE DiYANET VAKFI YAYlNLARI / 291. Islam ve Demokrasi. Yayına Hazırlayan Ömer Turan

Transkript

1 TÜRKiYE DiYANET VAKFI YAYlNLARI / 291 Islam ve Demokrasi Kutlu Doğum Sempozyumu ! Yayına Hazırlayan Ömer Turan. Türkiye Diyanet Vakfı 1 IsHim A: aştırn_ıaları Me: kezi. ~-- Kutuphanesi,: L~~~1::_1'-Jo: 1 rı J O~Li! ı -j---ıl-~~--!~ ' "]_al cı.,...,,. i No 1.J f.j.:;. '.. J;J1--; LL.;. D ıl ~ ANKARA ~

2 TÜRKiYE DiYANET VAKFI YAYlN MATBAACILIK VE TICARET IŞLETMESi Meşrutiyet Cad. Bayındır Sk. No: 55 (06650) Kızılay/ANKARA Tel: (0.312) Fax: (0.312) Yayın No: 291 Sempozyumlar-Paneller Serisi: 27 ISBN Y Kapak Tasarım ve Uygulama Mehmet Fidancı Bu kitap; Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık ve Ticaret işletmesi'nin Dizgi, Fotomekanik, Ofset ve Cilt Tesislerinde hazırlanıp basılmıştır.

3 MÜSLÜMAN TOPLUMLARDA BİRLİKTE YAŞAMA TECRÜBELERİ BABÜRLÜ-HİND MODELİ Azmi ÖZCAN XVI. yüzyılın ilk çeyreğinde kurulan Babürlü Devleti kısa sürede çağının en büyük devletlerinden birisi haline gelmiş ve Hindistan alt kıtasına hakim olarak kendilerine tamamen yabancı olan bir coğrafyada yüzlerce farklı dil ile ırk ve inançtan olan insanları üç yüz seneden fazla süren bir idare altında yaşatarak, çağına damgasını vuran olaylarından birisini gerçekleştirmişlerdir. Timur'un torunlarından Ömer Şeyh Mirza'nın oğlu olan Babür XVI. yüzyılın başlarında Kabil merkezli bir sultanlığı idare ediyordu. Büyük bir askeri yeteneğe sahip olan Babür, 1519'da Hindistan'a ilk seferini gerçekleştirdi ve kuzeyde Pencab bölgesinde bazı yerleri ele geçirdi. Bu dönemde Hindistan'ın büyük kısmı Delhi sultanlarından İbrahim Ludi'nin hakimiyeti altındaydı. Bu sırada Özbekler Kabil'e saldırı düzenleyince Babür geri döndü. Ancak 1525'te Lfıdiler'in muhalifleri Babür'ü tekrar Hindistan'a davet edince kişilik bir ordu ile İbrahim Lfıdi'nin üzerine yürüyerek ünlü Panipat zaferiyle kalıcı olarak Hindistan'a girdi (21 Nisan 1526). Bu zaferden sonra hakimiyetini yavaş yavaş genişleterek Kendehar'dan Bengal'e kadar olan toprakları ele geçirdi. 1530'da vefat eden Babür'ün yerine oğlu Humayun geçti. Çok genç olan Humayun Şah, tahtta hak iddia eden kardeşlerinin sebep olduğu zaafın da tesiriyle Babür'ün başarısını devam ettirememiş ve Hindistan'ı terkederek 10 yıl kadar Kabil'de yaşamıştı. Humayun'un tekrar Hindistan'da kontrolü eline alması bu yüzyılın ortalarında gerçekleşti fakat kısa bir süre sonra 1556'da vefat etti. Humayun'dan sonra yerine Babürlü Devleti'nin en büyük sultanlarından Ekber geçti. Ekber Şah 50 seneyi aşkın süren saltanatının sonunda büyük bir imparatorluk bıraktı. Bu bakımdan Hindistan Babürlü Devleti'nin gerçek anlamda kurucusu Ekber Şah kabul edilmektedir. Ekber'den sonra Babürlü tahtına sırasıyla Cihangir, Şah Cihan ve son büyük sultan Evrengzib Han geçmiştir. Evrengzib'in 1707'de vefatıyla birlikte Babürlü Devleti uzun süren bir kriz dönemine girmişti. Bir taraftan Mgan Na- 97

4 dir Şah'ın baskısı, diğer taraftarı baş gösteren taht kavgaları ve nihayet Avrupalılar'ın sömürge arayışları sonucunda hızla dağılma sürecine giren devlet 1857'de yıkıldı ve Hindistan'ın hakimiyeti ingilizler'e geçti. Hindistan'da loo'den fazla etnik topluluk, 700'den fazla dil ve başta Hinduizm olmak üzere Jainizm ve Budizın gibi diniere mensup insanlar yaşamaktadır. Böyle bir coğrafyada tam anlamıyla yabancı oları insanların sadece silah gücüyle bu kadar uzun süre hakimiyetlerini koruyabilmiş olmalarını izah etmek mümkün değildir. Bugünkü manada modern kamuoyu oluşturma vasıtalarının bulunmadığı bir dönemde yerli halkın bağlılığını kazanarak devam ettirebilmek askeri gücün yanı sıra büyük oranda istikrarlı, katılımcı ve adil bir yönetim arayışı ile gerçekçi politikalarda aranmalıdır. Babürlü Sultan Fermanlarında ve devlet vesikalarında bu anlayışın ısrarla üzerinde durulduğu açıkça görülmektedir. Nitekim bu kaynaklarda Babürlü sultanlarının birer hükümdar olarak en üst düzey sorumluluk hissettikleri, ülkenin durumu ve halkın beklentileriyle ilgili sık sık araşbrmalar yaptıkları, raporlar tanzim ettirdikleri, saraylarında halk için divanlar oluşturdukları ve_ sık sık halkın dertlerini dinledikleri net bir şekilde kaydedilmektedir. Dönemin anlayışı itibariyle Monarşi'nin genel kabul görmesi, harredanın üstünlüğüne inanılması ve hükümdara bağlılığın, güvenlik, huzur ve yükselmenin en önemli şartı sayıldığı bir ortamda Babürlü sultarıları halkın bağlılığını kolaylıkla tesis edebilmişlerdi. Babürlüler'in halka yönelik büyük başarılarından birisi de imaj olmuştur. Babürlü Sultanı "halkın babası, zayıfların güçsüzlerin koruyucusu, zalimlerin düşmanıdır". Bu duygu Hindistan falkloründe çok canlı bir şekilde yer almıştır. Adalet Babürlü saltanatının en çok hassasiyet gösterdiği şeydi. Nitekim adil olmayarı bir yönetimin devam ederneyeceği arılayışı bir düstur olmuş, bu amaçla bir mahkeme sistemi oluşturulmuş ve bu sistem de halkın çoğunluğunca benimsenmiş, "doğrular ve yarılışlar" esas alınmıştır. Hukuk anlayışları da adalet üzerine bina edilmişti. Gayri müslimler, evlilik, boşarıma ve miras gibi alarılarda kendi özel hukukiarına göre muamele edilirlerdi. Müslim-gayri müslim anlaşmazlıklarında şeriat ancak zulümden kaçınmak kaydıyla tatbik edilirdi. Ortak gelenek ve adetleri olan bir toplum fertleri arasında söz konusu olabilecek davalarda ise bu genel adetler kıstas alınırdı. Sultandarı başka kimse idam yetkisine sahip değildi. Babürlü devrinin ikinci önemli arılayışı "dini müsamaha"dır. Daha başlangıçtan itibaren zorla İslamiaştırma yoluna gidilmemiş, arıcak siyaseten İslamiaşma teşvik edilmiştir. Bu anlayışta özellikle tasavvuf geleneği ve tarikatlerin çok önemli bir yeri vardır. Tarikatler kendi iç disiplinlerinden taviz vermeden içinde bulundukları kültürel çevrenin şartlarına uyum göste- 98

5 rerek toplumla kaynaşmışlar ve yerli halkın bazı davranışlarını da benimseyerek Hindular'ı etkilemişlerdir. Tarikatıerin bazılarında mevcut bulunan Vahdet-i Vücud anlayışı Hindu inancındaki panteist unsurlarla irtibatlandırılarak kültürler arası kaynaşmalara zemin hazırlamıştır. Diğer taraftan Alk kıtaya dışardarı intikal eden İslam yerli halkın dini düşüncelerine ve sosyal hayatıarına da derin tesirleri olmuştur. Bu çevrede Hindistan'da Hinduizm'den hareketle tek tanrılı inançların gelişmesi ve Hindu dini düşüncesinin yeniden şekillenmesinde en tesirli müdahale İslam'dan gelmiştir denilebilir. Bu bakımdan Hindistan'daki Bahti, Sih ve Arya Samaj hareketleri böylesine sentezler ihtiva ederek sık sık İslami unsurlara atıflarda bulunurlar. Buna mukabil Hindistan'daki İslam da bu çevreden ve mahalli inanç ve kültürlerden etkilenmiştir. Mesela yine bir kısım tasavvuf erbabının, nefes kontrolü veya Yoga gibi uygulamaları Hinduizm ve Budizm kaynaklıdır. Bu tür karşılıklı etkileşim aynı zamanda iletişim ve hitab imkanı doğurmuş bu da bir arada yaşama arzularına katkıda bulunmuştur. Hindu inanışları müslümanları en çok sosyal hayat ve adetler alanında etkilemiştir. Müslümanların büyük kısmı eski Hindu mühtedilerden oluştuğu için bunların alışkanlıklarını hemen terketmeleri zaten mümkün değildi. Hatta bazı az gelişmiş bölgelerde sosyal hayata ait kimi davranışların hangi inanca ait olduğu da pek önemsenmez hale gelmiş, mesela doğum, ölüm, evlilik vb. olaylar fark gözetmeksizin ortak adetler şeklinde algılanmıştır. Toplumdaki bu ortak anlayış ve benzerlikler zamanla yeni bir dini anlayış arayışlarına da yol açmış ve Babürlüler'in aynı zamanda ilim ve sanat meraklısı olan Sultanı Ekber Şah,kendisine has dini hoşgörüsü ve geliştirmeye çalıştığı "din-i ilahi" inancı ile Hindistan tarihinde iz bırakmıştır. Bütün Hindistan'a hitap eden ve çeşitli ırk, dil ve inanıştaki insanları bir arada tutabilmeye matuf olarak düşünülen bu arayış Hindistan'da mevcut İslam Hinduizm ve Budizm gibi dinleri çeşitli konulardaki ahlaki prensipleri merkez alınarak ve Panteist felsefeden etkilenerek düşünülmüş ancak etkisi Ekber Şah'ın ölümüyle sınırlı kalmıştır. Bunun dışında Babürlü devleti döneminde hakimiyet tesis edildikten sonra, İslam'ın mukaddeslerine saldırı olmaması kaydıyla, yerli halkın dini inançlarını yaşarnalarına kesinlikle müdahale edilmemiş, Hindu müesseselerinin ihyası için kolaylıklar gösterilmiş, İslam hukukuna göre şartları uyan mükelleflerden cizye alınması gerekirken bu kural çok aşırı bir müsamaha ile yorumlanmış ve Cizye mükellefi olan bütün yerli halk potansiyel devlet görevlileri kabul edilerek zaman zaman cizye toplanması iptal edilmiştir. 99

6 Babürlü yönetimin bir diger hassasiyeti yönetirnde liyakata önem veril- mesidir. Bu bakımdan görevlendirmelerde dini veya diger unsurlardan önce ehliyete ve kabiliyete bakılmış. böylece Hindular'ın yönetime katılımı saglanmıştır. Keza yerli hanedanların kızlarıyla evlilik yoluyla akrabalıklar tesis edilerek kalıcı baglar kurulmuş, yakınlaşma tesis edilmiştir. Kültür ve sanata önem veren Babürlüler döneminin anlayışının bir özelligi olmuştur. Saray ve yönetim olarak ilim adamları, şairler, sanatkarlar ve edibler himaye edilmiş, onlara imkarılar saglanmıştır. Bu anlayışın bir sonucu olarak da Taç Mahal gibi bir sanat harikası ortaya konulabilmiştir. Ekonomik refah ve güvenlik devletin gayelerinden birisi olmuştur. Babürlü belgelerinde bu alandaki düşünce şu cümlelerle ifade edilmektedir: "Halkı müreffeh olmayan devlet zengin olamaz. İyi bir yönetim ve gerçekçi politikalar olmadan da refah saglanamaz". Yüzyıllardır kabile ve kast çekişmelerinden muzdarip olmuş bir halk kendilerine mal ve can emniyeti saglayan bir idareyi kısa sürede benimsemiştir. Diger taraftan Babürlü Devleti Hindistan'da bir güç boşlugunu doldurmuştu. Kendilerinden önceki Delhi Sultanlıgının parçalanmasıyla birligını ve merkezi otoritesini kaybeden Hindistan bir kaosa süreklerriyor bir durum da ülkedeki güvenlik duygusunu zedeledigi için halk güçlü bir otoriteyi arıyordu. Babürlüler'in Hindistan'da uygulamaya koydukları bürokrasi ve toprak sistemleri (Mansabdarlık, Zemindarlık ve Cagirdarlık) Hindistan için yeni, fakat devletin devamlılıgı için fonksiyonel araçlar olmuşlardır. Böylece normal şartlarda çalışanın kazanacagı, hak edenin yükselecegi bir nizamın oluşması yönetilenlerin kolayca tasvip edecegi bir durum olmuştur. Bütün bu anlayışların neticesinde Babürlü Devleti insanlık tarihinin en önemli olaylarından birisini gerçekleştirerek, yüzlerce yıl birbirlerinden farklı insan topluluklarını bir arada yaşatabilerek bir medeniyet tesis etmiştir. Diger taraftan zaman içerisinde Hindistan'daki İslamiaşmanın artmasıyla müslüman nüfusun çogunlugun yerli Hindu mühtedilerden oluşması, devletin halkla yakınlaşmasında tesirli olmuştur. Zira bu sayede ortak bir Hind-Babürlü kültürü oluşmuş, Hindu ve müslümanlar pek çok alanda müşterek yaşama standartları geliştirmişler, sanat, estetik ve mimari anlayışları, yiyip içme alışkanlıkları, kıyafetleri, spor ve halk oyunları, dügün, eğlence adetleri ile birbirlerine yakın hayat tarzları insanlara kendilerine huzur ve güvenlik saglayan bir yönetimin teminatında uzun süre bir arada yaşama imkanı hazırlamıştır. 100

7 Kaynaklar Aziz Ahmed, Studies in Islamic Culture in the Indian Environment, Oxford, M. Ikram, Muslim Civilisation, N. York, I. H. Qureshi, The Administration qf the Mughul Empire, N. Delhi, S. A. A. Rizvi, The Wonder that was India, London, A. M. Schimmel, Islam in the Indian Subcantinent, Leiden-Köln, J. Nehru, The Discovery of India, Bombay, K. K. Aziz, Britain and Muslim India, London, /+