Türkiye de Yabancı Bankalar *

Transkript

1 Bankacılar Dergisi, Sayı 52, 2005 Türkiye de Yabancı Bankalar * I. Giriş: Uluslararası bankacılık faaliyetleri, geçen yüzyılın ikinci yarısından itibaren uluslararası ticaret akımlarının ve doğrudan yabancı yatırım faaliyetlerinin artmasına bağlı olarak önemli ölçüde büyümüştür. Yabancı sermaye hareketlerini etkileyen başlıca faktörler; serbestleşme politikaları, yabancı bankaların faaliyetlerine izin veren yaklaşımlar, bankacılık krizleri ve banka sisteminin yeniden yapılandırılması, uluslararası ekonomik işbirliğine artan katılım ve teknolojik yenilikler olarak sıralanabilir lı yıllarda birçok ülkede uygulanan serbestleşme politikaları ile yabancı bankaların şube açmalarına ve banka kurmalarına imkan tanıyan düzenlemeler, gelişmekte olan ülkelerde yaşanan bankacılık krizleri, uluslararası sermaye akımları, teknolojik yenilikler özellikle gelişmekte olan ülkelerde yabancı bankaların sektördeki payının önemli ölçüde artmasına yol açmıştır. Bu gelişmelere bağlı olarak, yakın dönemde bir çok gelişmekte olan ülkede yapısal değişiklikler yaşanmıştır ve yaşanmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerde yaşanan değişim sürecinde görülen gelişmeler şöyle sıralanabilir; Özel sektörün rolünün artması, Uluslararası entegrasyon çabası, Piyasa mekanizmasının gelişmesi, Finansal sektörün büyümesi ve işlevinin artması, Bankacılığın rekabete açılması, Uluslararası kurallara yaklaşılmasıdır. Gelişmekte olan ülkelerin uluslararası ekonomik ilişkilere daha fazla katılmaları sadece mal ve hizmet hareketi ile sınırlı kalmamış, sermaye hareketleri de dikkati çeken bir seyir izlemiştir. Önce resmi kanallardan başlayan bu hareket daha sonra bankalar üzerinden sürmüştür. Son dönemde ise doğrudan banka dışı özel sektöre ve sermaye piyasalarına yönelik hareketler dikkati çeken bir büyüklüğe ulaşmıştır. Bu ülkelerde konsolidasyon süreci hızlanmış, bankacılık sisteminin korumacı yapısı hızla değişmiştir. Yerli piyasaları yabancı bankaların rekabetine açan yaklaşımlar, gelişmekte olan ülkelerde bankaların düzenlenmesi ve denetimine ilişkin uluslararası standartlara yönelik değişiklikler, yabancıların gelişmekte olan ülkelerde gördükleri gelişme potansiyeli ve daha yüksek karlılık gibi fırsatlar bu ülkelerdeki bankacılık faaliyetini etkilemiştir. Bu arada, finansal hizmetlerde küresel gelişmeler gelişmiş ülkelerdeki bankalar için ö- zellikle sermaye piyasalarından ve banka dışı kesimlerden gelen çok ciddi bir rekabet baskısı yaratmıştır. Gelişmiş ülkeler açısından finansal hizmetler sektörüne yönelik gelişmeler; Küresel rekabet, Banka dışı sektörlerden gelen baskı, Geleneksel hizmetlerin kar marjlarının düşmesi, * TBB, Bankacılık ve Araştırma Grubu. 3

2 Türkiye Bankalar Birliği 4 Sınır ötesi faaliyetlerin cazip hale gelmesi, Operasyon giderlerinin düşürülmesi amacıyla ölçek ekonomisi arayışı olmuştur. Bu baskı geleneksel hizmetlerin faiz marjının düşmesine ve karlılığın azalmasına neden olmuş, bu da bankaların marka değerini etkilemiş ve bankaları yeni arayışlara itmiştir. Öte yandan, bilgiye, güçlü iletişime, sermayeye ve rekabete dayalı bir sektör olan bankaların sınır ötesi faaliyetlerinin maliyetini düşüren çok önemli gelişmeler olmuştur; uluslararası bankalar hem yerli piyasada hem de sınır ötesinde faaliyetlerini büyütme çabasına girmiştir. Operasyon giderlerinin düşürülmesine imkan sağlayan ölçek ekonomilerini kullanma fırsatlarını değerlendirmeye çalışmıştır. Pazar paylarını artırma çabasına giren bankalar hızla artan rekabet altında gerek ürün bazında gerekse bölgesel bazda ürün yelpazesini genişletmek durumunda kaldılar. Tabii ki yeni riskler üstlendiler. Buna karşılık risk yönetimlerini geliştirdiler. Büyük ölçekli bankalar kendi ülkelerinde doyuma yakın hale gelen pazarın yanında off-shore bankacılığa ve gelişmekte olan yeni pazarlara girmeye başladılar. Global tecrübesi olan bankalar uluslararası yatırımlara girdiler, diğerleri daha çok bölgesel kurumlar halinde yapılandılar. Bu arada, yerli piyasaların özelliklerinin, müşterilerin davranışlarının bilinmemesi ve kültürel farklar gelişmekte olan piyasalardaki yapılanmayı etkileyen faktör olmaya devam etti. Bu nedenle bazı uluslararası bankalar faaliyetlerini belli bölgelerle sınırlı tutmuşlardır. Yabancı bankalar üzerine yapılan çalışmalar, bu bankaların gelişmekte olan ülke piyasalarına ilk önce sınırlı hacimde şubeler olarak girmeyi tercih ettiklerini ve daha çok sermaye piyasalarında faaliyet gösterdiklerini ortaya koymaktadır. Yabancı sermayeli bankalar, gittikleri ülkelerdeki perakendeci bankaların hisselerinin alınması yoluyla ortaklık kurma ya da yeniden yapılandırılan banka hisselerinin alınması yönünde davranış göstermektedir. Bazı yabancı bankalar ise ulusal sermayeli perakendeci bankalarda azınlık hisseleri almayı tercih etmektedirler. Yabancı bankalar, finansal kriz sonrası süreçte hükümetlerin yeniden sermayelendirmeye tabi tuttukları bankaları satın almak yoluyla da perakendeci pazarlara yönelmektedirler. Bazı ülkelerde yabancı bankaların sayısı ulusal bankaların sayısını geçmektedir. Yabancı sermayeli bankaların sektör payları incelendiğinde; AB nin gelişmekte olan ülkelerinde yabancı bankaların sektör toplam sermayesi içindeki payının yüzde 50 lerin üzerine çıktığı görülmektedir. Çek Cumhuriyeti nde sektörde yabancı bankaların payı yüzde 80 nin, Macaristan da yüzde 70 in, Polonya da yüzde 60 ın üzerindedir. Bu oran Latin Amerika ülkelerinden Arjantin te yüzde 50 ye, Brezilya da ise yüzde 30 a yakındır. AB üyesi gelişmiş ülkelerde, AB ve diğer ülkelerden gelen yabancı sermayeli bankaların sektör payı Avusturya da yüzde 20, Danimarka da yüzde 17, Fransa da yüzde 19, Almanya da yüzde 5, İtalya da yüzde 8, Hollanda da yüzde 11, İspanya da yüzde 10, Yunanistan da yüzde 20 dir. Ancak, bu oranların önemli bir bölümünü AB üyesi ülkelerden gelen bankalar oluşturmaktadır. Bu ülkelerde AB dışı ülkelerden gelen yabancı sermayeli bankaların payı oldukça düşüktür. II. Türkiye de Yabancı Sermayeli Bankalar Ülkemizde, özellikle liberalizasyon sürecinden sonra yabancı banka girişleri artmıştır. Bunda 1989 yılında sermaye hareketlerinin serbestleştirilmesi ve uluslararası ticaretin artması

3 Bankacılar Dergisi özellikle etkili olmuştur. Ancak, yabancı bankaların sayısı yıllar itibariyle artmasına rağmen aktif paylarında önemli bir değişme olmamıştır. Nitekim, 1980 yılında 4 olan yabancı sermayeli banka sayısı 2000 yılı sonunda 21 olmuştur. Bu sayı 2004 yılı sonunda ise 15 tir. Türkiye de Yabancı Bankalar Yabancı bankalar Mevduat bankaları Türkiye de kurulmuş bankalar Türkiye de şube açan bankalar Mevduat kabul etmeyen bankalar Sektör Mevduat bankaları Mevduat kabul etmeyen bankalar Buna karşılık, yabancı sermayeli bankaların toplam aktiflerinin sektör içindeki payı yüzde 5 in altında kalmıştır. Koçbank A.Ş. ve Türk Ekonomi Bankası A.Ş. deki ortaklıklar da dahil edildiğinde bu oran yüzde 6 ya yaklaşmaktadır. Bu bankaların krediler içindeki payı yüzde 5, mevduattaki payı yüzde 2,5 düzeyindedir. Bu bankalar sektör özkaynaklarının yüzde 5 ine sahiptir. Yabancı Sermayeli Bankaların Sektör Payı (Yüzde) Aktif 2,9 3,5 5,4 3,4 Kredi 1,8 3,5 2,8 4,7 Mevduat 2,3 2,4 3,2 2,5 Özkaynak 2,2 3,8 7,6 4, sonu itibariyle yabancı sermayeli bankaların toplam aktifleri 7,7 milyar dolar, kredileri ve mevduatları 3,5 milyar dolar ve özkaynakları 1,5 milyar dolardır. Toplam Aktifler (Milyon dolar) Yabancı bankalar Mevduat bankaları Sektör Toplam Krediler (Milyon dolar) Yabancı bankalar Mevduat bankaları Sektör

4 Türkiye Bankalar Birliği 6 Toplam Mevduat (Milyon dolar) Mevduat bankaları Yabancı bankalar Toplam Özkaynaklar (Milyon dolar) Yabancı bankalar Mevduat bankaları Sektör Tablolar için kaynak: TBB Türkiye de yabancı sermayeli bankaların 9 tanesi AB, 2 tanesi ABD, 1 tanesi Bahreyn, 1 tanesi İran, 1 tanesi Libya, 1 tanesi Pakistan kaynaklıdır. Yabancı sermayeli bankalar sektördeki istihdamın yüzde 5 ine, şubelerin ise yüzde 3 üne sahiptir. Yabancı Bankaların Sektör Payı (Yüzde) İstihdam Şube Seçilmiş rasyolara göre yabancı sermayeli bankaların kredilerinin toplam aktiflere ve özkaynaklarının toplam aktiflere oranı hem mevduat bankaları ortalamasının hem de sektör ortalamasının üzerindedir. Öte yandan, gerek aktif karlılığı gerekse özkaynak karlılığına göre önceki yıllarda yabancı sermayeli bankalar lehine olan fark son dönemde kalmamıştır. Bu arada dikkati çeken önemli bir gelişme Türkiye de yerleşik bankaların başta AB ülkeleri olmak üzere şube açarak, banka kurarak veya diğer mali iştiraklere katılım yoluyla yurtdışındaki faaliyetlerini artırmalarıdır. Türkiye deki bankaların yurtdışında sahip olduğu mali iştirak sayısı 52 dir. Bunun en önemli nedeni Türkiye deki bankalar ile yurtdışındaki bankalar arasında yerleşikler aleyhine ortaya çıkan haksız rekabete neden olan düzenlemeler ile parasal ve vergisel yüklerdir. Dünyada rekabete en açık sektör olan bankacılıkta ülkelerin aracılık maliyetlerini etkileyen düzenlemelerin tam olarak uyumlu hale getirilememesinin bir sonucu olarak bankalar rekabetin daha iyi sağlandığı ve müşterilerine en ucuz hizmeti sunabilecekleri finans merkezlerine yönelmektedir itibariyle Türkiye deki bankaların yurtdışı şubelerinden kullandırdıkları kredilerin toplamı 10 milyar dolar olmuştur. Bu tutar yurtiçinden kullandırılan kurumsal kredilerin dörtte birine eşittir. Özkaynak/Toplam Aktifler (Yüzde) Yabancı bankalar 4,2 11,1 9,6 20,1 Mevduat bankaları 5,1 9,9 6,1 13,8 Sektör 5,5 10,1 6,9 15,0

5 Bankacılar Dergisi Toplam Krediler/Toplam Aktifler (Yüzde) Yabancı bankalar 33,3 48,2 17,1 45,0 Mevduat bankaları 50,4 45,4 31,2 31,9 Sektör 53,8 47,0 32,9 32,4 Takipteki Krediler/Toplam Krediler (Yüzde) Yabancı bankalar 0,0 0,6 0,6 0,8 Mevduat bankaları 0,0 1,1 4,6 0,7 Sektör 0,0 1,2 4,3 0,7 Dönem Net Karı (Zararı)/Toplam Aktifler (Yüzde) Yabancı bankalar 2,1 2,7 0,6 2,3 Mevduat bankaları 1,2 2,3-3,4 2,0 Sektör 1,3 2,3-3,0 2,1 Dönem Net Karı (Zararı)/Özkaynaklar (Yüzde) Yabancı bankalar 50,0 24,5 6,2 11,5 Mevduat bankaları 23,1 23,7-55,4 14,7 Sektör 24,2 22,5-43,7 13,8 Tablolar için kaynak: TBB Ülkemizde faaliyette bulunan yabancı sermayeli bankaların bir çoğu kendi ülkelerinde veya uluslararası piyasalarda daha istikrarlı bir faaliyet ortamına sahip olmanın yanı sıra daha düşük aracılık maliyeti yaratan düzenlemelere de tabidir. Yerleşik bankalar için yasak olan bir çok faaliyet bu bankaların Türkiye ile olan faaliyetleri için serbesttir. Türkiye Bankalar Birliği tarafından bu konularda ilgili kurumlar nezdinde gerekli girişimler yapılmıştır. Bazı konularda olumlu mesafe alınmasına rağmen bir çoğu henüz gündemdeki yerini korumaktadır. Türkiye de Yerleşik Bankaların Yurtdışındaki Mali İştiraklerinin ve Ortaklıklarının Sayısı Yurtdışı iştirak ve bağlı ortaklık Bankalar Yabancı bankaların ve yabancı yatırımcıların Türkiye ekonomisi ile ilişkisi sadece banka sistemi ile sınırlı değildir. Yurtdışındaki bankaların Türkiye ile yaptıkları işlem hacminde de önemli bir artış vardır. Yabancıların doğrudan kamu kağıdı yatırımları 2004 sonunda 11 milyar dolara ulaşmıştır. Bu rakam Şubat 2005 sonunda 15 milyar doları aşarak iç borç stokunun yüzde 8 ine yakın bir oranı oluşturmuştur. 7

6 Türkiye Bankalar Birliği İç Borçlanma ve Yabancı Bankalar 2004 İç borç 169 Türkiye deki bankalar 87 Banka dışı kesimler 74 Yurtdışında yerleşikler 11 Diğer 9 Dış Borçlanma ve Yabancı Bankalar (Milyar dolar) 2004 Dış borç stoku 153 Alacaklılara göre Ticari bankalar 42 Özel kesim kredileri 25 Tahvil 28 Borçlulara göre Kamu 71 MB 21 Özel 61 Bankalar 19 Banka dışı kesim 42 Kaynak: Hazine Eylül 2004 itibariyle, alacaklılara göre dış borç stokunun dağılımına bakıldığında, yurtdışındaki ticari bankaların alacaklarının 42 milyar dolar, yurtdışındaki özel kesim tarafından açılan kredilerin ise 25 milyar dolar olduğu görülmektedir. Tahvil ihracı yoluyla sağlanan borç ise 28 milyar dolardır. Buna göre resmi olmayan kurumlardan ve bankalardan sağlanan dış borç, toplam borç stokunun yüzde 62 isini oluşturmaktadır. Diğer taraftan, borçlulara göre dış borç stoku incelendiğinde, Türkiye deki bankalar tarafından sağlanan krediler 19 milyar dolar, banka dışı kesimlerin dışarıdan sağladığı krediler ise 42 milyar dolardır. Bu tutar Türkiye deki bankaların yurt içinde kullandırdıkları kurumsal kredilerden -ki 39 milyar dolardır- daha fazladır. Öte yandan, elimizde Türkiye de yerleşiklerin yurtdışındaki mevduatları hakkında detaylı bir bilgi yoktur. III. Türkiye de Yabancı Bankalar Açısından Düzenlemeler ve Değerlendirme Türkiye de yabancı bankalarla Türk bankaları arasında düzenlemeler açısından bir ayırım bulunmamaktadır. Yabancı bankaların Türkiye de faaliyet göstermesine ilişkin hususlar 4389 Sayılı Kanunun 7 maddesi üçüncü fıkrasında Türkiye'de şube açmak suretiyle faaliyet gösterecek yurtdışında kurulu bankaların; a)türkiye ye ayrılan ödenmiş sermayelerinin (2) numaralı fıkranın (d) bendinde belirtilen miktardan az olmaması, b) Kuruldukları veya faaliyette bulundukları ülkelerde mevduat kabul etmelerinin veya bankacılık işlemleri yapmalarının yasaklanmamış veya kısıtlanmamış olması, şarttır. hükmüyle düzenlenmiştir. 8

7 Bankacılar Dergisi Uygulamada yabancı bankaların Türkiye de şube açma talepleri hakkında ilgili ülke gözetim otoritelerinin görüşü alınmaktadır. Ayrıca, Kanunun 3 ncü madde 10 ncu fıkrasına dayanılarak yapılacak ikili anlaşmalarda bu hususa ilişkin hüküm konulabilmektedir. Görüldüğü gibi, Türkiye de asıl önemli sorun yerleşik bankaların yabancı bankalar karşısında rekabet gücünü olumsuz etkileyen düzenlemeler ve sınırlandırmalardır. Bu noktada üzerinde durulması gereken konu söz konusu hususların ortadan kaldırılmasıdır. Türkiye de bankacılık sektörünün yeniden yapılandırılmasına yönelik gerçekleştirilen düzenlemeler, etkin gözetim ve denetimin gerçekleştirilmesi, uluslararası düzenlemelere büyük ölçüde uyumun sağlanması ve makro ekonomik istikrarın sağlanması yönündeki çabalar önümüzdeki dönemde daha fazla yabancı bankanın ve sermayenin ülkemize ve sektörümüze olan ilgisi için uygun ortam yaratabilecektir. Bu ortam, Türkiye deki bankaların da arzu ettiği bir ortamdır. Yabancı bankalardan ve sermayeden beklenen faydanın sağlanması için liberalizasyon sürecinin ve bununla ilgili ihtiyatlı düzenlemelerin doğru zamanda gerçekleştirilmesi, doğru denetim sisteminin oluşturulması büyük önem taşımaktadır. Finansal sektörün büyümesinde önemli bir faktör de özel girişimcilerin bu sektörde faaliyet gösteren kurumlara yatırım yapmasını ve özkaynaklarını büyütmesini özendirmektir. Risklerin yüksek buna karşılık karlılığın yetersiz olması yanında, yakın dönemde yaşanan gelişmeler nedeniyle kurallara uygun davranan banka sahiplerine ve yöneticilerine haksız eleştiriler yapılmış, tepkisel düzenlemeler getirilmiştir. Ekonomide yeniden yapılanmanın sürdüğü bir dönemde bankacılık sistemine hassasiyetle yaklaşılmalıdır. Ekonomik yapılanmanın kalbi olan bankacılık sektöründe sermaye özenle korunmalı ve artırılması özendirilmelidir. Sektörün büyümesi ve sağlıklı hale gelmesinin öncelikli koşulu budur. Diğer önemli koşul ise tasarrufların ve bankaların kaynaklarının Türk Lirası cinsinden büyümesidir. Ekonomik politikalar, finansal kurumların düzenlenmesi ve denetimi, vergi politikaları bu ilke çerçevesinde oluşturulmalı ve uygulanmalıdır. Yatırımların, milli gelirin, istihdamın ve vergi gelirlerinin artması, mali disiplinin sürdürülmesi, yeniden yapılanmanın tamamlanması için reformlar her kesimde eş anlı olarak yapılmalı, kayıtdışılık azaltılmalı ve haksız rekabet önlenmelidir. 9