KIBRIS (ŞELONEZ, KUMYALI VE YENİ ERENKÖY) BALIKÇI BARINAKLARININ İYİLEŞTİRİLMESİ PROJESİ

Transkript

1 KIBRIS (ŞELONEZ, KUMYALI VE YENİ ERENKÖY) BALIKÇI BARINAKLARININ İYİLEŞTİRİLMESİ PROJESİ Gökhan KABOĞLU 1 Can BİZSEL 2 Yalçın ARISOY 3 ÖZET Kuzey Kıbrıs balıkçılık endüstrisi büyük ölçüde yakın kıyı balıkçılığı şeklindedir ve kayıtlı 325 balıkçı teknesiyle sürdürülmektedir. Balıkçı tekneleri tekne bağlama kapasiteleri, altyapı ve servis özellikleri farklı, Kuzey Kıbrıs kıyıları boyunca konumlanmış 16 barınaktan yararlanmaktadır. Bu bildiride, halen sürmekte olan ve Karpaz bölgesindeki üç balıkçı barınağının altyapısının iyileştirilmesini, dolayısıyla yöresel balıkçıların ekonomik ve sosyal standartlarını daha iyi konuma getirmeyi hedefleyen bir gelişme projesi ele alınmaktadır. Bu limanlar tüm Kuzey Kıbrıs balıkçılarının %35 ine hizmet vermekte olan Kumyalı, Şelonez ve Yeni Erenköy balıkçı barınaklarıdır. Avrupa Birliği Kırsal Kalkınma Programı (EU-RDP) çerçevesinde yürütülen söz konusu projede, ihtiyaç belirlenmesi, planlama, tasarım, ihale ve inşa gibi çeşitli süreçlerin bulunması ve çok sayıda kuruluşun taraf olması nedeniyle, elde edilen bilgi birikimi ve tecrübe gelecekte ülkemizde gerçekleştirilecek benzer projelere katkı sağlayacak niteliktedir. IMPROVEMENT PROJECT OF NORTHERN CYPRUS FISHING PORTS ABSTRACT Fisheries industry in the Northern Cyprus is wholly artisanal, with a number of 325 registered fishing vessels. Fishing vessels use 16 ports, which are located throughout the coasts of the Northern Cyprus, differing in vessel capacities, infrastructure and service facilities. This paper focuses on an ongoing project, which will contribute to the improvement of basic infrastructure of three fishing ports in the Karpaz region, to provide better economical and social standards for the rural fishing communities. These fishing ports are Kumyalı, Şelonez and Yeni Erenköy, which constitutes to the 35% of the total number of artisanal fishermen in the Northern Cyprus. Since the project has several phases such as survey, planning, design, bidding and construction and there are many institutions involved, the lessons and experiences gained from this work, within the frame of European Union Rural Development Programme (EU-RDP), would be extremely valuable for future similar studies in our country. Anahtar Kelimeler: Balıkçılık, Balıkçı Barınakları, Kıyı Yapıları, Dalgakıran 1 Deniz Bilimleri ve Teknoloji Enstitüsü, Uzman Dr., gokhan.kaboglu@deu.edu.tr 2 Deniz Bilimleri ve Teknoloji Enstitüsü, Öğretim Üyesi, can.bizsel@deu.edu.tr 3 Mühendislik Fakültesi, İnşaat Müh. Bölümü, Öğretim Üyesi, yalcin.arisoy@deu.edu.tr

2 1. GİRİŞ Çalışmada, Avrupa Birliği Kırsal Kalkınma Programı (EU-RDP) çerçevesinde Kuzey Kıbrıs Balıkçılar Birliği adına Dokuz Eylül Üniversitesi (DEÜ) tarafından yürütülen Balıkçı Barınaklarının Geliştirilmesi (CRIS2009/ ) projesinin hazırlık, tasarım ve uygulama süreçleri açıklanmıştır. Balıkçılık faaliyetlerinin büyük ölçüde yakın kıyı balıkçılığı şeklinde yapıldığı Kuzey Kıbrıs ta, balıkçı tekneleri kıyı boyunca konumlanmış, özellikleri ve tekne bağlama kapasiteleri farklı 16 barınaktan yararlanmaktadır (Kaboğlu, 2014). Bu barınaklardan üçü (Kumyalı, Şelonez/Dipkarpaz ve Yeni Erenköy) tüm Kuzey Kıbrıs balıkçılarının %35 ine hizmet vermektedir. Projede genel amaç Karpaz bölgesindeki bu üç balıkçı barınağında alt ve üst yapı iyileştirme çalışmaları yürüterek kırsal alanlarda yaşayan bölge balıkçı ailelerinin sosyo-ekonomik açıdan kalkınmasına katkıda bulunmak, avın arz kalitesini artırmak ve balıkçılık operasyonlarında birim eforda gelir düzeyinin geliştirilmesi ile balık stoklarının sürdürülebilirliğine katkıda bulunmaktır. Projede ilgili kurumlar: Avrupa Birliği, Kuzey Kıbrıs Balıkçılar Birliği, DEÜ, Mehmetçik, Yeni Erenköy, Dipkarpaz belediyeleri ve KKTC Tarım ve Doğal Kaynaklar Bakanlığı (TDKB) Hayvancılık Dairesidir (HD) yılında kabul edilen ve 2013 yılında tamamlanması planlanan projede, Avrupa Birliği proje normlarının izlenmesi zorunluluğu, Kıbrıs ın ekonomik yapısındaki sorunlar, çok sayıda ilgi tarafının bulunması, proje bütçesindeki kısıtlar, bölgedeki doğal koşullar, diğer teknik ve teknik olmayan hususlar nedeniyle proje aşamalarının tamamlanmasında öngörülen sürelerin gerisinde kalınmıştır. Gecikme dolayısıyla geçen süreden kaynaklanan birim fiyatlardaki artışlar mevcut bütçe ile projenin ilk öngörülen biçimiyle tamamlanma sansını azaltmış; bu nedenle ilk ihale aşamasından sonra projede revizyon yapılmış ve yeniden ihaleye gidilmiştir Eylül itibari ile inşa aşamasına gelen projedeki tamamlanmış süreçler sunulan bildiride tanıtılmıştır. Öngörülenden uzun ve sorunlu bir yapıya dönüşmüş olmakla birlikte, söz konusu projenin teknik ve idari süreçlerinde kazanılan bilgi birikimi ve tecrübe gelecekte ülkemizde gerçekleştirilecek benzer projelere katkı sağlayacak niteliktedir. T.C. Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı tarafından hazırlatılan Balıkçılık Kıyı Yapıları Durum ve İhtiyaç Analizi raporu ülkemizdeki barınakların büyük bir bölümünde iyileştirilme yapılması gerektiğini göstermektedir (DLH, 2011). Bu nedenle söz konusu projede izlenen yöntem ve uygulama süreçleri aşağıda detaylı olarak sunulmuştur. 2. YÖNTEM 2.1. EU-RDP Prosedürü EU-RDP yerel kırsal ekonomiyi desteklemek için ilgili bölgedeki temel altyapı ve hizmetlerin iyileştirilmesine yönelik teknik ve ekonomik destek sağlamayı amaçlamaktadır (Web Ref1). Bu programdan destek talebi detaylı ve kapsamlı bir başvuru sürecini gerektirmektedir. EU-RDP proje başvurusunda kırsal toplulukların karşı karşıya olduğu problemlerin analizinin yapılmasını, her düzeyde bu problemler arasındaki nedensel ilişkilerin açıklanmasını, hedef grupların ve nihai yararlanıcıların net olarak tanımlanmasını, eylemin

3 (projenin) çıktılarının ve beklenen sonuçlarının ortaya konmasını istemektedir. Bunlara ek olarak, program projenin uzun vadeli sürdürülebilirliğin nasıl sağlanacağını da sorgulamakta; projede beklenen sonuçlara ulaşılması için gerçekleştirilmesi gereken kilit faaliyetler ve uygulama için gereken araçlar (personel, ekipman, eğitim, malzemeler, operasyonel imkanlar, vb) bunlarla ilgili bilgi kaynakları gibi tüm detayların netleştirilmesi istenmektedir. Ayrıca, faaliyet başlamadan önce hangi ön şartların sağlanması gerekliliği ve yararlanıcının doğrudan kontrolü dışındaki koşulların oluşması durumunda yapılabileceklerin belirtilmesi de talep edilmektedir. Yukarıdaki özetlenen tüm bu soruların yanıtlarının verilmesi yanında, doğal olarak faaliyet bütçesinin detaylı olarak sunulması gerekmektedir. EU-RDP prosedürü proje destek talebinde öncelikle eylemin ilgililiğinin, etkinliğinin ve sürdürebilirliğinin açıkça ortaya konmasını zorunlu koymaktadır. Kavram Belgesi olarak tanımlanan bir formda proje başvurusunda yer alan tüm bu sorulara bu proje kapsamında verilen yanıtlar aşağıda kısaca özetlenmiştir. a) Eylemin ilgililiği Karpaz işgücüne katılımın ülke geneline göre en düşük, işsizlik oranının ise yüksek olduğu bir bölgedir (DPÖ, 2008). Bu sorunu atlatabilmenin yolu yeni istihdam alanları açabilmektir. Belediye sınırları içinde bulunan balıkçı barınakları, nitelik açısından istenilen düzeye gelememiştir. Barınak alt yapılarına ek olarak, balıkçıların ihtiyaçlarını giderebilecekleri idari bina, ön soğutma deposu, ağ tamir yeri, motor tamir atölyeleri, kapalı depo, akaryakıt pompası, ilk yardım imkânı ve yangın söndürme sistemi bulunmamaktadır. Mevcut barınaklarda çekek yeri olmaması nedeniyle balıkçılar teknelerini ilkel yöntemlerle karaya çekip bakım ve onarım yapmaktadır. Can ve mal güvenliği ile balıkçılık aktiviteleri açısından dalgakıranların yetersizliği gözlenmektedir. Proje ile yörede mevcut balıkçı barınaklarının iyileştirilmesi ve geliştirilmesi durumunda hâlihazırda balıkçılıktan geçimini sağlayan balıkçı ailelerinin gelir seviyeleri yükselecek ve de yörenin en fazla ihtiyaç duyduğu istihdam olanakları sağlanırken, buna paralel olarak kıyısal bölgelerdeki sosyal ve ekonomik gelişme de sağlanmış olacaktır. Yeşil Hat Tüzüğü kapsamında bazı balıkçı tekneler için avlanan taze ve soğutulmuş balıkların Güney Kıbrıs a satılmasına imkân sağlanmıştır (Web Ref2). AB nden onay alan 63 teknenin 39 u bu bölgededir ve en önemlisi 31 âdeti Yeni Erenköy Balıkçı Barınağına kayıtlıdır. Dolayısıyla modern yapıda kıyı hizmet birimlerinin oluşturulması ihtiyaçtan öte bir zorunluluktur. Projenin öncelikli hedef grubu bölgedeki mevcut barınaklardan yararlanan toplam 108 ticari kayıtlı tekne sahibi ve/veya balıkçı ailesidir (KKTC, 2008). Ortalama boyu 8 m olan bu tekneler düşük motor gücüne sahiptir. Proje kapsamında barınakların rıhtımlarının iyileştirilmesi ve geliştirilmesi ile yaklaşık 12 metreden küçük 100 balıkçı teknesine hizmet edecek bir kapasite artışı hedeflenmektedir. Proje hazırlama sürecinde ilgili taraflar olan yerel balıkçılar, Hayvancılık Dairesi Su Ürünleri Şubesi ve ilgili belediyeler ile toplantı ve görüşmeler yapılmıştır. Dolayısıyla ortaya konulan sorunlar, bire bir bölge balıkçıları ve diğer yetkililerle görüşülerek analiz edilmiştir. Sonuç olarak bu projenin birlikte hazırlanmasına karar verilmiştir.

4 b) Eylemin etkinliği Projenin genel amacı; küçük ölçekli balıkçılık yapan ailelerin gelir seviyelerini yükseltmek, yeni istihdam olanakları, üretim artışı ve buna paralel olarak bölgede ekonomik ve sosyal gelişme sağlamaktır. Spesifik amaç ise; balıkçı barınaklarını iyileştirmek, su ürünlerini boşaltma, hazırlama ve depolama hizmetleri veren destek tesislerini (buz ve su temini, soğuk hava deposu, bakım-onarım gibi) oluşturmaktır. Böylece balığın avlanmasından pazara sunulmasına dek geçen süreçte kalitesini yüksek tutarak, balıkçıların avladığı ürünlerden daha fazla gelir elde etmesi temin edilecektir. Sonuçta, balıkçı teknelerinin sayısında ve büyüklüğünde artış ile tutulan balık miktarında ve kalitesinde artış sağlanacaktır. Projeyi sunan balıkçıların öz örgütü olan ve dolayısı ile balıkçıların sorunlarına vakıf olan Balıkçılar Birliği'dir. İlgili taraflar olan yerel balıkçılar, Hayvancılık Dairesi ve ilgili belediyeler projeyi desteklemektedir. c) Eylemin sürdürülebilirliği Kumyalı Balıkçı Barınağı uygulamalı turizm oteli yakınındadır. Yapılacak iyileştirme ve geliştirme çalışmaları çevreye duyarlı kişilerce tepkiyle karşılanabilir. Şelonez Balıkçı Barınağı NATURA 2000 koruma bölgesinde ve Karpaz Milli Parkı sınırları içindedir (Web Ref3). Ancak inşa faaliyetleri barınak içinde gerçekleştirileceği için doğal yapı bozulmayacaktır. Bu proje kapsamındaki tüm aktivitelerin çevresel etkilerine ilişkin olumlu görüşler alındığından, yukarıda belirtilen riskler ortadan kaldırılmıştır. İlgili belediyeler, balıkçılar birliği bu yapıların işletme ve bakımını yerine getirecek ve giderlerini kendi bütçelerinden karşılayacaklar, yaptıkları hizmetlerin karşılığı olarak da bu barınaklardan ve buralardaki hizmetlerden yararlanan balıkçılardan belirli oranlarda katkı payı alacaklardır. Alınan katkı payları bu barınakların yine işletme ve bakımında kullanılacaktır (SÜY, 2008). Kapsam, amaç, hedef gruplar, paydaşlar, ilgili kurumlar, beklenen sonuçlar ve yapılacak faaliyetler ile ilgili çok sayıda açıklama ve veriyi isteyen EU-RDP prosedürü bunların ötesinde başta detaylı ve kapsamlı bir maliyet analizi olmak üzere planlanan faaliyetlerin tasarımından bu faaliyetlerin gerçekleştirilmesindeki süreçlerin organizasyonuna kadar projeyle ilgili tüm detayları sorgulamaktadır. Söz konusu bu bilgilerin bir bölümü aşağıda ve diğer bir bölümü ise uygulama başlığı altında sunulmuştur Proje Hedefleri ve Beklenen Sonuçlar EU-RDP kapsamında Kıbrıs Balıkçı barınaklarının iyileştirilmesi için sunulan ve mantıksal çerçevesi yukarıda verilen proje teklifinde hedefler şu şekildedir: Barınakların barınma ve korunma kapasitelerinin arttırılmasına yönelik yapısal geliştirme ve güçlendirme sağlamak, Sağlanan altyapı ve üstyapı olanakları ile, balıkçıların avladıkları ürünlerin kalitesini koruma ve depolama, teknelerinin ve av araçlarının bakım onarım ve depolama olanaklarına kavuşturmak, Barınakların çevre kalitesini geliştirmek, daha çok kullanılmalarını temin etmek, dolayısıyla bu tesislere sosyal yaşam alanı özelliği kazandırmak, ve Karpaz bölgesinin ekonomik ve sosyal gelişmesini sağlamaktır.

5 Her üç balıkçı barınağının artan barınma ve korunma kapasitesi sayesinde, balıkçıların denizde avlanma sürelerinin uzamasına olanak sağlanarak avcılık performansları geliştirilmiş olunacaktır. Mevcut kaynaklar balıkçılık faaliyetlerindeki gelişme ile bu sektördeki altyapı arasındaki ilişkiyi vurgulamaktadır (Sciortino vd, 1995; Campleman vd, 1970). Sağlanan olanaklar sayesinde, balıkçıların barınaklarda daha uzun süre geçirmeleri sağlanacak, balıkçı barınaklarına aktif bir sosyo-ekonomik yaşam alanı özelliği kazandırılmış olacak ve barınakların ilgili belediyelerin çevre temizliği ve denetim hizmetlerinden düzenli olarak yararlanması temin edilmiş olunacaktır. Balıkçı limanlarında yapılan iyileştirmenin yukarıda belirtilen faydaları sağladığı benzer projelerden elde edilen sonuçlarla kanıtlanmıştır (Farrugio, 1996; Farrugio ve Le Corre, 1993; Sciortino vd, 1995; Nyambir ve Ólafsson, 2002). Hedeflenen amaçlara ulaşılacağının göstergeleri ile bu göstergelerin gerçekleştiğine dair kullanılabilecek bilgi kaynağı (parantez içindekiler) şu şekildedir: Barınaklarda barınma ve/veya yanaşma kapasitesinde minimum %20 artış sağlanması (KKTC TDKBHD Balıkçılık Tüzük, Kayıt ve İstatistikler), Planlanan altyapı ve üstyapı olanaklarının faaliyete geçirilmesi (KKTC Turizm, Çevre ve Kültür Bakanlığı Çevre Koruma Dairesi ÇED Tüzüğü), Balıkçıların denizde ürünlerinin kalitesini koruma yeteneği kazanması (KKTC Belediyeler Yasası, Belediye hizmetlerinden Yararlanma Tüzüğü), Balıkçı teknelerinin rutin bakım ve onarım gereksinimlerinin barınak içerisinde giderilmesi (KKTC Bayındırlık ve Ulaştırma Bakanlığı Liman Dairesi, Kıyı Kullanımı ile ilgili Mevzuat ve Kıyı Yapıları Standartları), ve Barınaklar için bir yönetim düzeni kurulması (Barınaktan yararlanmakta olan balıkçıların talep ve görüşleri). EU-RDP prosedürü, desteklenen projelerde beklenen sonuçları yani elde edilmesi planlanan çıktıları sorgulamaktadır. Beklenen sonuçlar ve bu sonuçlara ulaşılıp ulaşılmadığının ölçütleri (parantez içindekiler): Barınakların sert hava ve deniz koşullarında güvenilir barınma ve yanaşma olanaklarına haiz olması (Barınak içerisinde ve giriş çıkışlar esnasında yaşanan elverişsiz hava ve deniz şartlarına bağlı kazaların olmaması), Barınak içerisinde kullanıma uygun daha geniş deniz alanı (Barınaklarda tekne barınma ve/veya yanaşma kapasitesinde ortalama olarak minimum %20 artış sağlanması), Balıkçıların tekne ve av araçlarının bakım ve onarımını barınak içerisinde yapabilmelerine olanak verecek alan ve altyapısal ve üst yapısal donanımlar (Bakım onarım faaliyetlerinin tümünün barınak içerisinde yapabilmesi), Balıkçıların avladıkları ürünlerin kalitesini korumalarını sağlayacak donanımlar (Av sırasında buzlama, av sonrasında soğuk hava deposunda saklama yoluyla pazarlamada göreceli avantaj elde edebilmeleri), ve Çevre kalite ve sağlığı açısından düzene sahip, sosyoekonomik açıdan aktifleştirilmiş bir yaşam alanı (Barınaklarda çevre sağlığı için risklerden arındırılmış sosyal açıdan aktif bir yaşam alanı yaratılmış olması) şeklinde belirlenmiştir.

6 3. UYGULAMA Kırsal Kalkınma Programı çerçevesinde Avrupa Birliği destek programlarından yararlanmada izlenecek yöntem ve bu amaçla yapılan başvuruda kullanılan argümanlar bir önceki bölümde detayıyla verilmiştir. Bu çerçevede gerçekleştirilen bu projenin uygulama süreçleri bu bölümde açıklanmaktadır. Kıyı yapılarının planlaması ve tasarımı (proje kapsamındaki balıkçı barınakları özelinde), hem yapısal hem de bölgesel / ulusal ölçeklerde entegre ve çok disiplinli yaklaşımlar gerektirmektedir. Proje esas itibariyle; söz konusu barınakların alt yapı ihtiyaçlarının belirlenmesi, bu ihtiyaçlara yönelik bir projenin hazırlanması, Avrupa Birliği normlarına uygun proje teklif dokümanlarının hazırlanması, ihale ve son olarak uygulamanın kontrolü süreçlerinden oluşmaktadır. Bu kapsamda üstlenilen görevler; Proje sözleşmesi, detaylı bütçe ve iş planı hazırlamak, hazırlanacak iş planını sözleşme makamı onayı ile uygulamak, İyileştirme yapılacak barınaklarda mevcut durum ve ihtiyaç analizi yapmak, oşinografik verileri değerlendirmek, Bölge balıkçılığını değerlendirmek ve raporlamak, Yapılacak inşaat faaliyetlerinin plan, proje ve ihale işlerinin ulusal ve AB standartlarına uygun yürütülmesini sağlamak, denetlemek ve raporlamak, Geçici ve kesin kabulleri yapmak, Kıyı yapıları balıkçılık performans değerlendirmesi yapmak/raporlamak, ve Proje raporlarını (dönemsel rapor) hazırlamak işlemlerini içermektedir. Projede izlenen yöntemler ve çalışmalar aşağıdaki alt başlıklar altında açıklanmıştır. Projede şu an itibariyle Ön hazırlıklar ve Sözleşme, Alan Gözlemleri, Balıkçı Taleplerinin Belirlenmesi, Meteorolojik /Oşinografik Analizler, Planlama/Tasarım, Maliyet Analizi ve İhale süreçleri tamamlanmıştır Ön Hazırlıklar ve Sözleşme Kıbrıs'ın 2004 yılında AB üyesi olmasının ardından, adada çeşitli fonlar ile hem bilimsel çalışmaları hem de yerel ekonomiyi destekleyici fonlar oluşturulmuş, KKTC de bu fonlardan faydalanmaktadır. Bu kapsamda, 2009 yılında Avrupa Komisyonu tarafından Kırsal Kalkınma Sektör Programı, Köy Girişimleri Yoluyla Toplum Kalkınması-Kırsal Topluluklarda Yaşam Kalitesinin Artırılması başlıklı teklif çağrısı olarak EuropeAid/128204/C/ACT/CY referans koduyla ilan edilmiş, KKTC Tarım ve Doğal Kaynaklar Bakanlığı da söz konusu çağrıya, ülkedeki üç önemli balıkçı barınağının gelişrilmesi amacıyla Balıkçı Barınaklarının Altyapılarının İyileştirilmesi ve Geliştirilmesi proje teklifini oluşturmuştur. DEÜ Deniz Bilimleri ve Teknoloji Enstitüsü (DBTE) ile KKTC TDKB HD arasında canlı deniz kaynakları ve balıkçılık konularında uzun bir süredir işbirliği yapılmaktadır ve bu çerçevede çeşitli uygulamalı araştırma projeleri gerçekleştirilmiştir. KKTC balıkçılık sektörünün en önemli alt yapısı olan balıkçı barınaklarının geliştirilmesi yönünde çabalar içindedir. Projenin 2011 yılında kabülü ve ilgili barınaklardaki mülkiyet sorunlarının aşılmasının ardından, 2012 yılında proje uygulanmaya başlamıştır. Bakanlık ile DEÜ- DBTE işbirliği, proje teklifinin hazırlanma sürecinde başlamış, projenin hayata

7 geçmesi ile de yapılan sözleşme sonucunda teknik danışmanlık rolüyle devam etmiştir. Proje amaçları çerçevesinde, kıyı yapıları, balıkçılık yönetimi ve proje yönetimi konularında uzmanlık desteği verilmiştir Alan Gözlemleri Proje öncesinde mevcut konumlarına ilişkin en temel plan ve verilerin dahi bulunmadığı veya oldukça yetersiz olduğu barınaklar yapısal yetersizlikleri ve gereksinimleri yerinde gözlem ve ölçümler ile belirlenmiş, raporlanmış ve haritalanmıştır. Bu konuda en büyük eksiklik özellikle her üç proje sahasına ait haritaların 1970 öncesi Rum döneminden kalan ve proje bölgesinin mevcut durumu yansıtmaktan oldukça uzak, özetle yetersiz düzeydeki haritaların bulunması olmuştur. Bu nedenle öncelikle saha ölçümleri ile kara ve deniz tarafındaki mevcut yapıların planları oluşturulmuş; derinlik ölçümleri ile barınak içi ve çevresinde deniz tabanının batimetrik özellikleri belirlenmiştir. Balıkçı barınaklarının mevcut durumu, yapısal yetersizlikleri ve gereksinimleri tespit edilmiş, elde edilen bu veriler oluşturulan haritalara işlenmiştir Balıkçı Taleplerinin Belirlenmesi Projeye konu olan barınaklardan yararlanan balıkçılara uygulanan anketler ile her üç barınak için balıkçı talepleri belirlenmiştir. Balıkçılarla birebir görüşme yanında uygulanan anket ile balıkçılara Seyir Güvenliği/Risk Unsuru, Kapasite İhtiyacı/Barınak Altyapı Tesisleri ve Diğer/Yardımcı Sosyal Tesisler başlıkları altında toplam 24 adet soru yönlendirilmiştir. Her üç barınakta barınan toplam 108 balıkçıdan yaklaşık yarısının katıldığı ankete göre, balıkçı talepleri büyük ölçüde dalgakıranların yetersizliği ve fırtına durumunda barınakta güvenlik eksikliği, yine fırtına durumunda giriş ve çıkıştaki zorluklar, çekek yeri vb gibi büyük ölçüde altyapı eksiklikleri konusunda yoğunlaşmaktadır. Barınakların iyileştirilmesi için yapılan planlamada balıkçı tercihleri ve talepleri öncelikli olarak dikkate alınmıştır Meteorolojik/Oşinografik Analizler Proje bölgesindeki akıntı, dalga ve deniz seviyesi karakteristiklerinin analizi ilgili kıyı yapılarının tasarımı yanında bakım ve onarım faaliyetlerinin yürütülmesi açısından da önemlidir. Bu verilerin kıyısal istasyonlardan olanaklar ölçüsünde sık ve süreklilik teşkil edecek şekilde elde edilmiş olmaları gerekir. Ancak Kuzey Kıbrıs ta, analizlerde kullanılabilecek bu nitelik ve niceliklere sahip veri setleri yeterli düzeyde bulunmadığından tasarım için gerekli bilgilerin sadece rüzgâr verilerinden elde edilmesi yoluna gidilmiştir. KKTC TDKB tarafından sağlanan saatlik rüzgâr verileri Ocak 2010-Ağustos 2011 periyodu içerisindeki 13 ayı kapsamaktadır. Saatlik verilerin yeteri uzunlukta olmaması nedeniyle 2004 ila 2008 arasındaki 5 yıllık dönemi kapsayan Magosa günlük maksimum rüzgâr hızı ve yönü verileri de analize dâhil edilmiştir. Rüzgâr verilerine göre, Şelonez, Kumyalı and Yeni Erenköy de ortalama rüzgâr hızlarının sırasıyla 5,1 (26,0), 2,9 (17,9) ve 3,0 (12,0) m/s (parantez içindeki değerler maksimum rüzgar hızlarıdır) mertebelerindedir. Magosa günlük maksimum rüzgar hızlarının ortalaması 9,5 m/s, en büyük değer ise 33,0 m/s dir. Her üç proje alanı birbirlerine olan yakınlıklarına

8 karşın aynı rüzgâr karakteristiklerine sahip değildir. Kumyalı ve Yeni Erenköy deki rüzgâr verileri yetersiz olduğu için dalga tahminlerinde daha tedbirli olabilmek açısından, Magosa rüzgâr verileri de dikkate alınmıştır. Yeni Erenköy yaklaşık 140 km, Şelonez ve Kumyalı ise yaklaşık 400 km etkili kabarma alanı boyuna sahiptir. 50 yıl yineleme periyoduna sahip belirgin dalga yükseklikleri ve periyotları Erenköy de 3,5 m ve 8 s, diğer iki barınakta ise yaklaşık 4,0 m ve 9 s mertebelerine ulaşmaktadır. 3.5 Planlama ve Tasarım Planlama yapılacak restorasyon, onarım işleri ve yeni yapıların inşası ile ilgili kararların, yapısal tasarım ise bu yapıların her türlü detayları ile ilgili kararların belirlenmesi sürecini ifade etmektedir. Her iki süreç mevcut bütçe ve zaman olanaklarının belirlediği sınırlar içerisinde düşünülmüştür. Yukarıda açıklanan alan gözlemleri balıkçı barınaklarının sahip oldukları koşulların yetersiz olduğunu ve önemli oranda onarım gerektirdiğini göstermektedir. Standart bir barınak için şart olan temel özelliklerin birçoğu yetersiz veya eksiktir. Balıkçı talepleri bu hususları teyit etmektedir. Bu eksikler, önem sırasına göre aşağıda verilmiştir: Yeni Erenköy ve Kumyalı da mendireklerin bakım ve onarımı, Kumyalı ve Şelonez de mendireklerin uzatılması, Yeni Erenköy, Kumyalı ve Şelonez e ek yanaşma yeri inşası (Şekil 1), Çekek yeri inşası (Kumyalı da inşaa, Şelonez de onarım ve restorasyon), Ofis binaları, buz makinesi, atık depolama ve tuvaletler (her üç barınakta), Elektrik su ve kanalizasyon alt yapıları (her üç barınakta), Barınak girişleri ve yanaşma yerleri önlerinde derinleştirme (Şekil 2), ve Liman girişindeki işaret fenerleri/seyir destek sistemleri (her üç barınakta). Ayrıca, alanda yapılan gözlemler ve paydaş taleplerine uygun olarak bir seri müdahale kararları alınmıştır. Ancak, proje bütçesine ait kısıtları nedeniyle, derinleştirme gibi seyir ve barınma güvenliği açısından kritik olan bazı gereksinimler göz ardı edilmek durumunda kalınmış; onarım, uzatma ve yanaşma yerlerine ek kapasite sağlayacak yapılar ile çekek yerleri, maliyetlerin minimize edecek şekilde planlanmıştır. Tasarım aşamasında yapılacak yenileme, onarım işleri ve/veya yeni yapıların inşası ve her türlü detayları ile ilgili kararların belirlenmesi çalışmaları gerçekleştirilmiştir (Şekil 3). Şekil 1. Yeni Erenköy'de ilave rıhtım ihtiyacı Şekil 2. Barınak (Şelonez) girişinde tarama gerektiren sığlık alan

9 Şekil 3. Kumyalı Balıkçı Barınağında önerilen ilave yapılar ve onarımlar Gerek plandaki konumları gerekse kesitlerinin yetersizliği nedeniyle her üç barınakta da mevcut dalgakıranlar en önemli sorun olarak öne çıkmaktadır. Mevcut dalgakıranların fırtınalı günlerde liman içinde yeterli koruma sağlayamaması ve her yıl hasar görüp onarım ihtiyacı doğurması nedeniyle özellikle dalgakıranların güçlendirilmesine, ayrıca iki barınakta buna ilave olarak dalgakıranların uzatılmasına karar verilmiştir. Klasik şevli yüzlü taşdolgu türündeki mevcut dalgakıranların güçlendirilmesi ve uzatılmasında, ilk olarak dış koruyucu tabakası için iki sıralı düzenli yerleştirilme ile 8-10 ton kategorisinde ocak taşı kullanılması uygun görülmüştür. KKTC deki teknik ve ekonomik nedenler göz önünde bulundurularak ilerideki yapılması gerekecek bakım ve onarım gereksinmelerini en az düzeyde tutmak amacıyla dalgakıran tasarım hesaplarında güvenli tarafta kalınmıştır. Dış koruyucu tabaka taş ağırlıklarının belirlenmesinde Hudson ve Van der Meer yöntemleri birlikte değerlendirilmiş, hesaplarda bu yöntemlerde kullanılan parametrelerin olası değişim aralıkları göz önünde bulundurulmuştur. Her iki yöntem de, bağıntılardaki üstel fonksiyonlar nedeniyle özellikle taş yoğunluğu ve tasarım dalga yüksekliği gibi bazı parametrelere oldukça duyarlıdır. Bu nedenle ilgili parametrelerin seçilen değerlerine bağlı olarak geniş bir aralıkta sonuçlar üretmektedir. Öte yandan, özellikle dalga gözlemlerinin yetersiz olduğu durumlarda, tasarım dalga yüksekliği olarak belirgin dalga yüksekliğinin alınmasının hatalı sonuçlar üretebileceğine ilişkin çok sayıda yayın bulunmaktadır (Burcharth, 1987; van der Meer, 1993; SPM, 1984). Projedeki oşinografik verilerin yetersizliği yanında Kıbrıs taki taş ocaklarından elde edilebilecek taş özellikleri, bölgedeki fırtınalar sonrasında kıyı yapılarında oluşan hasarlara ilişkin gözlemler de özenle irdelenmiş ve yapısal tasarımın oluşturulması aşamasında dikkate alınmıştır. Özellikle Yeni Erenköy barınağı dalgakıranı hem boyut hem de inşa kalitesi yönünden yetersizdir ve hemen her yıl ciddi hasara uğramaktadır. Şekil 4 Yeni Erenköy dalgakıranının 2011 yılındaki bir fırtına öncesi ve sonrası durumu ile 2014 yılı başındaki fırtına anını göstermektedir.

10 Şekil 4. Yeni Erenköy barınağının fırtına öncesi (a), sonrası (b) ve fırtına esnasındaki (c) durumu Proje bütçesinin üzerinde ihale bedeli verilmesi nedeniyle sonuçlanamayan ilk ihale sonrasında, başlangıçta ekonomik bulunmayan dalgakıranlarda beton blok kullanımı ön plana çıkmıştır. Karpaz bölgesinde uygun taş ocağının bulunmaması, Beşparmak Dağları'ndaki taş ocaklarının kullanılması durumunda taşıma mesafelerinin artacak olması, proje başlangıcından sonra geçen sürede Kıbrıs ta hazır beton kullanımının artması dolayısıyla ihaleden sonra yapılan yeni maliyetlerin analizlerinde beton kullanımının ekonomik açıdan mümkün olabilirliği ve Kuzey Kıbrıs taki Avrupa Birliği Ofisinin bu yönde tercihi nedeniyle projede revizyona gidilmiştir. Proje kapsamı yanında teknik detaylarda da değişikliğe gidilmiştir. Kumyalı Balıkçı Barınağı ana mendireği için yapılacak uzatmada ve tali mendireğin uç kısmındaki onarımda 5 tonluk Antifer blokların kullanımına karar verilmiştir (tali mendireğin gövde kısmında 2.5 tonluk blok kullanımı önerilmiştir). Ülkemizde kullanımı çok yaygın olmamakla birlikte Antifer blok kullanımı üzerine çalışmış araştırıcılar mevcuttur (Yalçıner vd, 1996; Yalçıner vd, 1999; Günbak, 1996 ve 1999; Yağcı ve Kapdaşlı, 2002). Bu yayınlarda Antifer blok kullanımında, önerilen stabilite katsayıları yanında yerleştirme paterni ve porozite konusunda yapılan uyarılar da dikkate alınmıştır. Doğal olarak, yüksek yoğunlukta (düşük porozite tercih edildiğinde) hasar oranı azalmakta, ancak bu durum çok sayıda blok kullanımını gerektirmektedir. Benzer şekilde düzgün eğimli bir yüzey oluşturacak şekilde birleşik yerleşim durumunda hasar azalacak, ancak buna karşılık yansıma ve tırmanma yüksekliği artacaktır. Bu durumda ise dalgakıran üzerinden dalga aşmasını önlemek için krete verilmesi gerekli yükseklik, dolayısıyla kullanılacak malzeme ve blok sayısı artacaktır. Tüm bu hususlar dikkate alınarak, Kumyalı için alt tabakada boşluklu düzenli, üst tabakada alt tabakadaki boşluklara gelecek şekilde yerleştirme açıları farklı olacak şekilde iki tabakalı bir yerleştirme düzeni önerilmiştir. Ortalama su derinliğinin 4 m olduğu, çekirdekte ton, filtre tabakasında ton kategorisinde taşların önerildiği bu dalgakıranda mevcut yapıya uyumlu olarak dış yüzeyde şev eğimi 1:2.5 ve kret kotu +3.5 m olarak korunmuştur (Şekil 5). Yeni düzenleme göre kullanılması gerekli 5 ve 2.5 tonluk blok sayıları sırasıyla 1100 ve 440 adettir Maliyet Analizi Avrupa Komisyonu, proje toplam bütçesini ,12 Avro olarak onaylamış, fon gereklilikleri sebebiyle %85'ini ( Avro) karşılamaktadır. Mali plan, kalan %15'lik kısmının projenin yerel ortakları olan üç belediye tarafından

11 karşılanacak şekilde yapılandırılmıştır. Toplam bütçenin %81'i (yaklaşık Avro) planlanan inşaat işleri için tahsis edilmiş, kalanı ise idari işler ile lojistik kalemlere harcanmaktadır. Kıyı yapılarında planlanan inşaat işlerinin maliyet analizi, Kıbrıs birim fiyatları (bulunmadığı durumda KKTC yetkilileri ile hesaplanarak) dikkate alınarak gerçekleştirilmiştir. Maliyet kalemlerinin her bir barınak için dağılımı, tanımlanan inşaat faaliyetlerinin her biri için farklı olması nedeniyle eşit değildir. İlk ihale aşamasında toplam maliyetin (proje yönetimi dâhil) barınaklarda öngörülen dağılımı; Erenköy: %33, Şelonez: %22 ve Kumyalı: %33 oranlarında planlanmış, projenin ilerleyen sürecince maliyetlerdeki hatırı sayılır artışlar neticesinde, inşaat işlerinin Kumyalı Balıkçı Barınağı'na odaklanması, diğer iki barınakta ise sadece ofis ve depolama sistemleri ile kullanıcı ihtiyaçlarının karşılanması hedeflenmiştir. Şekil 5. Kumyalı dalgakıranı için önerilen kesit 3.7. İhale İhale sürecinde ilk olarak gerekli idari ve teknik şartnameler hazırlanmıştır. İdari Şartname teklif sunma genel şartları ile ilgili ekleri, özgün yeterlilikler, ihale değerlendirme kriterleri, kontrol prosedürleri ve kontrol listesinden oluşmaktadır. Teknik Şartname ise inşaat faaliyetleri ile ilgili teknik şartlar ve ilgili ekleri, birim fiyat tanımlarını içermektedir. Bu şartnamede işin kapsamı, iş programı, uygulama projeleri, birim fiyatlar, etüt ve deneyler, malzeme, nakliye, makine, teçhizat gibi projeye ait tüm iş kalemleri ve faaliyetler tüm teknik detayları ile birlikte tanımlanmıştır. 4.SONUÇ Çalışmada Avrupa Birliği Kırsal Kalkınma Programı çerçevesinde sürdürülen "Balıkçı Barınaklarının Altyapılarının İyileştirilmesi ve Geliştirilmesi Projesi" tanıtılmaktadır. Projede genel amaç, Karpaz bölgesindeki üç balıkçı barınağında alt ve üst yapı iyileştirme çalışmaları yürüterek kırsal alanlarda yaşayan bölge balıkçı ailelerinin sosyo-ekonomik açıdan kalkınmasına katkıda bulunmaktır. Söz konusu proje ön hazırlıklar, sözleşme, alan gözlemleri, balıkçı taleplerinin ve ihtiyaçların belirlenmesi, meteo-oşinografik analizler, planlama, yapısal

12 tasarım, maliyet analizi, idari ve teknik şartnamelerin hazırlanması, ihale ve inşa süreçlerinden oluşmaktadır yılında başlayan ve halen sürmekte olan projede planlama ve tasarım çalışmaları teknik ve ekonomik kısıtların ötesindeki bazı etmenler (barınak sahasındaki Güney Kıbrıs vatandaşlarına ait mülk bulunması, bir barınağın koruma alanı içinde olması, Natura 2000 sözleşmesi, gerek tasarımda gerekse ihale sürecinde Avrupa Birliği hükümlerine uyulma zorunluluğu vb) nedeniyle planlanandan uzun sürmüştür tarihindeki sonuçlanmayan ilk ihale aşamasından sonra projede gerek iş kapsamı ve gerekse iş niteliği açısından değişlik yapılmıştır. Bildiri yazarları, 2014 Eylül itibari ile inşa aşamasına gelen bu projede elde edilen bilgi birikimi ve tecrübenin benzer kaynaklarla Türkiye deki balıkçı barınaklarının geliştirilmesine yönelik muhtemel projelere katkısının olacağı kanısındadır. KAYNAKLAR: Burcharth, H.F. (1987). The Lessons from Recent Breakwater Failures: Developments in breakwater design. Technical Congress on Inshore Engineering, Vancouver. Campleman G.; Guckian W.J.; Schjefte Per J. (1970). Fishing Ports and Markets, Fishing News (Books) Ltd, 396p, London. Denechere M., Experience With Single-Layer Breakwater Layer, Proceedings of the ASCE Coastal Engineering Conference, 1998, Los Angeles, USA. DLH (2011). T.C. Ulaştırma Bakanlığı Demiryollar, Limanlar ve Hava Meydanları İnşaatı Genel Müdürlüğü Balıkçılık Kıyı Yapıları Durum ve İhtiyaç Analizi Raporu. DPÖ (2008). Devlet Planlama Örgütü Hane Halkı İşgücü Anketi (Ekim 2008). Farrugio, H. (1996). Mediterranean fisheries status and management; evolution of the research and improvement of regional co-operation. Conférence diplomatique sur la gestion de pêches en Méditerranée. FAO. Venise, Italie. Farrugio, H.; Le Corre, G. (1993). A sampling strategy and methodology for assessment and monitoring of Mediterranean small-scale fisheries. Scientia Marina, 57(2-3): Günbak, A.R. (1996). Literature survey on the stability of antifer blocks. Technical Report in Ocean Engineering Research Center. METU, Ankara. Günbak, A.R.(1999). Antifer cubes on rubble mound breakwaters. Proceedings of the COPEDEC, Cape Town, South Africa. Kaboğlu G. (2014). Balıkçılık Verilerinin Toplanma ve Değerlendirilmesinde Yeni Bir Yönetim Organizasyonu Kurulması: KKTC Örneği. (Doktora tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 2014), xviii s. KKTC (2008). Tarım Bakanlığı Hayvancılık Dairesi Müdürlüğü verileri, Nyambir T.J.; Ólafsson P. (2002). Future Management and Rehabilitation of Maputo Fishing Port in Mozambique, The United Nations University Fisheries training Programme, Reykjavik. Sciortino J.A.; Barcali A.; Carlesi M. (1995). Construction and Maintenance of Artisanal Fishing Harbours and Village Landings, FAO Training Series 25, Rome. SPM (1984). Shore Protection Manual, US Corps of Engineers, SÜY (2008). 27/2000 sayılı Su Ürünleri Yasası altında yürüklükte olan 30 Ekim 2008 tarih ve 784 sayılı tüzük. Van der Meer, J.W. (1993). Conceptual design of rubble mound breakwaters. Delft Hydraulics Publication number 483. Yagci O.; Kapdasli S. (2003): Technical Note: Alternative placement technique for antifer blocks used on breakwaters, Ocean Engineering 30 (2003)

13 Yalçıner C.A.; Ergin A.; Öztunalı B.; Numanoğlu A.; Armağan C. (1996). Effect of Cube Armouring on the Stability of Rubble Mound Breakwaters, Middle East Tech. Univ. Rep., Nov.1996, Ankara, Turkey (in Turkish). Yalçıner A.C.; Ergin A.; Kahyaoğlu İ.Ç.; Yüncü H. (1999). Experimental Study on the Stability Coefficients for Breakwaters Armoured with Antifer Blocks under Irregular Waves, COPEDEC 1999, Cape Town, South Africa. Web Ref1 ( Web Ref2 ( Web Ref3 (