İSVEÇ İDARİ YARGI SİSTEMİ (İDARİ İSTİNAF SİSTEMİ) VE ANALİZİ

Transkript

1 I. GİRİŞ İSVEÇ İDARİ YARGI SİSTEMİ (İDARİ İSTİNAF SİSTEMİ) VE ANALİZİ Hukuk devleti ilkesinin en temel unsurlarından biri idarenin hukuka bağlılığını sağlayan idarenin kanuniliği ilkesidir. Bu ilkenin uygulanması idarenin her türlü işlem ve eyleminin yargısal denetime tabi olmasıyla gerçekleşmektedir. İdarenin işlem ve eylemlerinin hukuk kurallarıyla sınırlanması ve bu sınırlara uyup uymadığının da yargı yoluyla denetlenmesi kuralı günümüzde hemen hemen bütün ükelerde kabul edilmekte ve uygulanmaktadır. Özellikle Kara Avrupa sında ve Anglo-Sakson ülkelerinde idarenin işlem ve eylemlerinden menfaati ihlal edilen ya da hak kaybına uğrayan gerçek veya tüzel kişiler, yetkili yargı yerine başvurarak idari işlemin iptalini ya da uğradığı zararın tazminini isteyebilir. İdarenin yargı yoluyla denetimi, genel olarak yargı birliği ilkesinin geçerli olduğu sistemlerde adli mahkemeler, yargı ayrılığı ilkesinin geçerli olduğu sistemlerde ise idari mahkemeler yoluyla yapılmaktadır. Yargı birliği sistemi 1 Anglo-Sakson hukuk sisteminin hakim olduğu ABD, Birleşik Krallık, Kanada ve Avusturya gibi ülkelerde benimsenirken, yargı ayrılığı sistemi 2 Fransa, Almanya, Türkiye, İsveç ve İtalya gibi özellikle Kara Avrupası ülkelerinde uygulanmaktadır. Ülkemiz yargı ayrılığı sistemini benimsemesi nedeniyle Türk Yargı Sistemini Anayasa yargısı, idari yargı, adli yargı ve askeri yargı olarak 4 ayrı yargı sistemi oluşturmaktadır. İdarenin işlem ve eylemlerinin hukuksal olarak denetimi idari yargı sistemi 3 içinde görevli yargı yerleri tarafından gerçekleşmektedir. 1 Yargı birliği sisteminde her ülkede sadece bir tane yüksek mahkeme bulunmaktadır. Bu mahkeme Anayasa Yargısını, Adli ve İdari Yargıyı tek başına temsil etmektedir. Örneğin; Birleşik Krallıkta mahkemelerin teşkilatlanması yüksekten aşağıya doğru aşağıdaki sıraya göre gitmektedir: Lordlar Kamarası (the House of Lords), temyiz mahkemesi (the Court of Appeal), Londra Yüksek Mahkemesi (the High Court of Justice), Kraliyet Mahkemesi (the Crown Court), Sulh Ceza Mahkemesi (Magistrates Court) ve Yerel Mahkeme (Country Court). Bu sistemde adli ve idari yargı ayrımı bunmamaktadır, mahkemeler arası hiyerarşik bir yapılanma vardır. 2 Yargı ayrılığı sisteminde birden fazla yüksek mahkeme vardır ve idari yargı ile adli yargı ayrılmıştır. Örneğin; Fransa da idari uyuşmazlıklar ilk derece mahkemesi olarak idare mahkemelerinde, bu mahkemelerin kararlarına karşı ise idari istinaf mahkemeleri ve 3 Genel idari yargı organları ilk derece yargı organı olarak idare mahkemeleri, vergi mahkemeleri itiraz yeri olarak bölge idare mahkemeleri ve istisnai olarak kısmi davalarda ilk derece bakmakla beraber kural olarak ilk derece mahkemelerin kararlarını temyizen son inceleme merci olarak Danıştay dır. 1

2 Türk idari yargı sisteminin esinlendiği Fransız İdari Yargı Sisteminde 31 Aralık 1987 tarihli İdari Yargı Reformu Yasasıyla idari yargıda istinaf sistemi kabul edilmesine, İsveç, Almanya ve İspanya gibi birçok batı ülkesinde de idari yargıda istinaf sistemi uygulanmasına karşın, ülkemizde idari yargıda istinaf sistemine geçilmemiştir. Buna karşın, ülkemizde 2009 yılından itibaren Yargı Reformu Stratejilerinde idari yargıda istinafın kurulması ve faaliyete geçirilmesi amacıyla çeşitli çalışmalar yapılmış ve hukuk ve ceza yargılamasında istinaf kanun yolu kabul edilmiştir. Kuzey Avrupada İskandinavya yarım adasında yer alan ve Avrupa Birliğinin en büyük 3. ülkesi olan İsveç istinaf sistemini uygulamanın yanı sıra Türkiye gibi yargı ayrılığı sistemini benimsemiştir. Bu ülkede adli ve idari yargı sisteminin her ikisinde de istinaf sistemi uygulanmaktadır. Bu itibarla, ülkemizde idari yargı sisteminde yapılmakta olan yasal çalışmalara ışık tutması açısından İsveç idari yargı sistemi ve bu ülkede uygulanan istinaf sisteminin analizi bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Çalışmada İsveç yargı sistemi genel olarak açıklandıktan sonra, İsveç idari yargı sistemini oluşturan mahkemelerin teşkilat yapıları, görevleri ve yargılama usulleri örnek uyuşmazlıklar da verilmek suretiyle ortaya konularak ülkede uygulanan idari istinaf sistemi ayrıntılı olarak incelenecektir. II. İSVEÇ YARGI SİSTEMİ İsveç Anayasası tek bir dokümanı içeren anayasalardan farklı olarak dört temel yasadan 4 oluşmaktadır. Yargıya ilişkin genel hükümler diğer ülkelerin Anayasalarında yer alan devlet yönetimi, kurumları ve görev alanları gibi temel hükümleri içeren Hükümet Senedi (İsveç Devlet Temel Yasası) Instrument of Government ta düzenlenmiştir. Bu temel yasada mahkemelerin Parlamentodan (Riskdag), hükümetten ve diğer idari kurumlardan bağımsız ve özerk olduğu öngörülmektedir. 4 İsveç anayasasını oluşturan 4 temel yasayı: 1-Hükümet Senedi (İsveç Devlet Temel Kanunu), 2- Kralın Tahta Geçişine İlişkin Kuralları Belirten Yasa, 3- Basın Özgürlüğü Yasası, 4- İfade Özgürlüğüne İlişkin Temel Yasa oluşturmaktadır: Constitution/ 2

3 Yargı ayrılığı sistemini kabul eden İsveç yargı sisteminde Anayasa mahkemesi bulunmamasıdır. Mahkemelerin kuruluşu ise mahkemelerin kuruluşuna ilişkin kendi özel kanunlarına bırakılmıştır. İsveç iki paralel mahkeme sistemi üzerine yargı sistemini kurmuştur: sivil ve ceza davaları ile ilgilenen genel mahkemeler; kamu idaresi ile ilgili davalarla ilgilenen genel idari mahkemeler. Genel Mahkemeler üç aşamalı yargılama sistemi (three-tier courts) içinde yapılandırılmıştır: yerel mahkemeler, istinaf mahkemeleri ve Yargıtay. Benzer şekilde İdari Mahkemelerde üç aşamalı yargılama şeklinde yapılandırılmıştır: idare mahkemeleri, idari istinaf mahkemeleri ve Yüksek İdare Mahkemesi (Court Statistics 2011 official statistics of Sweden, 2012). Bu mahkemelerin yanı sıra İsveç te özel türde davalar ve uyuşmazlıklar hakkında karar vermek için kurulan çok sayıda özel mahkemeler ve uzlaştırma kurulları bulunmaktadır. İş mahkemeleri, patent mahkemeleri, pazar mahkemeleri bunlara örnek verilebilir. Genel Mahkemeler Genel İdari Mahkemeler Özel Mahkemeler Yerel Mahkemeler İdare Mahkemesi İş Mahkemesi İstinaf Mahkemesi İdari İstinaf Mahkemesi Piyasa Mahkemesi 5 Yargıtay Yüksek İdare Mahkemesi Patent İtiraz Mahkemesi İsveç yargı istemi içerisinde bulunan mahkemelerin genel görünümü İsveç te Parlamentoda çıkan bir yasanın ya da kişilere uygulanan işlemin dayanağı gösterilen yasanın Anayasayı oluşturan dört temel yasaya aykırılığı iddiasıyla iptali istemi için başvurulacak bir yargı organı bulunmamaktadır. Yasalar ve genel düzenleyici işlemlere karşı dava açılamamaktadır. Hükümetin bir parçası olan Adalet Bakanlığı sivil kanun, ceza kanunu ve usul kanunlarının hazırlanması ve yasalaşması için gerekli hazırlık işlemlerini yapmanın yanında mahkeme bütçelerinin oluşturulmasından sorumludur. Yasa tasarıları 5 Piyasa Mahkemesi (Marknadsdomstolen) Sermaye Piyasa Kurumu ve diğer piyasa ve pazar düzenlemelerinden kaynaklanan uyuşmazlıkların yanı sıra rekabet hukuku ile ilgili davaları inceleyen özel bir mahkemedir. Bu özel nitelikteki mahkeme sözü edilen türde uyuşmazlıklarda nihai olarak karar vermektedir. Piyasa Mahkemesi bir başkan, bir başkan yardımcısı ve beş uzman üyeden oluşmaktadır. Başkan, başkan yardımcısı ve bir uzman üye hakim olarak tecrübeye sahip avukatlardan, diğer uzman üyelerin ise ekonomi alanında uzman olmaları zorunludur: 3

4 Parlamentoya sunulmadan önce dört temel yasaya aykırı olup olmadığı yolunda ve diğer hususlarda inceleme yapmak ve görüş bildirmek amacıyla Yüksek Hakem Heyeti 6 bulunmaktadır. Diğer yandan, İsveç'te İsveç Ulusal Mahkemeler İdaresi 7 adı verilen bağımsız bir birim bulunmaktadır. Aslında Ulusal Mahkemeler İdaresi yargı ile siyasi otorite arasında bir nevi aracı görevini üstlenen ve önemli yetkilere sahip bir birimdir. Bu birimin başlıca görevleri arasında; Parlamento ya yargı için bir bütçe taslağının teklif edilmesi ve bunun Hükümet ile müzakere edilmesi, Parlamento tarafından kabul edilen bütçede yargıya düşen payın mahkemelere tahsisi, mahkemelerce yapılan harcamaların denetimi, hakimlerin mesleğe kabul edilmeleri ve atamalarının yapılması, mahkemelerin desteklenmesi, adli personelin eğitimi ve yetiştirilmesi gibi hususlar bulunmaktadır. Ulusal Mahkemeler İdaresi sayılan bu alanlar dışında yargısal faaliyetlerle ilgisi bulunmamaktadır. III. İSVEÇ İDARİ YARGI SİSTEMİ İsveç te idari mahkemeler bireyle ile kamu idareleri arasında ortaya çıkan uyuşmazlıklar ile ilgili davaları çözmek amacıyla kurulmuş ve üç aşamalı bir sistem altında yapılandırılmışlardır. Söz konusu uyuşmazlıklarla ilgili ilk mahkeme aşaması idare mahkemesi, ikinci aşama idari istinaf mahkemesi, son aşama ise Yüksek İdare Mahkemesi aşamasıdır. 6 Yüksek Hakem Heyetine 2 üye Yüksek İdare Mahkemesi üyeleri arasından, 2 üye Yargıtay Üyeleri arasından 1 yıl süre ile çalışmak üzere görevlendirilmekte ve bu üyelerin bu süre zarfında yargısal görevi bulunmamaktadır. 7 İsveç te yargının genel anlamda idaresi Dolmstolsverket (İsveç Yargı Konseyi ya da Ulusal Mahkemeler Yönetimi) adıyla anılan ve 1975 yılında, Jönkopping kentinde kurulmuş olan, bağımsız bir idari organ tarafından yürütülmektedir. İsveç Yargı Konseyinin başında bir Genel Müdür bulunmaktadır. Söz konusu organ, genel müdürün yanı sıra; Hükümet tarafından ataması yapılan 6 hakim, 2 parlamenter, ve 2 sendika (meslek birliği) temsilcisi olmak üzere toplam 11 üyeden oluşmaktadır: 4

5 İdari uyuşmazlıklara ilişkin idari mahkeme aşamaları Ülke genelinde idari uyuşmazlıkları ilk aşamada inceleyen 12 İdare Mahkemesi ve 3 Göç Mahkemesi bulunmaktadır. 15 Şubat 2010 tarihinde idare mahkemeleri yeniden yapılandırılarak, 23 adet idare mahkemesi 12 idare mahkemesine indirilmiştir. Stocholm, Gothenburg ve Malmö İdare Mahkemeleri bünyesinde diğer idare mahkemelerinden farklı olarak vatandaşlık ve göç uyuşmazlıklarını ilk derece mahkemesi olarak incelemek üzere göç mahkemeleri kurulmuştur (Court Statistics 2011 official statistics of Sweden, 2012). İsveç'te bulunan 4 adet idari istinaf mahkemeleri ise yargılamanın ikinci aşamasını oluşturmaktadır. İdari istinaf mahkemelerinde, idare mahkemelerinden itiraz edilen davalara bakılmaktadır. İstisnai olarak, üç adet göç mahkemesi kararlarına karşı Stockholm de bulunan İdari İstinaf Mahkemesine itiraz edilme hakkı verilmiştir. Sözü edilen uyuşmazlıklara ilişkin Stockholm İdari İstinaf Mahkemesinin kararı kesin nitelikte olup, temyizi mümkün bulunmamaktadır. Diğer bütün idare 5

6 mahkemesi kararlarına karşı idare mahkemelerinin yargı çevresinde bulunan yetkili idari istinaf mahkemelerine itiraz edilmesi söz konusudur. İdari istinaf mahkemesi kararlarına temyizen, istisnai bir kısım davaları ise ilk derece mahkemesi olarak inceleyen Yüksek İdare Mahkemesi İsveç idari yargı sisteminde yargılamanın son ve en yüksek aşamasını oluşturmaktadır. Bu kısımda, İsveç idari yargısını oluşturan sözü edilen mahkemelerin teşkilat yapıları, görev ve bakmakla oldukları dava türleri, yargılama aşamaları ve yargılama usulü her bir yargılama aşamasını oluşturan mahkemeler bazında ayrıntılı olarak incelenerek, İsveç idari yargı sisteminde uygulanan istinaf sisteminin temelini oluşturan izin sistemi üzerinde durulacaktır. 1) İDARE MAHKEMELERİ a) Teşkilat Yapısı ve Hakim ve Diğer Personel İstihdamı i) Teşkilat Yapısı İsveç te İdare Mahkemeleri bir kamu idaresi tarafından verilen karar nedeniyle menfaati ihlal edilen gerçek ya da tüzel kişi tarafından ilgili kamu idaresine yapılan itiraz sonucu anılan idarece verilen karar üzerine çıkan uyuşmazlıkları ve idarenin tedbir niteliğinde karar vermesi için mahkemeye doğrudan yaptığı başvuruları inceleyip, karara bağlamaktadır. İdare mahkemeleri Falun, Gothenburg, Hörnösand, Jönköping, Karsltad, Linköping, Lulea,. Malmö, Stockholm, Umea, Upsala ve Vaxjö olmak üzere toplam 12 yerde bulunmaktadır. İsveç in en büyük idare mahkemesi Stockholm İdare Mahkemesidir. Yılda ortalama in üzerinde dava bu mahkemeye açılmaktadır. Bu nedenle, İsveçte bulunan idare mahkemelerinin teşkilat yapılarına ve oluşumlarına ışık tutması açısından Sockholm İdare Mahkemesi teşkilat yapısı ortaya konulacaktır. Stockholm İdare Mahkemesinde vergi davalarına, göç ve iltica davalarına ve diğer genel idari davalara bakan 3 daire bulunmaktadır. 6

7 Stockholm İdare Mahkemesi Teşkilat Yapısı Başkan İdari Bölüm Kıdemli Hakimler Vergi Uyuşmazlıklarını İnceleyen Daire Genel İdari Davaları İnceleyen Daire Göç ve İltica Davalarını inceleyen Daire İdare Mahkemelerinde hakimler, eğitimi devam eden stajyer hakimler, tetkik hakimleri, hukuk katipleri, dosyaları hazırlayan adli ve idari personel istihdam edilmektedir. Örneğin, Stockholm İdare Mahkemesi nde yaklaşık 550 personel bulunmaktadır. Bu personelin kadrolarına göre dağılımı aşağıdaki tabloda gösterilmektedir. - Hakimler - Katipler - 1 Başkan Hukuk Katibi - 5 Kıdemli Hakim (meslekten hakim) Raportör Katip - 70 Tetkik Hakim - Mahkeme Sekreteri (80) - 20 Stajyer Hakim - İdari Personel (40) ii) Hakim ve Diğer Personel İstihdamı İsveçte hukuk fakültesinden mezun olan her İsveç vatandaşı mezuniyet ortalaması dikkate alınarak idare mahkemelerinde stajyer hakim olarak göreve başlayabilmektedir. Avukatlar da hâkim olabilmektedir. 7

8 Meslekten hâkimler yanında, lay-judges'lar olarak adlandırılan meslekten olmayan hakimler idare mahkemelerinde görev yapabilmektedir. Bunlar dışında, gayrimenkul değerinin tespiti gibi bir kısım uyuşmazlıklarda idare mahkemelerinde uzman kişiler teknik hâkim olarak görev yapabilmektedir. Bu hâkimler ancak teknik konuları incelemekte, yargılama faaliyetine bu noktada katkı sağlamaktadır. Meslekten olmayan bu hakimlerin meslekten hâkimlerle eşit oy hakları bulunmaktadır Hakimlik stajı Mahkemeler Akademisinde geçirilmesi zorunlu olan 12 haftalık eğitim dahil en fazla 4 yıl sürmektedir. Bu süresinin en az 1 yılını idare mahkemesinde, 1 yılını ise idari istinaf mahkemesinde aktif çalışmak suretiyle geçirmeleri zorunludur. Hakim adaylarının 4 yıllık süreden sonra 2 yılını kariyer eğitimi olarak Yüksek İdare Mahkemesinde geçirmeleri mümkündür. İsveç te stajyer hâkimlerin yetkileri, tecrübelerine göre kademeli olarak belirlenmektedir. Notaryanlar olarak bilinen kıdemsiz stajer hakime dosyalar daire sekreterleri tarafından havale edilmektedir. Notaryanlar basit davalarda dosyanın tekemmül ettirilmesine dair usulü işlemlere bakmaktadır. Dava dilekçelerini inceleyerek ilk olarak davacının sunduğu delillerin ve davalı idarenin verdiği savunmanın yeterli olup olmadığını değerlendirip, eksik gördükleri belgeleri talep edebilmektedirler. Kıdemsiz stajyer hâkimlik ile kıdemli hâkim adayları arasında yer alan ara kadroyu Tetkik Hakimleri doldurmaktadır. Notaryanlıktan geldikleri takdirde; görevleri notaryanlar ile aynıdır. Aksi halde hukuk fakultesi mezunu olan hukuk katipleri ile aynı yetkilere sahiptirler. Bu itibarla, Tetkik Hakimleri ara dönemde eğitim yapan hâkim adayları olabileceği gibi, bu işte uzmanlaşmış daimi kadrolu kişilerden de oluşabilmektedir. İdare mahkemelerinde eğitimlerini tamamlamış adaylar istinaf mahkemelerine müracaat etmekte ve kabul edildikleri takdirde eğitimlerine istinaf mahkemelerinde devam etmektedirler. İdari istinaf mahkemelerinde eğitimi devam eden bu tür hakim adayları Kıdemli Stajyer Hakimlerdir (Fiscaller). Bir yıl idari istinaf mahkemelerinde Fiscal olarak çalışıp tekrar idare mahkemelerine dönülmesi söz konusudur. Dönülen mahkeme genellikle eğitim aldıkları idari istinaf mahkemelerinden birine bağlı idare mahkemelerinden biri olmaktadır. Fiscallerin, bazı davalarda hâkim yetkisi ile donatılmış olarak karar vermeleri mümkündür. 8

9 Ancak her zaman bir hâkimin gözetimindedirler. Fiscaller, bir müddet sonra tekrar idari istinaf mahkemesine ya da Yüksek İdare Mahkemesine kadrosuz hâkim olarak dönmektedir. İdare mahkemelerinde dosyanın hazırlanıp meslekten hakime ya da mahkeme heyetine sunulması tetkik hakimi ve kıdemli stajyer hakimlerin görevine girmektedir. Bunlar dışında dosyaların tekemmülünü sağlamak için hukuk fakültesi mezunu ya da avukatlar hukuk katibi olarak istihdam edilmektedir. İdari hakim adaylarının staj bitimi sonrası hemen göreve atamaları söz konusu değildir. Stajyer hâkimler, kadrosuz hâkim olarak adlandırılmaktadır. Hakim olarak atanmaları için staj sonrası hukukla ilgili diğer idari kurumlarda ya da avukat olarak çalışma zorunluluğu bulunmaktadır. Bu süre genelde 6 yılı geçmemektedir. Bu tecrübeler onların kadrolu hâkim olarak atanmasında dikkate alınmaktadır. Hâkim kadrolarını, hükümet belirlemekte ve hâkimler Hakimler Öneri Kurulu tarafından hazırlanan liste göz önünde bulundurularak Hükümet tarafından atanmaktadır. İsveç te hakim olarak göreve başlamada eskiden 45 yaş esas alınırken günümüzde bu sınır 35 e düşürülmüştür. Emeklilik yaşı ise 67 dir. Meslekten hakimler atandıktan sonra Hükümet Senedinde belirtilen durumlar dışında görevlerine son verilmeleri söz konusu değildir. iii. Meslekten Olmayan Hakimler: İdare Mahkemesine gelen davaların yaklaşık yarısı meslekten olan tek hakim tarafından karar verilmesine karşın, kalan davalar bir meslekten olan hakim ve meslekten olmayan üç hakimden oluşan heyet tarafından karar verilmektedir. İdare Mahkemelerinde ve İdari İstinaf Mahkemelerinde çok sayıda (yaklaşık 750 kişi) meslekten olmayan hakim istihdam edilmektedir. Meslekten olmayan hakimler genel olarak İdare Mahkemesi, İdari İstinaf Mahkemesi ve Yüksek İdare Mahkemesi yargılama çevresinde bulunan bölgelerde yapılan İl Genel Meclis Seçim sonuç oranları dikkate alınarak, siyasi partiler tarafından 4 yıllık bir dönemde görev yapmak üzere belirlenmektedirler. Meslekten olmayan hakimler her meslek gurubu ve her eğitim düzeyinden olabilirler. Görev verilirken uzmanlıkları dikkate alınmazlar. Yıl başlarında meslekten olmayan hakimler için dönerli bir şema yapılarak bir liste oluşturulur. Bu listeye göre 9

10 meslekten olmayan hakimin hangi dönem içerisinde davalara gireceği önceden belirlenmektedir. Bu süre genelde her bir meslekten olmayan hakim için yılda 12 güne tekabül etmektedir. Bu kişiler bu süre için İdare Mahkemeleri ve İdari İstinaf Mahkemelerinde hakim olarak görev yapmaktadırlar. Kamunun mahkeme çalışma ortamını görmesi ve kararlara katılması amacıyla getirilen meslekten olmayan hakimlerin katılım ile verilen kararlara ülke genelinde son dönemlerde ciddi eleştiriler yapılmaktadır. Bu sistemin devam edip etmemesi konusunda Parlamentoda devam eden bir araştırma bulunmaktadır. b) İDARE MAHKEMELERİNİN GÖREVLERİ Genel İdare Mahkemeleri kamu otoritesi ile bireyler arasında ortaya çıkan uyuşmazlıkların dahil olduğu davalarla ilgilenmektedir. Bu nedenle mahkemelerin görev alanına çok çeşitli dava türleri girmektedir. Bunlar arasında en yaygın olan dava türleri ise; vergi davaları, sosyal sigorta davaları, çocuk ve gençlerin zorunlu bakımına, madde kullanım bağımlılığı ve zorunlu ve maddi yardım hakkına ilişkin Sosyal Hizmetler Kanunundan kaynaklanan davalar, göç ve vatandaşlık davaları ve sürücü belgesi davaları oluşturmaktadır. Tablo 1 de yılları arasında İsveç idari mahkemelerine dava türlerine göre açılan, karara bağlanan ve derdest davalar yer almaktadır. Bu Tabloya göre idare mahkemelerine yılda ortalama ila arasında dava açılmakta ve açılan dava sayısı miktarında dosyalar karara bağlanmaktadır. Bir sonraki yıla devreden idari dava sayısı ise ortalama ila arasında bulunmaktadır. Göç davaları İsveç te istisnai özelliğe sahip davalardır. Bu tür davalar Stockholm, Gothenburg ve Malmö de bulunan İdare Mahkemelerinde karara bağlanmaktadır. Stockholm İdare Mahkemesi Stockholm den ülkenin kuzeyine kadar olan geniş alanda ortaya çıkan göç davalarında görevli mahkeme iken, diğer iki mahkeme sadece kendi yargı çevresinde ortaya çıkan bu tür uyuşmazlıkları incelemektedir. Göç davalarına özgü olmak üzere bu 3 idare mahkemesinin verdiği kararlara itiraz sadece Stockholm İdari İstinaf Mahkemesine yapılmaktadır. Bu mahkemenin verdiği karar ise kesin olup, bu tür uyuşmazlıklara ilişkin Stockholm İdari 10

11 İstinaf Mahkemesi nin verdiği karar Yüksek İdare Mahkemesine temyiz edilememektedir. Tablo 1: yılları arasında İdari mahkemelerine açılan, karara bağlanan ve derdest davalar Yıl Açılan davalar² Vergi davaları Trafik yoğunluğu ücretleri davaları Sosyal sigorta davaları Sosyal Hizmetler Kanununa dair davalar Ruh sağlığı davaları LVU i davaları LVM ii davaları LOU iii davaları Nicel davalar¹ Göç davaları Diğer davalar Toplam Karara bağlanan davalar² Vergi davaları Trafik yoğunluğu ücretleri davaları Sosyal sigorta davaları Sosyal Hizmetler Kanununa dair davalar Ruh sağlığı davaları LVU davaları LVM davaları LOU davaları Nicel davalar¹ Göç davaları Diğer davalar Toplam Derdest davalar² Vergi davaları Trafik yoğunluğu ücretleri davaları Sosyal sigorta davaları Sosyal Hizmetler Kanununa dair davalar Ruh sağlığı davaları LVU davaları LVM davaları LOU davaları Nicel davalar¹ Göç davaları Diğer davalar Toplam Nicel davalar: gayrimenkul değerlendirmesi, ulusal kayıt, tedavi, sürücü belgesi ve eğitim ödenekleri. 11

12 2 İstatistikler dönemi için tekrar gözden geçirilmiştir. ı. Gençlerin Bakımına dair kanun ıı. Madde bağımlılarının Zorunlu bakımına dair kanun ııı. Kamu usulüne ilişkin Kaynak: Court statistics official statistics of Sweden 2011: c) DAVA DOSYALARIN TEKEMMÜLÜ VE YARGILAMA USULÜ Yargılama usulüne ilişkin temel düzenlemeler 1971 yılında çıkarılan İdari Mahkemeler Usul Kanununda yer almaktadır. Ancak, Kanun özellikle uyuşmazlık türüne bağlı olarak yargılama usulünü düzenlenmesi nedeniyle idare hukuku alanında yer alan bütün uyuşmazlıkları kapsamamaktadır. İdare Mahkemelerine davalar, bir kamu idaresinin kararına gerçek ya da tüzel bir kişinin itiraz etmesi üzerine gelmektedir. İsveç te bireyle doğrudan idare mahkemesine dava açamamaktadırlar. Kamu idaresinin işlemine karşı gerekçeleri ortaya konmak suretiyle kişiler tarafından ilgili kamu idaresine başvurulmaktadır. İlgili idare istemi reddetmesi üzerine kişinin başvuru dilekçesini, eki belgeler ve ret kararını oluşturan belgelerle birlikte yetkili idare mahkemesine dosyayı göndermektedir. Dolayısıyla kişilerin idareye yaptıkları başvuru dava dilekçesini oluşturmakta ve idare başvuruyu reddederse bu dilekçeyi kararını da eklemek suretiyle mahkemeye teslim etmektedir. Diğer yandan, kamu idaresinin mahkemeye bir konuda örneğin; özgürlük kısıtlaması yapılması hususunda başvurusu üzerine dava açılmaktadır. İdari davalardan harç alınmamakta ve avukat ile temsil edilme zorunluluğu bulunmamaktadır. Kamu İdaresi kararına karşı yapılan itirazın reddedilmesi ya da kamu kurumunun mahkemeye bir konuda başvurusu üzerine kamu idaresince gönderilen dosya mahkeme kayıt ofisine kayıt yapılmak suretiyle açılmaktadır. İsveç idari yargı siteminde adli yargı sisteminde olduğu gibi mahkemelerde UYAP benzeri olan Vera adlı bir bilişim sistemi kullanılmaktadır. Kayıt bürosu kura sistemi ile dosyayı dairelere dağıtmaktadır. Ancak, vergi ve göç davalarına bakan daire gibi bazı dairelerin uzmanlık esasına göre çalışması nedeniyle bu dairelerin görev alanına giren dosyalar bu dairelere gönderilmektedir. Daireler içerisinde bölümler bulunmaktadır. Bölümler ise birimlere ayrılmıştır. Örneğin; Stockholm İdare Mahkemesinde daireler altında bulunan bölümler üç birimden oluşmaktadır. Her bir birimin başında hukuk 12

13 katiplerinden oluşan şefler bulunmaktadır. Bölümlere gelen dosyalar sıra sistemine bağlı olarak birimlere dağıtılmaktadır. Anılan suretle dairelere gelen dosyaların ilk incelemesi tahsisi yapılan hakimin gözetiminde her bir birimde bulunan kalem katipleri, stajyer hakim ya da tetkik hakimi tarafından yapmaktadır. İlk inceleme hakkında kamu idaresinin başvurusundan itibaren 4 hafta içerisinde karar verilmesi zorunludur. Bir kısım uyuşmazlıklar için ilgili özel kanunlarda bu süreyi kısaltan hükümler bulunmaktadır. Dosyaların tekemmülü meslekten hakimin gözetiminde tetkik hakimler ve hukukçu katipler tarafından sağlanmaktadır. Dilekçe geldikten sonra tekemmüle kadar tüm aşamalardan hakim yardımcıları sorumludurlar. Dosya ile ilgili bir karar verilmesi gerekiyorsa meslekten hakimin imzası gerekmektedir. Dosyanın idare mahkemesine ulaşması sonrası karar aşamasına kadar geçen süreç Kayıt Ofisi Daire Birimi İtiraz/ Başvuru Dava Davanın Dosya Üzerinde Dokümanı Kayıt Dağıtımı İlk İnceleme Dava Raportör/ İnceleme Yargılama taslağını Rapor Hukuk Katibi Soruşturma meslekten olmayan Sunum ve karar ve bir hakime Yargılama taslağı hakimlere gönderme karar taslağı tahsis etme hazırlama heyet günü için hazırlama tarih belirleme imzalanan kararın tebligatı Dosyanın arşivlenmesi 13

14 c) Davaların Karara Bağlanması Dosya tekemmül etmesi sonrası karar teklifi ile birlikte hakim yardımcıları dosyanın bir suretini kararı verecek olan meslekten hakime ya da heyeti oluşturan hakimlare vererek dosyanın karara bağlanması için gün alması ve alınan bu günde dosyayı sunması gereklidir. İdari mahkemelerinde temel olarak yazılı yargılama usulü benimsenmiştir. Buna karşın, tarafların istemi ya da mahkeme resen yargılamanın duruşma yapılmak suretiyle yapılmasına karar verebilmektedir. Duruşmalara: taraflar, temsilciler ya da kamu konseyi, tanıklar ve uzmanlar ve İsveç çe bilmeyenler için tercüman katılabilmektedir. İdare mahkemelerinde genel kurallara göre bir meslekten hakim ve üç meslekten olmayan hakimin oluşturduğu heyet tarafından karar verilmektedir. Yerel İdari Kanun da düzenlenen varlık değerinin tespiti gibi kimi uyuşmazlıklarda konunun uzmanı iki uzman üye heyete katılmaktadır. Çok sayıda dava ise meslekten gelen tek hakim tarafından karara bağlanmaktadır. Heyet halinde verilen kararlarda oluşan görüş eşit olursa (2=2) meslekten olan hakimin görüşü heyetin görüşü olarak kabul edilmektedir. Tablo 2 de yılları arası idare mahkemelerinde verilen ara karar ve nihai kararların yüzdeleri ile duruşmalı olarak karara bağlanan dosyaların yüzdesi ve tek hakim ve meslekten olmayan hakimlerin katılımı ile oluşan heyet tarafından karara bağlanan dosyaların yüzdeleri gösterilmektedir. Söz konusu istatistiklere göre İsveçte idare mahkemelerine açılan davaların ortalama %15-17 arası duruşmalı olarak karara bağlanmaktadır. Tablo dan dikkati çeken önemli bir husus son yıllarda tek hakim tarafından karara bağlanan davaların yüzdesinin (%47.7 den 54.1 e) artmasına karşın, bir meslekten hakim ve üç meslekten olmayan hakimlerin oluşturduğu heyet tarafından karara bağlanan davaların yüzdesinde (%51.9 dan %45.4) azalma olmasıdır. Bu durum İsveç te idare mahkemelerinde davaların meslekten gelen tek hakimle karara bağlanması söylenirken, meslekten olmayan hakimlerin ağırlıklı olarak oluşturduğu heyetin karar vermesinin azaltılması söz konusudur. 14

15 Tablo 2: İdare mahkemeler yılları arasında karara bağlanan davalar YIL Duruşmalı karara bağlanan davaların yüzdesi (%) Tek bir hâkim tarafından karara bağlanan davaların yüzdesi (%) Bir hâkim ve 3 meslekten olmayan hakim tarafından karara bağlanan davaların yüzdesi (%) Farklı bir komite tarafından karara bağlanan davaların yüzdesi (%) Nihai karar ile karara bağlanan davaların yüzdesi (%) Ara karar ile karara bağlanan davaların yüzdesi (%) Kaynak: Court statistics official statistics of Sweden 2011: İdare mahkemesine dava açılması göç davaları hariç kamu idarelerinin işleminin yürütülmesini durdurmamaktadır. İdarenin kararının yürütmesinin durdurulması mahkemeden istenmesi gerekmektedir. Benzer şekilde, vergi idaresinin kararına karşı dava açılması işlemi durdurmamaktadır. Göç idaresi tarafından verilen kararlara karşı dava açılması durumunda ise işlem doğrudan durmaktadır. İdare mahkemesince yürütmenin durdurulmasına ilişkin verilen kararlara karşı idari istinaf mahkemesine taraflarca itiraz edilebilmektedir. İdare mahkemesine açılan dosyalar geldikleri tarihe göre karara bağlamaktadırlar. Adalet Ombudsmanı 8 davaların makul sürede karara bağlanmadığına dair vatandaşların şikayetlerini dikkate alarak mahkemelerden yargılama süreleri ile ilgili bilgileri isteyebilmektedir. Adalet Ombudsmanı re sen de mahkemeleri teftiş edebilmektedir. Ombudsmanın olaylara ilişkin yaptığı araştırmalar sonucu ortaya koyduğu görüş yayımlanmaktadır. Bu görüşler hukukçular için doktrin niteliğinde olup hakimler tarafından ciddiye alınmaktadır. Diğer yandan, yıl sonlarında her idare mahkemesi iş yükü, karara bağlanan dosya sayısı, devredilen dosya sayısı ve nedenlerine ilişkin rapor hazırlayarak yayımlama görevi bulunmaktadır. Mahkeme tarafların iddiası ile bağlı değildir. Re sen araştırma ilkesi yargılamada esas alınmaktadır. İdare Mahkemesi kararlarında davacının iddiaları ve davalı idarenin savunması yazılmamaktadır. Davanın konusu ayrıntılı olarak 8 İsveç te 4 adet Adalet Ombudsmanı, Meclise bağlı olarak görev yapmaktadır. Bu Ombudsmanların altında 100 e yakın personel çalışmaktadır. 15

16 belirtilmekte ve kamu idaresi kararının hukuka uygunluk denetimi yapılarak, hukuka aykırı bulunması durumunda bu karar mahkemece değiştirilmektedir. Karar içeriğinde kanun maddesinin belirtilmesinden son dönemlerde vazgeçilerek, kararlar vatandaşların anlayacağı yönünde sadeleştirilmeye çalışılmaktadır. İdare Mahkemesinin verdiği kararlara karşı yetkili İdari İstinaf Mahkemesine taraflarca itiraz edilmektedir. 2. İDARİ İSTİNAF MAHKEMESİ (THE COURT OF APPEAL) VE İSTİNAF SİSTEMİ a) Görev ve Teşkilat Yapısı İdare Mahkemesi kararlarına karşı itiraz İdari İstinaf Mahkemeslerine yapılması nedeniyle bu mahkemeler tarafından yapılan yargılama idari yargılama sisteminin ikinci aşamasını 9 oluşturmaktadır. Ülke genelinde Stockholm, Gothenburg, Sundsvall ve Jönköping de bulunan dört adet idari istinaf mahkemesi bulunmaktadır. İdare mahkemesi tarafından verilen kararlara karşı üç hafta içerisinde yetkili idari istinaf mahkemesine itiraz edilmektedir. İtirazen gelen dosyaların yanı sıra idari istinaf mahkemeleri istisnai olarak gizlilik gerektiren davalar ile müstehcenlik ve şiddet içerikli televizyon yayınlarıyla ilgili uyuşmazlıkları ilk derece mahkemesi olarak inceleyip, karar vermektedirler. Stockholm İdari İstinaf Mahkemesi İsveç in en büyük idari istinaf mahkemesidir. Bu nedenle bu mahkemenin görev ve teşkilat yapısı incelenmek suretiyle İsveç idari istinaf mahkemelerinin teşkilat yapısı ve görevleri ortaya konacaktır. 9 Stockholm İdari İstinaf Mahkemesi tarafından göç uyuşmazlıkları hakkında verdiği karar bu kuralın istisnasını oluşturmaktadır. 16

17 Stockholm İstinaf Mahkemesi Organizasyon Yapısı BAŞKAN DAİRE 1 DAİRE 2 DAİRE 3 DAİRE 4 DAİRE 5 DAİRE 6 Stockholm İdari İstinaf Mahkemesi altı daireden oluşmaktadır. Bu dairelerden sadece Birinci Daire içtihat dairesi olup, diğer daireler her türlü konuya ilişkin itiraz incelemesi yapmaktadır. Dairelerde bir başkan, iki başkan yardımcısı, en az dört meslekten hakim ve dosyaların hazırlanıp heyete sunulmasında görevli stajyer hakim ve tetkik hakimleri bulunmaktadır. Stockholm İdari İstinaf Mahkemesi nin göç davalarında özel yetkili üç idare mahkemesi tarafından verilen kararları inceleyen son mercii olması nedeniyle Birinci Dairesi bu konuda ülke genelinde üniter içtihat oluşturmak için içtihat dairesi olarak görevlendirilmiştir. Diğer dairelerin ise uzmanlık alanı bulunmamaktadır. Mahkeme nin yargısal görevleri arasında; - Stockholm ve Upsula İdare Mahkeme kararlarına karşı yapılan itirazları ikinci aşama mahkemesi olarak, - Gizlilik ile ilgili davaları ilk derece mahkemesi olarak, - Göç davaları ile elektronik iletişim ile ilgili davaları ikinci aşama ve nihai karar verme mercii olarak inceleyip, karar verme hususları bulunmaktadır. Ayrıca, Mahkemenin idari görevleri de bulunmaktadır. 17

18 - Kanun teklifleri hakkında görüş bildirme (bir daire başkanı ya da görevlendirilen bir hakim bu görüşü hazırlar) - Stajyer hakimlerin eğitimi mahkemenin idari görevleri arasında sayılmaktadır. Mahkemeye yılda ortalama dosya gelmektedir. Bu davaların yaklaşık %50 sini göç davaları oluşturmaktadır. 500 farklı dava türü bulunmasına karşın, vergi davaları ve sosyal güvenlikle ilgili davalar önemli bir oranı oluşturmaktadır. Dört idari istinaf mahkemesine 2011 yılında açılan, karara bağlanan ve derdest davaların dava türlerine göre dağılımı Tablo 3 de gösterilmektedir. Stockholm ve Gothenburg İstinaf Mahkemelerinde vergi davaları ve sosyal sigorta davaları ağırlığa sahip iken, Sundsvall ve Jönköping İdari İstinaf Mahkemelerinde sosyal sigorta davaları ağırlıklı olarak görülmektedir. Tablo 3: 2011 yılında açılan, karara bağlanan ve derdest davalar İdari mahkemeler Vergi davala rı Trafik davala rı Sosyal sigorta davaları Sosyal Hizmetl er Kanunu na dair davalar Ruh sağlığı davaları LVU daval arı LVM daval arı LOU daval arı Nicel davalar¹ Göç davaları Diğer davalar Stockholm Açılan Karara bağlanan Derdest Gothenburg Açılan Karara bağlanan Derdest Sundsvall Açılan Karara bağlanan Derdest Jönköping Açılan Karara bağlanan Derdest Kaynak: Court statistics official statistics of Sweden 2011: 18

19 b) Yargılama Usulü Ve Görülebilirlik İzni Kuralı i) Yargılama usulü İdari istinaf mahkemelerinde yargılama usulü hemen hemen idare mahkemeleri ile ayrıdır. Yazılı yargılama usulü ile duruşma yapılmasına ilişkin idare mahkemeleri için bu konuda anlatılan kurallar idari istinaf mahkemeleri içinde geçerlidir. İdare mahkemelerinde uygulanan yargılama usulünden en önemli farkı heyet oluşumu, karar yeterliliği ve verilen kararlara ilişkindir. Genel kural olarak idari istinaf mahkemesinde üç meslekten hakimin oluşturduğu heyet itiraz hakkında karar vermektedir. İdari Mahkemeler Usul Kanununda belirtilen kimi durumlarda iki meslekten olmayan hakim ya da konunun uzmanı teknik hakim heyete dahil olmaktadır. Ancak, temel kural itiraz hakkında esastan karar verilmeden önce iki meslekten hakim tarafından görülebilirlik izni verilmesi gerekmektedir. Anılan iki hakimin görülebilirlik konusunda oybirliği oluşturamaması durumunda üçüncü hakimin bu hususta karar vermesi istenmektedir. Görülebilirlik izni verilmeyen dosyaların esastan görüşülmesi söz konusu değildir. ii) Görülebilirlik İzni (Leave To Appeal) Görülebilirlik izin kuralının anlaşılabilmesi için ülkede gerçekleşen yargı reformlarını incelemek gerekmektedir. Bu kapsamda idari yargı sisteminde bulunan mahkemelere göz atıldığında Stockholm İdari İstinaf Mahkemesi nin Yüksek İdare Mahkemesinden yaklaşık 100 yıl önce 17. yüzyılda kurulmuş bir mahkeme olduğu ve bu tarihten itibaren yargısal faaliyetini sürdürdüğü görülmektedir lı yıllara kadar idari istinaf mahkemeleri ilk derece mahkemesi olarak görev yapmayı sürdürmüşlerdir. İdare mahkemeleri ise 1970 li yıllarda kurulmaya başlamıştır. Bu tarihten sonra idari yargı sisteminde üç aşamalı yargılama usulü benimsenmesine karşın, birçok davaya ilk derece mahkemesi olarak idari istinaf mahkemeleri bakmaya devam etmiştir. Bu durum istinaf mahkemelerinin iş yükünün artmasına ve dava dosyalarının yargılama sürelerinin uzamasına sebep olması nedeniyle 1990 yılında bu durumu çözüme kavuşturmak amacıyla İdari Mahkemelerinin Kuruluşuna İlişkin Kanunda reform niteliğinde değişiklik yapılmıştır. İsveç adli yargıda uygulanmakta olan istinaf sistemini idari yargıda da uygulamaya girmesine karar verilmiştir. 19

20 Bu reform ile idari yargıda da yargılama ağırlıklı olarak birinci aşamada yapılması ve üst mahkemelerin sadece kararı gözden geçirmesi kuralı diğer bir ifadeyle İsveç idari istinaf sisteminin temelini oluşturan görülebilirlik izin sistemi uygulamaya konulmuştur.. Görülebilirlik izni sistemi, bir davanın ikinci aşamaya alınması için en az iki hakim tarafından izin verilmesi şartını getirmektedir. Dosyayı inceleyen iki hakimin izin vermemesi durumunda dosyanın esastan incelenmesi söz konusu olmamaktadır. İdari İstinaf Mahkemelerinde 600 den fazla farklı dava türü bulunmaktadır. Bu dava türlerinden ikisi madde bağımlıları ve zorunlu bakıma ilişkin davalar ile vergi davaları hariç diğer dava türleri için görülebilirlik izni alınması zorunludur. İdari Davaların Aşaması Ve Yargısal Süreç Kamu İdare İdari Yüksek İdare İdaresi Mahkemesi İstinaf Mahkemesi Görülebilirlik İzni Görülebilirlik İzni iii) Görülebilirlik İzni Verme Koşulları Usul Kanununda görülebilirlik koşulları açıkça düzenlenmiştir. Kanun uyarınca görülebilirlik izini verilirken aşağıda belirtilen üç temel kriter dikkate alınmaktadır (Court Statistics 2011 official statistics of Sweden, 2012). a) yargılama sonucu verilen karar kanunların uygulanmasında, gelecek benzer davalarda emsal oluşturması (içtihat oluşturma koşulu) b) Kararın değiştirilmesi için bir neden bulunması (delillerin yanlış değerlendirilmesi sonucu hukuka aykırı karar bulunması koşulu). Kararın gerekçesi hukuku aykırı olsa bile sonucu doğru ise görülebilirlik izni verilmemektedir. c) İdare Mahkemesi aşamasında dosyanın karara bağlanmasında olağandışı bir usulü eksikliğin bulunması (usul eksikliği koşulu). İdare Mahkemesinin yargılama usulünde (ilgililere tebliği zorunlu olan belgelerin ilgililere tebliği edilmemesi, duruşma yapılması zorunlu olan uyuşmazlıklarda duruşma yapılmaması gibi) bir hata yapması gibi. 20

21 Bu kriterlerden birinin mevcut olması görülebilirlik izni için yeterlidir. Bu koşulların hiç birisi dosyada mevcut değilse meslekten iki hakim görülebilirlik izni vermemektedir. Görülebilirlik izni verilmesine ya da verilmemesine ilişkin kararlar çok kısa bir kararla taraflara bildirilmekte ve görülebilirlik izni verilmemesine ilişkin kararlar Yüksek İdare Mahkemesine temyiz edilebilmektedir. İdari İstinaf Mahkemeleri sadece usul hatası olan kararları mahkemeye iade etmektedir. İstinaf mahkemesi görülebilirlik izni verdiği dosyayı esastan incelediğinde mahkeme kararını hukuka aykırı bulması durumunda dosyayı idare mahkemesine göndermemekte, dava dosyası hakkında yeniden bir karar vermektedir. Bu da genellikle idare mahkemesi kararının onanması ya da değiştirerek karar verilmesi şeklinde olmaktadır. Tablo 4 de görüldüğü üzere yılları arasında idari istinaf mahkemelerinde görülebilirlik kararı verilme oranı %20-24 arasındadır. Buda ilk derece mahkemelerinin büyük oranda isabetli karar verdiğini göstermektedir. Diğer yandan idari istinaf mahkemelerinin iş yükünün yarısına yakınının görülebilirlik iznine gerek olmayan davaların oluşturduğu görülmektedir. Tablo 4 : yılları arasında İstinaf Mahkemelerinde karara bağlanan davalar Yıl Karara bağlanan Görülebilirlik izni verildiği davalar Görülebilirlik izni verilmediği davalar Görülebilirlik iznine gerek olmayan davalar İtirazda görülebilirlik izni verilme oranı % 21 % 20 % 22 % 24 % 21 1 Göç davaları hariç Kaynak: Court statistics official statistics of Sweden 2011: İdari istinaf mahkemelerinin rolünün daha iyi anlaşılabilmesi için idari yargı sürecinden geçen üç adet dava örnek davalar olarak aşağıda incelenecektir. 21

22 iv) ÖRNEK DAVALAR ÖRNEK DAVA 1: İstinaf incelemesi sonrası Yüksek İdare Mahkemesine temyiz edilenlere ilişkin: Madde etkisinde araç kullanma sucu işleyen kişinin ehliyetinin yetkili idare tarafından 12 ay süreyle geri alınması kararı verilmiştir. Kişinin, kanında bulunan uyuşturucu miktarının düşük olduğu, bu tespit nedeniyle 12 ay gibi uzun bir süre için ehliyetinin alınmasının hukuka aykırı olduğu yönünde itirazının idarece reddi üzerine acılan davada İdare Mahkemesi; yapılan tespit üzerine idare tarafından verilen kararın hukuka uygun olduğu gerekçesiyle davanın reddine karar vermiştir. Bu kararın Stockholm İdari İstinaf Mahkemesine itiraz edilmesi üzerine mahkeme bu konuda emsal niteliğinde bir karar bulunmadığı gerekçesiyle görülebilirlik kararı vererek dosyayı esastan incelemiş ve mahkeme kararını değiştirmemiştir. Davacının bu kararı temyiz etmesi üzerine Yüksek İdare Mahkemesi görülebilirlik izni vererek davayı esastan incelemiş, ehliyetin alıkonma süresinin mantıklı olduğunu belirterek, istinaf mahkemesi kararını onamıştır. Bu şekilde uyuşmazlık konusu olayla ilgili içtihat oluşmuştur. ÖRNEK DAVA 2: İçtihat oluşturmanın her zaman kolay olmadığına ilişkin: İsveç te şubesi bulunan yabancı bir şirkete eksik vergi ödediğinden bahisle ek vergi tarhiyatı yapılmıştır (yaklaşık 1.2 milyon Euro tutarında.). Şirket bu vergiyi ödemek için vergi idaresinden süre talebinde bulunmasına karşın, istenilen teminatın gösterilmemesi nedeniyle bu istemi reddedilmiş ve ret işleminin iptali istemiyle vergi mahkemesine dava açılmıştır. Vergi mahkemesi davacının istemini yerinde görmeyerek davanın reddine karar vermiştir. İdari İstinaf Mahkemesine yapılan itiraz üzerine mahkeme görülebilirlik izni vermemesi nedeniyle bu karar davacı tarafından Yüksek İdare Mahkemesine temyiz edilmiştir. Yüksek İdare Mahkemesi, yabancı şirketlerin İsveç te vergi ödemeleri konusunda bir içtihat bulunmadığı gerekçesiyle şirketin istemini kabul ederek, dosyanın esastan incelenmesi için dosyayı İdari İstinaf Mahkemesine göndermiştir. İdari İstinaf Mahkemesi, dosyayı esastan inceleyerek yabancı şirketin vergi borcunu ödemesi için belli bir süre verilmesi gerektiğine karar vermiştir. Vergi İdaresi bu kararı Yüksek İdare Mahkemesine temyiz etmiş, ancak Mahkeme görülebilirlik izni vermemiştir. 22

23 ÖRNEK DAVA 3 : Davanın sonucunun değiştirilmesine ilişkin İşyerinde dışlanma nedeni ile ruh hastası olduğunu doktor raporlarını delil göstererek yaşamı boyu sosyal sigortadan gelir isteyen kadının istemi sosyal sigorta idaresi tarafından reddedilmesi üzerine açtığı dava İdare Mahkemesince reddedilmiştir. Davacı bu karara itiraz etmesine karşın, idari istinaf mahkemesinde görülebilirlik izni verilmemiştir. Temyiz incelemesinde Yüksek İdare Mahkemesi; Kadının elinde doktor raporlarının bulunması nedeniyle anılan rahatsızlığın işyeri koşullarından kaynaklanıp kaynaklanmadığı kurum doktor ve uzmanlarınca tam olarak ortaya konulmadığı ve hastalık derecesi ve nedenleri mahkeme aşamasında irdelenmediği gerekçesiyle davanın esastan incelenmesi gerektiğine karar vererek, dosyayı istinaf mahkemesine göndermiştir. İstinaf mahkemesi olayla ilgili esastan bir karar vermeden idare kadının istemini kabul ederek, bu hakkı vermiştir. İdarenin bu kararı sonrası istinaf mahkemesinin bu olayla ilgili esastan bir karar verme durumu ortadan kalkmıştır. 3. YÜKSEK İDARE MAHKEMESİ (THE SUPREME ADMİNİSTRATİVE COURT) a) Görevleri ve Teşkilat Yapısı İsveç İdari Yargı sisteminde üçüncü aşamayı oluşturan Yüksek İdare Mahkemesi en yüksek genel idari mahkemedir. Stockholm de bulunan Mahkemeye dört İdari İstinaf Mahkemesinin kararları 3 hafta içerisinde (kimi davalarda 60 gün) temyiz edilmektedir. Bu nedenle Yüksek İdare Mahkemesi göç davaları hariç diğer idari davalarda nihai kararı veren temyiz yeri mahkemesidir. İstisnai olarak, Mahkeme hükümetin kişinin haklarının ihlaline yol açan kararlarına (İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına Dair Avrupa Sözleşmesinin öngördüğü bireysel haklar), Gelişmiş Vergi Kuralları Konseyi ve Patent İtiraz Kurulu kararlarına karşı açılan davaları ilk derece mahkemesi olarak bakmaktadır. Yüksek İdare Mahkemesi bir başkan ve 16 üyeden oluşmaktadır. Bu üyelerin iki tanesi bir yıl süre için Yüksek Hakem Komisyonu na görevlendirilmeleri nedeniyle fiilen yargılama faaliyetini 14 üye ile sürdürmektedir. Yüksek Mahkeme üyelerinin uzmanlık alanı bulunmamaktadır. Mahkemede iki daire bulunmaktadır. Yüksek Mahkeme üyeleri bu iki dairede bulunan her çeşit davaya katılmaktadırlar. Yüksek İdare Mahkemesi dosya hazırlığı 23

24 yapan ve üç birimden oluşan kalem teşkilatına sahiptir. Her bir birimde bir kıdemli hakim, şef olarak görev yapmaktadır. Kıdemli hakimin yanında her bir birimde büyük çoğunluğu idare mahkemesi ve idari istinaf mahkemesinde yapılan zorunlu hakimlik eğitimini tamamlamış 10 tetkik hakimi çalışmaktadır. Bu hakimlerin her birinin (vergi davaları, kamu ihale, gizlilik, sosyal içerikli davalar vs.) gibi uzmanlık alanı bulunmaktadır. Bununla birlikte, her bir birimde hakimlere yardım etmek üzere istihdam edilen hukuk eğitimine sahip hukuk katipleri görev yapmaktadır. b) Dava Karar Aşaması ve Karar Verme Yeterliliği Temyiz edilen dava dosyaları birimlere dağıtılmaları sonrası hakim gözetiminde katipler tarafından ilk inceleme yapılmaktadır. Yapılan inceleme sonucunda ortaya çıkan eksiklikler katipler tarafından tamamlatıldıktan sonra birim şefi tarafından ilgili tetkik hakimine havale edilmektedir. Dosya ilgili tetkik hakimi yardımcıları ile birlikte incelenip hazırlandıktan sonra görülebilirlik kararı için bir Yüksek Mahkeme üyesine sunulmaktadır. Üye görülebilirlik izni kararı vermezse dosya esastan heyete sunulmamakta ve idari istinaf mahkemesi kararı kesinleşmektedir. Bir üye tarafından görülebilirlik izni kararı verilmesi durumunda ise dosya 3 üyeden oluşan heyete görülebilirlik kararı için yeniden karar verilmek üzere sunulmaktadır. Bu heyetin görülebilirlik kararı vermesi durumunda dosya hakkında 5 üyeden oluşan heyet tarafından karar verilmek üzere dosya tekemmül ettirilmiş olmaktadır. Yüksek İdare Mahkemesi Dosya İnceleme ve Karar Aşaması İstinaf Mahkemesi Yüksek İdare Dosyaların birime Katipler tarafında Kararı Temyiz Mahkemesi Kayıt dağıtımı İlk inceleme Dosyanın Birim Dosyayı İnceleyecek Temyiz Edilebilirlik Dava hakkında esastan Şefine Gidişi Hakime Havale kararı için üyeye sunuş karar verme Ve temyiz edilebilirlik kararı c) Temyiz Aşamasında Görülebilirlik İzni 24

25 Yüksek idare mahkemesi her temyizi kabul edilmemektedir. Normalde Yüksek İdare Mahkemesinin temyiz aşaması için görülebilirlik izni vermesi gerekmektedir. Yüksek İdare Mahkemesinin temyiz aşamasında görülebilirlik izni için bazı koşulların gerçekleşmiş olması gereklidir. Temel ilke, bir davada verilecek kararın gelecekte benzer davalarda idare ve istinaf mahkemelerinin nasıl karar vereceği konusunda yol gösterebilmesidir. Bu da emsal karar olarak bilinmektedir (The Supreme Administrative Court, 2012). Tablo 5 Yüksek İdari Mahkemesinde yılları arasında karara bağlanan dava sayılarını göstermektedir. Bu rakamlara göre Yüksek İdare Mahkemesinde bulunan ortalama davanın %90 ında görülebilirlik izni gereklidir. Bu davaların yaklaşık %2 sinden daha fazlasına görülebilirlik izni verilmemektedir. Davaların çoğunda görülebilirlik izni verilmeyerek idari istinaf mahkemesi kararları onaylanmaktadır. Tablo 5 : yılları arasında Yüksek İdari Mahkemesinde karara bağlanan davalar Yıl Karara bağlanan Görülebilirlik izni verildiği davalar Görülebilirlik izni verilmediği davalar Görülebilirlik iznine gerek olmayan davalar Temyizde görülebilirlik verme oranı % 2 % 2 % 2 % 2.6 % 2 Kaynak: Court statistics official statistics of Sweden 2011: Mahkemede esastan kararlar 5 üyeden oluşan bir heyet tarafından karar verilmektedir. Yüksek İdare Mahkemesi aşamasında meslek dışında hakimler istihdam edilmemektedir. Mahkemede yazılı yargılama usulü kabul edilmekte ve gerek görülürse duruşma yapılması da söz konusu olmaktadır. Kararlar oy çokluğu ile verilebilmektedir. Üye değişikliği veya diğer nedenlerle içtihat değişikliği söz konusu olması durumunda tüm üyelerin katılımı ile karar verilmektedir. 25

26 Mahkemede savcılık müessesesi bulunmamaktadır. Mahkemenin verdiği karar kesindir. Yüksek İdare Mahkemesinin verdiği karara karşı direnme ya da karar düzeltme istemi söz konusu değildir. Görülebilirlik izni verilirse Yüksek İdare Mahkemesi davayı yeniden görmektedir. Taraflar bu aşamada yazılı açıklama sunma imkanına sahiptirler. Mahkeme nin uyuşmazlıkları çözme safhasında uzman ve kamu yetkililerinin görüşlerine başvurmaları söz konusudur (The Supreme Administrative Court, 2012). Eğer dava, Avrupa Birliği mevzuatındaki bir kural ile ilgili ise ve nasıl yorumlanması gerektiği hususunda bir belirsizlik var ise Yüksek İdare Mahkemesi Avrupa Toplulukları Adalet Divanından ilgili uyuşmazlık ile ilgili öngörüş isteyebilmektedir. Bu ön karar AB mevzuatındaki bu kuralın ulusal mahkemede nasıl uygulanması gerektiğini açıklamaktadır. Yüksek İdare Mahkemesinin diğer bir göreve yeniden yargılama taleplerini incelemektir. Yüksek İdare Mahkemesi davanın idare mahkemesinde yeniden görülmesine karar verebilmektedir. İdare mahkemesi kararı ya da idari istinaf mahkemesi kararı temyiz edilmemişse ya da temyiz edilebilirlik kararı verilmemişse yeniden inceleme kararı verilebilmektedir. Mahkeme tarafından verilen kararda bir hata olduğu her iki taraf tarafından kabul edilmesi durumunda yeniden yargılama kararı verilmektedir. Yargılamanın yenilenmesi daha çok usul hatası olması durumunda verilmektedir (The Supreme Administrative Court, 2012). Diğer yandan, Yüksek İdare Mahkemesi mücbir sebeplerle yasal süre içerisinde dava açılmaması ya da temyiz edilememesi gibi dilekçelerle yapılan başvuruları da kişilere davasını inceletme fırsatı verme hukukun üstünlüğü için önemli olduğu kuralı çerçevesinde inceleyerek karar vermektedir. Yüksek İdare Mahkemesinde 500 ün üzerinde değişik dava türü bulunmasına karşın, vergi uyuşmazlıklar ve sosyal güvenlik uyuşmazlıkları ile ilgili davalar önemli yer tutmaktadır yılları arasında Yüksek İdari Mahkemesinde açılan, karara bağlanan ve derdest davaları gösteren Tablo 6 da verilen rakamlar dikkate alındığında Yüksek İdare Mahkemesinde açılan dava sayısından daha fazla dava karara bağlandığı ve diğer yıllara daha az dosya devredildiği anlaşılmaktadır. Bu durumda Yüksek İdare Mahkemesinde iş yükü sorununun bulunmadığını göstermektedir. 26