Yargı ÜNİTE. Amaçlar. İçindekiler

Transkript

1 Yargı ÜNİTE 9 Amaçlar Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Yargı bağımsızlığı kavramını tanımlayabilecek, Yargı içinde yer alan farklı mahkemeleri ve bunların görevlerini öğreneceksiniz. İçindekiler Yargı Yetkisi Yargı Bağımsızlığı Mahkemelerin Kuruluşu Özet Değerlendirme Soruları

2 Çalışma Önerileri Yargılamaya ilişkin daha ayrıntılı bilgi edinmek için Hukuk Usulü Huhakemeleri Kanunu ve Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunlarından yararlanabilirsiniz. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

3 YARGI Yargı Yetkisi Yargılama, toplum yaşamında bireyler arasında ya da bireylerle Devlet arasında ortaya çıkan uyuşmazlıkların, yargılama yöntemleri kullanılarak, çözümlenmesidir. Günümüzde devletlerarası uyuşmazlıkların da yargı yoluyla çözümlenmeye başladığını görmekteyiz. Kişi hak ve hürriyetlerinin korunmasının başta gelen koşulu, hukuk kurallarına uyulmasının bağımsız mahkemelerce denetlenmesinin sağlanmasıdır. Anayasanın 9. maddesi, yargıyı bir devlet işlevi olarak düzenlemiş ve yargı yetkisinin, Türk Milleti adına bağımsız mahkemelerce kullanılacağını belirtmiştir. 2. Yargı Bağımsızlığı Yargı yetkisi, hukuk devletinin temel kurumlarından olduğu için, her türlü baskı ve etkiden uzak bir biçimde yürütülmelidir. Anayasa, yargı bağımsızlığını, iki ayrı maddede vurgulamıştır, 138. madde mahkemelerin bağımsızlığını düzenlerken;139. maddede hakimlik ve savcılık teminatı kurallaştırılmıştır. Aslında mahkemelerin bağımsızlığı ile yargıçların bağımsızlığı eş anlamlıdır. Mahkemelerin bağımsızlığının, yargı erkinin en önemli ögesi olan yargıçlardan ayrı düşünülmesi mümkün değildir. Mahkemelerin bağımsızlığı, yargının yasama ve yürütme organlarına karşı bağımsız yapısını, bu doğrultuda yetkilerini kullanmasını, görevlerini yerine getirmesini ifade etmektedir. Yargıçların bağımsızlığı ise yasama ve yürütme organlarına bağlı olmadan Anayasaya ve hukuka uygun olarak vicdani kanılarına göre hüküm vermelerini amaçlar. Anayasanın 138. maddesine göre, hakimler, görevlerinde bağımsızdırlar;anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdani kanaatlerine göre hüküm verirler. Hiçbir organ, makam, merci veya kişi, yargı yetkisinin kullanılmasında mahkemelere ve hakimlere emir ve talimat veremez;genelge gönderemez;tavsiye ve telkinde bulunamaz. Görülmekte olan bir dava hakkında Yasama Meclisi'nde yargı yetkisinin kullanılması ile ilgili soru sorulamaz, görüşme yapılamaz veya herhangi bir beyanda bulunulamaz. Yasama ve yürütme organları ile idare, mahkeme kararlarına uymak zorundadır;bu organlar ve idare, mahkeme kararlarını hiç bir surette değiştiremez ve bunların yerine getirilmesini geciktiremez. Anayasa, hakimlik ve savcılık teminatını 139. maddede şu şekilde düzenlemektedir: Hakimler ve savcılar azlonulamaz, kendileri istemedikçe altmışbeş yaşını biti- AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

4 126 YARGI rinceye kadar emekliye ayrılamaz; bir mahkemenin veya kadronun kaldırılması sebebiyle de olsa aylık, ödenek ve diğer özlük haklarından yoksun kılınamaz. Yargının, yasama ve yürütme organlarının etkisinde kalmasının önlenmesi amacıyla, Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu oluşturulmuştur. Bu Kurul, hakim ve savcıları mesleğe kabul etme, atama ve nakletme, geçici yetki verme, yükseltme ve birinci sınıfa ayırma, kadro dağıtma, meslekte kalmaları uygun görülmeyenler hakkında karar verme, disiplin cezası verme, görevden uzaklaştırma işlemlerini yapar. Adalet Bakanlığı'nın, bir mahkemenin veya bir hakimin veya savcının kadrosunun kaldırılması veya mahkemenin yargı çevresinin değiştirilmesi konusundaki tekliflerini karara bağlar. Ayrıca yasalarla verilen diğer görevleri de yerine getirir. Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu nun başkanı Adalet Bakanı'dır. Adalet Bakanlığı Müsteşarı Kurulun tabii üyesidir. Kurulun üç asıl ve üç yedek üyesi Yargıtay Genel Kurulunun, iki asıl ve iki yedek üyesi Danıştay Genel Kurulu'nun kendi üyeleri arasından, her üyelik için gösterecekleri üçer aday içinden Cumhurbaşkanınca dört yıl için seçilir. Süresi biten üyeler yeniden seçilebilir. Kurul un başkanının Adalet Bakanı olması ve Adalet Bakanlığı Müsteşarının Kurul un üyesi olması, yargı bağımsızlığına aykırı bulunmakta ve eleştirilmektedir. Ayrıca, hakim ve savcılarla ilgili işlemlerin Bakanlık bünyesinde hazırlanarak Kurula son aşamada getirilmesi de Bakanlığın etkisini arttırmakta, yargıç güvencesini zedelemektedir. Örneğin, mesleğe alınmada adaylık döneminde Adalet Bakanlığı yetkilidir. Kurul Bakanlıkça atanan adaylar arasından mesleğe kabul işlemi yapabilmektedir. Bu durum, son yıllarda yargının temel niteliği olan tarafsızlığa gölge düşürecek boyutlara ulaşmıştır. Adalet Bakanlarının kendi siyasal görüşüne yakın insanları göreve aldığı iddiaları ileri sürülebilmektedir. Unutulmamalıdır ki yargı bağımsızlığı aynı zamanda yargıcın tarafsız olmasıyla sağlanabilir. Yargı bağımsızlığı, Bakanlığı devreden çıkarmakla sağlanabilir mi, ya da Adalet Bakanının varlığı yargıyı gerçekten bağımlı kılmakta mıdır? Bu soruların üzerinde düşünmek gerekmektedir. Yargıçların yürütme organına bağımlı olmalarını gerektiren hukuki bir sebep yoktur. Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu nun diğer üyelerinin oyu daha fazladır. Bu üyelerin siyasi baskıya boyun eğecekleri varsayımını bir tarafa bırakmak mümkündür. Yargıçlık gibi onurlu ve ahlaki sorumluluk gerektiren bir mesleğin mensubunun hukuka uygun vicdani kanaati doğrultusunda hüküm vereceğine inanmaktan başka çıkar yol bulunmamaktadır. Üzerinde durulması gereken bir diğer konu ise savcılık ve hakimlik ayırımıdır. Savcılık, işlenen suçların araştırılması, sanıkların tespit edilmesi, delillerin toplanması ve mahkemeye sunulması görevidir. Bu nedenle Adalet Bakanlığının gerektiğinde savcılara dava açma emri verebilmesi yargıç güvencesini zedeler nitelikte görülmemiştir. Hakim ise önüne gelen davada, tarafların iddialarını, dellileri inceleyerek, uyuşmazlığı çözen hükmü verir. Anayasa, savcılık mesleğini de adaletin gerçekleş- ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

5 YARGI 127 mesindeki önemi nedeniyle, teminat altına alarak savcıların görevlerinde vicdan rahatlığı içerisinde davranmalarını sağlamıştır. Hakimlik ve savcılık teminatının eksik bir yönünü de vurgulamak gerekmektedir. Anayasa, Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu nun kararlarına karşı yargı mercilerine başvurulması engellemektedir. Hakim ve savcıların mesleğe kabul, ilerleme, yükselme ve görevlerine son verilme gibi önemli kararlara karşı yargısal korunmadan mahrum bırakılmaları, Anayasayla tanınan diğer güvenceleri zedelemektedir. Ayrıca hukuk devletinin temel esası olan Devlet kaynaklı tüm işlemlerin yargı denetimine tabi olması ilkesine de aykırıdır. Mahkemelerde duruşmalar herkese açıktır. Duruşmaların açık olması, yargılamanın tarafsızlığının etkin bir teminatıdır. Bu açıklık kamuoyunda ve ilgililerin gönüllerinde huzur ve güven yaratır. Genel ahlakın ya da kamu güvenliğinin kesin olarak gerekli kıldığı hallerde kapalı duruşma yapılabilir. Bütün mahkeme kararları gerekçeli olmak zorundadır. Anayasa, davaların en az giderle ve mümkün olan süratle sonuçlandırılmasını emretmektedir. Son olarak üzerinde durulması gereken bir diğer önemli nokta askeri mahkemelerdeki hakimlerin, aynı zamanda Silahlı Kuvvetler'in emir komuta düzeni içinde yer almalarının yargı bağımsızlığı ilkesine aykırı olup olmadığıdır. Anayasa Mahkemesi, askeri hakimlerin hakimlikle beraber subay kimliklerini de özenle korumak ve kollamak durumunda olduklarını belirterek, sicillerinin düzenlenmesinde askeri niteliklere verilecek notların da bulunmasını Anayasaya aykırı bulmamıştır. Esasen Anayasanın 145. maddesinde de askeri hakimlerin statülerinin, hakimlik teminatı ve askerlik hizmetinin gereklerinin gözönünde tutularak düzenlenmesi gerektiği belirtilmektedir. Mahkemelerin bağımsızlığını zedeleyen veya zedeleyebileceğini düşündüğünüz halleri tartışınız. 3. Mahkemelerin Kuruluşu Mahkemelerin kuruluş, görev ve yetkileri yasalarla düzenlenir. Ancak, yüksek mahkemelerin kuruluşu Anayasayla düzenlenmiştir. Ayrıca Devlet Güvenlik Mahkemeleri de Anayasayla kurulmuşlardır. Anayasa, yüksek mahkemelere yer vermek suretiyle birden çok yargı düzeni olduğunu da belirtmiş olmaktadır. Ülkemizde, Anayasa Yargısı, Adli Yargı, İdari Yargı, Askeri Adli ve Askeri İdari Yargı olmak üzere başlıca beş yargı düzeni bulunmaktadır. Adli, idari ve askeri yargı merciileri arasında görev ve hüküm uyuşmazlıkları çıktığında bu uyuşmazlıkları çözümlemek için Uyuşmazlık Mahkemesi kurulmuştur. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

6 128 YARGI 3.1. Anayasa Yargısı - Anayasa Mahkemesi Anayasa Yargısında, Anayasa Mahkemesi görev yapmaktadır. Anayasa Mahkemesi onbir asıl ve dört yedek üyeden oluşur. Asıl üyelerin ikisi Yargıtay, ikisi Danıştay, birer tanesi de Askeri Yüksek İdare Mahkemesi, Askeri Yargıtay ve Sayıştay Genel Kurullarının kendi üyeleri arasından gösterdiği üçer aday içinden; bir tanesi Yükseköğretim Kurulunun göstereceği üç aday içinden Cumhurbaşkanı tarafından seçilir. Cumhurbaşkanı üç asıl üyeyi de üst kademe yöneticiler ile avukatlar arasından seçer. Yedek üyeler, Yargıtay, Danıştay, Yükseköğretim Kurulu tarafından gösterilen adaylar arasından seçilir. Bir yedek üye ise Cumhurbaşkanınca doğrudan seçilir. Yükseköğretim kurumları öğretim üyeleri ile üst düzey yöneticileri ve avukatların Anayasa Makemesi'ne asıl veya yedek üye seçilebilmeleri için, kırk yaşını doldurmuş en az 15 yıl öğretim üyesi, avukat veya kamu hizmeti görevlisi olarak çalışmış olmaları gerekmektedir Anayasa Mahkemesi nin Görevleri İptal Davası Anayasa Mahkemesi, kanunların, kanun hükmünde kararnamelerin ve Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğünün Anayasaya şekil ve esas bakımından uygunluğunu denetler. Anayasa değişikliklerini ise sadece şekil bakımından inceler ve denetler. Ancak olağanüstü hallerde, sıkıyönetim ve savaş hallerinde çıkarılan kanun hükmünde kararnamelerin şekil ve esas bakımından Anayasaya aykırılığı iddiasıyla Anayasa Mahkemesi'nde dava açılamaz. Anayasanın 148. maddesindeki bu hüküm, hukuk devleti ilkesine açıkça aykırıdır. Ayrıca bu dönemlerde TBMM tarafından çıkarılan kanunlara karşı yargı yolu açıkken;yürütme organının çıkardığı kanun hükmünde kararnamelere yargı yolunu kapatmak, kuvvetler ayrılığı ilkesiyle de bağdaşmamaktadır. Yürütmeye böylesine bir üstünlük tanınmasını gerektirecek herhangi bir Anayasal esas mevcut değildir. Anayasa Mahkemesi nde doğrudan doğruya iptal davası açma hakkı, Cumhurbaşkanı'na, iktidar ve anamuhalefet partisi meclis grupları ile TBMM üye tamsayısının en az beşte biri tutarındaki üyelere aittir. İktidarda birden fazla siyasi partinin bulunması halinde, iktidar partilerinin dava açma hakkını en fazla üyeye sahip olan parti kullanır. Anayasaya Aykırılığın Diğer Mahkemelerde İleri Sürülmesi Mahkemelerde görülmekte olan bir davada, mahkeme uygulanacak bir kanun veya kanun hükmünde kararname hükmünü Anayasaya aykırı bulursa ya da taraflar- ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

7 YARGI 129 dan birinin Anayasaya aykırılık itirazının ciddi olduğu kanısına varırsa, Anayasa Mahkemesi ne başvurabilir. Anayasa Mahkemesi işin kendisine gelişinden başlamak üzere beş ay içinde kararını verir ve açıklar. Bu süre içinde karar verilmezse mahkeme, davayı yürürlükteki kanun hükümlerine göre sonuçlandırır. Yüce Divan Anayasa Mahkemesi, Cumhurbaşkanı'nı, Bakanlar Kurulu üyelerini, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıştay, Askeri Yargıtay, Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Başkan ve üyelerini, Başsavcılarını, Cumhuriyet Başsavcı vekilini, Hakimler ve Savcılar Kurulu ve Sayıştay Başkan ve üyelerini görevleriyle ilgili suçlardan dolayı Yüce Divan sıfatıyla yargılar. Milletvekilliğinin Düşmesine ve Yasama Dokunulmazlığının Kaldırılmasına Yapılan İtirazlar Daha önce görüldüğü gibi, Anayasa Mahkemesi, milletvekilliğinin düşmesine ve yasama dokunulmazlığının kaldırılmasına ilişkin Türkiye Büyük Millet Meclisi kararlarına karşı yapılan itirazları sonuçlandırır. Parti Kapatma Davaları Siyasal partilerin demokratik siyasi hayatın vazgeçilmez unsurları olması. bu kurumların denetimine özen göstermeyi gerektirmektedir. Bu sebeple, siyasal partilerin kapatılmalarına ilişkin davalar, Anayasa Mahkemesi nde görülmektedir. Ayrıca siyasal partilerin gelir ve giderlerinin yasalara uygunluğunun denetimi de Anayasa Mahkemesi nce yapılmaktadır Adli Yargı - Yargıtay Genel olarak hukuk ve ceza uyuşmazlıkları adliye mahkemelerinde çözümlenir. Sulh hukuk, asliye hukuk, iş, ticaret mahkemeleri;sulh, asliye ve ağır ceza mahkemeleri ile Devlet Güvenlik mahkemeleri adli yargı düzeni içindeki mahkemelerdir. Bu yargı düzeninin üstünde Yargıtay bulunmaktadır. Yargıtay, adliye mahkemelerince verilen ve kanunun başka bir adli yargı merciine bırakmadığı karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Kanunla gösterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar. Yargıtay üyeleri, birinci sınıfa ayrılmış adli yargı hakim ve cumhuriyet savcıları ile bu meslekten sayılanlar arasından Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu nca üye tamsayısının salt çoğunluğu ile ve gizli oyla seçilir. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

8 130 YARGI 3.3. İdari Yargı - Danıştay Yürütme ve idarenin hukuka aykırı işlemlerini iptal etmek;idari işlem ve eylemlerden zarar görenlerin zararlarının tazminini sağlamakla görevli yargı düzeni idari yargıdır. İdare ve vergi mahkemeleri, bölge idare mahkemeleri idari yargı merciileridirler. İdari yargı düzeninin yüksek mahkemesi ise Danıştay dır. Danıştay, idari mahkemelerce (idare ve vergi mahkemeleri) verilen ve kanunun başka bir idari yargı merciine bırakmadığı karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Kanunla gösterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar. Danıştay ın idari görevleri de vardır. Danıştay, Başbakan ve Bakanlar Kurulunca gönderilen kanun tasarıları hakkında düşüncesini bildirir; tüzük tasarılarını ve imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerini inceler; Cumhurbaşkanlığı ve Başbakanlık tarafından gönderilen işler hakkında görüş bildirir;yerel yönetimler üzerinde idari vesayet yetkisi kullanır ve yasalarla verilen diğer görevleri yerine getirir. Danıştay üyelerinin dörtte üçü, birinci sınıf idari yargı hakim ve savcıları ile bu meslekten sayılanlar arasından Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu;dörtte biri yasada belirtilen görevliler arasından Cumhurbaşkanı tarafından seçilir Askeri Yargı - Askeri Yargıtay Anayasanın 145. maddesine göre, askeri yargı, askeri mahkemeler ve disiplin mahkemeleri tarafından yürütülür. Bu mahkemeler, asker kişilerin askeri olan suçları ile bunların asker kişiler aleyhine veya askeri mahallerde yahut askerlik hizmet ve görevleriyle ilgili olarak işledikleri suçlara ait davalara bakmakla görevlidirler. Askeri mahkemeler, asker olmayan kişilerin özel kanunda belirtilen askeri suçları ile kanunda gösterilen görevlerini ifa ettikleri sırada veya kanunda gösterilen askeri mahallerde askerlere karşı işledikleri suçlara da bakmakla görevlidirler. Savaş ve sıkıyönetim hallerinde askeri mahkemeler, yasayla belirlenen suçlar ve kişilerin yargılanmalarında da yetkilidirler. Askeri yargı organlarının işleyişi, askeri hakimlerin özlük işleri, bağlı bulundukları komutanlık ile ilişkileri, mahkemelerin bağımsızlığı, hakimlik teminatı, askerlik hizmetinin gereklerine göre kanunla düzenlenir. Askeri Yargıtay, askeri mahkemelerden verilen karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Ayrıca asker kişilerin kanunla gösterilen belli davalarına ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar. Askeri Yargıtay üyeleri birinci sınıf askeri hakimler arasından Askeri Yargıtay Genel Kurulu nun üye tamsayısının salt çoğunluğu ve gizli oyla her boş yer için göstereceği üçer aday içinden Cumhurbaşkanı'nca seçilir. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

9 YARGI Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Askeri Yüksek İdare Mahkemesi, askeri olmayan makamlarca tesis edilmiş olsa bile, asker kişileri ilgilendiren ve askeri hizmete ilişkin idari işlem ve eylemlerden doğan uyuşmazlıkların denetimini yapan ilk ve son derece mahkemesidir. Askerlik yükümlülüğünden doğan uyuşmazlıklarda ilgilinin asker kişi olması şartı aranmaz. Askeri Yüksek İdare Mahkemesi nin askeri hakim sınıfından olan üyeleri, Mahkemenin birinci sınıf hakimler arasından her boş yer için göstereceği üç aday içinden;hakim sınıfından olmayan üyeleri ise yasada belirtilen subaylar arasından Genelkurmay Başkanı'nca her boş yer için gösterilen üç aday arasından Cumhurbaşkanı'nca seçilir. Asker kişileri ilgilendiren önemli kararların alındığı Yüksek Askeri Şura kararları yargı denetimi dışında tutulmuştur. Bu durum da hukuk devleti ilkesiyle bağdaşmamaktadır Sayıştay Sayıştay, genel ve katma bütçeli dairelerin bütün gelir ve giderleri ile mallarını Türkiye Büyük Millet Meclisi adına denetlemek, sorumluların hesap ve işlemlerini kesin hükme bağlamak ve kanunlarla verilen inceleme, denetleme ve hükme bağlama işlerini yapmakla görevlidir. Sayıştay aslında bir yargı mercii değildir. Ancak, gördüğü hizmetin niteliği ve çalışma usulünün yargısal usule yakınlığı nedeniyle yargı bölümü içerisinde düzenlenmiştir. Kamusal kaynakların yasalara uygun ve verimli kullanılmasında Sayıştay denetimi önemli yer tutmaktadır. Sayıştay denetimi, kamu yöneticileri bakımından ise herhangi bir usulsüzlük idiasına karşı sigorta niteliğindedir. Çünkü Sayıştay ın uygun bulduğu mali işlemlerden dolayı, kamu yöneticilerine herhangi bir sorumluluk yüklemek mümkün olamayacaktır. Bazı yasalarla oluşturulan fonların veya kurumların harcamalarının, gelir ve giderlerinin Sayıştay denetimi dışında tutulduğunu görmekteyiz. Sayıştay denetimi, Türkiye Büyük Millet Meclisi adına yapılmakta olduğuna göre, Meclisin bu denetim yetkisinden vazgeçmesini anlamak çok zordur. Ayrıca, kamusal kaynakların israfının, yolsuzlukların ve yolsuzluk iddialarının önlenmesi için denetim zorunludur. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

10 132 YARGI 3.7. Devlet Güvenlik Mahkemeleri Yüksek mahkeme olmamakla birlikte Anayasada düzenlenen ve üzerinde tartışılan Devlet Güvenlik Mahkemeleri, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğü, hür demokratik düzen ve Cumhuriyet aleyhine işlenen ve doğrudan doğruya Devletin iç ve dış güvenliğini ilgilendiren suçlara bakmakla görevlidir (m. 143.). Devlet Güvenlik Mahkemelerinde bir başkan, iki asıl ve iki yedek üye ile bir başsavcı ve yeteri kadar savcı bulunur. Başkan, bir asıl ve bir yedek üye ile başsavcı, birinci sınıfa ayrılmış hakim ve savcılar arasından;bir asıl ve bir yedek üye, birinci sınıf askeri hakimler arasından;savcılar ise Cumhuriyet savcıları ve askeri hakimler arasından atanırlar. Devlet Güvenlik Mahkemelerinin kuruluş gerekçeleri şöyle açıklanmaktadır: Devletin varlığı ve devamlılığı ile ilgili bazı eylemler vardır ki bunların işlenmesi halinde hem çabuk ve hem en isabetli karara varabilmek özel bir uzmanlık ister. Bu gibi hallerde Devlet Güvenlik Mahkemelerinin bulundurulması gerekli olur. Anayasamıza hakim ilkeye göre, belli bir eylem için o eylemin işlenmesinden sonra özel bir mahkeme kurulamaz. Bu nedenle sözü geçen suçlara ilişkin davalara bakmak üzere Devlet Güvenlik Mahkemeleri Anayasamızca kabul edilmiştir. Atanmalarındaki özel hükümler önceden saptanıp, eylemden evvel mahkemeler vücuda getirilmiş olduğundan, belli olaylar için, suç işlendikten sonra kurulmuş bir mahkeme sayılmaları mümkün değildir. Anayasaya göre, Devlet Güvenlik Mahkemesinin yargı çevresine giren bölgelerde sıkıyönetim ilan edilmesi halinde bu mahkemeler, sıkıyönetim askeri mahkemesine dönüştürülebilirler. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Devlet Güvenlik Mahkemelerinde askeri hakim ve savcıların bulunması nedeniyle bu mahkemelerin faaliyetlerinin Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'ne aykırı olduğu görüşündedir. Bu karar karşısında Devlet Güvenlik Mahkemelerinin kuruluşunun yeniden düzenlenmesi gerekmektedir. Yargı düzenine ilişkin bir şema yaparak bilgilerinizi pekiştiriniz. Özet Yargılama toplum yaşamında bireyler arasında ya da bireylerle Devlet arasında ortaya çıkan uyuşmazlıkların, yargılama yöntemi kullanılarak çözümlenmesidir. Günümüzde devletlerarası uyuşmazlıklar da yargı yoluyla çözümlenmeye başlamıştır. Anayasanın 9. maddesi, yargıyı bir devlet işlevi olarak düzenlemiş ve yargı yetkisinin Türk Milleti adına bağımsız mahkemelerce kullanılacağını belirtmiştir. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

11 YARGI 133 Yargı, hukuk devletinin temel kurumlarından olduğu için her türlü baskı ve etkiden uzak bir biçimde yürütülmelidir. Bu nedenle anayasa hem mahkelemerin bağımsızlığı ilkesini hem de hakimlik ve savcılık teminatını kurallaştırmıştır. Yargının, yasama ve yürütme organının etkisinde kalmasının önlenmesi amacıyla Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu oluşturulmuştur. Hakim önüne gelen davada tarafların iddialarını, delillerini inceleyerek uyuşmazlığı çözen hükmü verir. Savcılık ise işlenen suçların araştırılması, sanıkların tespit edilmesi, delillerin toplanması ve mahkemeye sunulması görevini yerine getirir. Mahkemelerin kuruluş, görev ve yetkileri yasalarla düzenlenmektedir. Ancak yüksek mahkemelerin ve Devlet Güvenlik Mahkemelerinin kuruluşu Anayasayla düzenlenmiştir. Ülkemizde Anayasa Yargısı, Adli Yargı, İdari Yargı, Askeri Adli ve Askeri İdari Yargı olmak üzere başlıca beş yargı düzeni bulunmaktadır. Mahkemeler arasında çıkan uyuşmazlıkları çözümlemek için Uyuşmazlık Mahkemesi kurulmuştur. Anayasa yargısında görev yapan Anayasa Mahkemesi, kanunların, kanun hükmünde kararnamelerin ve TBMM İçtüzüğünün Anayayasa şekil ve esas bakımından uygunluğunu denetler. Anayasa değişikliklerini ise sadece şekil bakımından inceler ve denetler. Ayrıca Anayasa Mahkemesi bazı devlet yetkililerini Yüce Divan sıfatıyla yargılar; milletvekilliğinin düşmesine ve yasama dokunulmazlığının kaldırılmasına yapılan itirazları sonuçlandırır; siyasi partilerin mali denetimini yapar ve siyasi partilerin kapatılması davalarına bakar. Genel olarak hukuk ve ceza uyuşmazlıkları adliye mahkemelerinde çözümlenir, bu yargı düzeninin üstünde Yargıtay bulunmaktadır. Yürütme ve idarenin hukuka aykırı işlemlerini iptal etmek; idari işlem ve eylemlerden zarar görenlerin zararlarının tazminini sağlamakla görevli yargı düzeni idari yargıdır. İdari yargı düzeninin yüksek mahkemesi ise Danıştaydır. Askeri yargı, askeri mahkemeler ve disiplin mahkemeleri tarafından yürütülür, bu yargı düzenin üstünde Askeri Yargıtay bulunmaktadır. Askeri Yüksek İdare Mahkemesi ise, askeri hizmete ilişkin idari işlemlerden doğan uyuşmazlıkları ilk ve son derece mahkemesi olarak inceler. Sayıştay genel ve katma bütçeli dairelerin bütün gelir, gider ve mallarını TBMM adına denetler, aslında bir yargı mercii değildir. Devlet Güvenlik Mahkemeleri, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğü, hür demokratik düzen ve Cumhuriyet aleyhine işlenen ve doğrudan doğruya Devletin eç ve dış güvenliğini ilgilendiren suçlara bakmakla görevlidir. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

12 134 YARGI Değerlendirme Soruları 1. Hakim ve savcılar mesleğe kabul etme, atama, disiplin cezası verme gibi işlemleri hangi organ yürütür? A. Adalet Bakanı B. Milli Güvenlik Kurulu C. Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu D. Başbakan E. Danıştay 2. Aşağıdakilerden hangisi Anayasa Mahkemesinin görev alanına girmez? A. Kanunların anayasaya uygunluğunu denetlemek B. Cumhurbaşkanını Yüce Divan sıfatı ile yargılamak C. Parti kapatma davalarına bakmak D. Bireylerarası uyuşmazlıkları çözmek E. Milletvekilliğinin düşmesine ilişkin itirazları sonuçlandırmak 3. Aşağıdaki Mahkemelerden hangisi adli yargı düzeni içinde yer almaz? A. Danıştay B. Asliye Hukuk Mahkemesi C. Ticaret Mahkemesi D. Ağır Ceza Mahkemesi E. Sulh Hukuk Mahkemesi 4. İdari yargı düzeninin yüksek mahkemesi aşağıdakilerden hangisidir? A. Sayıştay B. Danıştay C. Yargıtay D. Devlet Güvenlik Mahkemesi E. Anayasa Mahkemesi 5. Adli, idari ve askeri yargı mercileri arasında görev ve hüküm uyuşmazlıkları çıktığında bu uyuşmazlıkları çözümlemek amacıyla hangi mahkeme kurulmuştur? A. Anayasa Mahkemesi B. Yargıtay C. Sayıştay D. Uyuşmazlık Mahkemesi E. İş Mahkemesi ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ