X. INTERNATIONAL TURKIC CULTURE, ART AND PROTECTION OF CULTURAL HERITAGE SYMPOSIUM/ART ACTIVITY

Transkript

1 National University of Mongolia - 'J MiRAS Azerbaijan Cultural Heritage Support to Research Association Germany lnstitute of Wor!d of Turks Selçuk University Research Centerfor Turkish Handicrafts '. X. INTERNATIONAL ~-. TLtRKl ~C.C.U LTU RE, :ART.. and fprotection C) F CULTURAL, :. HERl:tAGE... _ ŞYMPOS IUM/ART AC TIVITY 1 Editörler: Osman KUNDURACI-Ahmet AYTAÇ September 2016-Ulan Bator/MONGOLIA

2 isl4m YAZISININ TÜRK Ç İNİ SANATINDA KULLANIM YÖNTEMLERİNE DAİR BAZI TESBİTLER (SOME FINDINGS REGARDING ISLAMIC CALLIGRAPHY'S METHODS OF USE in TURKIC TiLE ARTr Kazım KÜÇÜKKÖROGLU' ABSTRACT Meeting with lslamic writings of Turks goes back to 9lh century when Turks embraced the lslamic religious. Whereas embellishment with figure as well as geometric embellishment in pre lslamic Turkish art period is preferred, opinion to include religious texts in architectural and art pieces upon acceptance of lslamic religious has caused to usage of writing. While writings complying with geometric embellishment are preferred -in architectural structures belonging to first period, afterwards different writing types are used as well. in our opinion, Makili writing used by Karahan l ı architecture fırst time has arisen from Turkish embellishment tradition and it has often been used on materials such as stone, brick, wood, metal, carpet and tile. Usage of writing on tile in Turkish and lslamic architectural works has been performed thanks to glazed tile, brick mosaic, tile mosaic, scraping and embossing, glaze technique. in this paper, usage methods of lslamic writing in Turkish tile art have been addressed by means of giving samples. Key word: Art, Architectural, Writing, Tile, Embellishment GİRİŞ Çini; toz haline getirilmiş minarelerin belli oranlarda bir araya getirilip, form ve renk verilerek pişirilmesidir, şeklinde kısaca tarif edilebilir. Kaynaklarda ilk sırlı malzeme kullanımının M.Ö. 4 binli yıllarda kadim Mısır medeniyetinde olduğu belirtilmektedir. Daha sonra Mezopotamya da M.Ö. 2 binlerde görülür. Yeni Babil imparatorluğu döneminde M.Ö.575 dolaylarında kabartma resimli sır l ı tuğlalarla yapılmış örnekler mevcuttur (Arık, 2007: 26). Bunların en güzel örneği bugün Berlin müzesinde sergilenen meşhur lştar kapısıdır. Türkler tarafından çini san'atının ilk uygulamaları ise Uygurlara kadar uzanır yıllarında Alman araştırmacı Albert Le Cog tarafından Karahoço'da yapılan kazılarda ortalarında birer rozet ve köşelerinde çeyrek rozet ile tezyin edilmiş 40x40x5 ebatlarında kare levhalar bulunmuştur (Yetkin, 1972: 15; Aslanapa, 1993: 317). Yan yana döşendiğinde birbirini tamamlayan bu levhaları, Maniheizm'e inanan Uygurlar, mabetlerinin zeminine döşemişlerdir. Oldukça sert bir hamura sahip bu levhalar grimavi sırla kaplı olup hem tezyini bir unsur olmuşlar, hem de mabetlerin temi zliğini temin etmişlerdir. Uygurlarla aynı dönemde İslam Mi'marisinde de çini kullanımı başlamış ve değişik ülkelerde farklı renk, desen ve teknik özelliklerle gelişmiştir. IX. yüzyılda Bu çalışma Selçuk Üniversitesi Bilimsel Araştırmalar Koordinatörlü (BAP) tarafından desteklenmiştir (Proje No: ).. Öğr.Gör., Selçuk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Geleneksel Türk Sanatları Bölümü Eski Çini Onarımları Ana Sanat Dair, Konya. 351

3 Abbasiler tarafından Bağdat'ın kuzeyinde Türk askerleri için kurulan Samarra şehrinde yapılan kazılarda çini kalıntıları ve özellikle de daha önce hiç görülmemiş lüster tekniği ile yapılmış çiniler ortaya çıkarılmıştır. Benzerleri X. yüzyılda Suriye'de Rakka şehrinde de bulunmuştur (Öney, 1987: 15). Samarra'da ortaya çıkan bu teknik çevre bölgelere de tesir etmiş ve özellikle Mısır'da Tolunoğlu ve Fatımi san'atlarında bol sayıda seramik örneğinin ortaya çıkmasını sağlamışt ır. Aynı teknik ile yapılmış çinilerden bir gurup ta Tunus'da Kayravan şehrindeki Seydi Ukba camiinin mihrabında görülmektedir. X. yüzyılda Müslüman olan Karahanlılar'ın ( ) eserlerinde az da olsa çini kullanıldığı görülmektedir. Ayşe Bibi Türbesi, Celaleddin Hüseyin Türbesi, Buhara Kalan Minaresi ve Muğak Attarı Camii örnek verilebilir. Aynı yüzyıllarda Afganistan bölgesinde hakimiyetlerini sürdüren Gazneliler de ( ) yapılarında çiniyi kullanmışlardır. Gazne kentinde yapılan kazılarda Gazne Sarayına ait kare, altıgen ve yıldız şeklinde üzerleri tavus kuşu, köpek, keçi, arslan gibi figürler ve romi, Uygur çinilerindekine benzeyen rozet ile yazılarla süslü sarı, kahverengi, mavi, yeşil renkte sırlı küçük çiniler bulunmuştur. Bu tip kabartma hayvan motifli çinilere, Anadqlu'da rastlanmamaktadır (Aslanapa, 1993: 147). Çininin devamlı olarak mi'maride kullanılması ve geliştirilmesi, lran'da ilk çinili eserleri meydana getiren Büyük Selçuklular döneminde olmuştur ( ). Fakat Moğol istilasında bu eserlerin çoğu yok olduğundan çok az örnek kalmıştır. Anadolu'da çininin mi'mari süslemede kullanılması ilk defa Selçukluların meydana getirdiği eserlerde görülmektedir. Anadolu'daki ilk örneklerde ana yapı malzemesi olan taş' ın yanı sıra tuğla ve sırlı tuğla kullanılmıştır. ilk eserlerdeki tuğla süslemeye daha sonra sırlı tuğla ve çini katılarak yapılar renklendirilmiştir. Çini sanatı Selçuklulardan sonra Anadolu Beylikler döneminde de benzer niteliklerde devam etmiş, daha sonra Osmanlı çini san'at ı yeni malzeme, teknik ve dekoratif özelliklerle, Selçuklu çini san'atından büyük farklılıklar göstererek gelişimini devam ettirmiştir. Özellikle XV-XVll yüzyıllar arasında Osmanlı mimarisinde İznik Çinisi önemli bir dekoratif unsur olarak kullanılmış ve büyük bir gelişme göstermiştir. Selçuklulardan itibaren çini sanatında birçok teknik uygulanmıştır. ilk örneklerde sırlı tuğla, tuğla mozaik, tek renk sırlı plakalar, mozaik çini tekniği, sıratlı tekniği, kazıma tekniği, kabartma tekniği, lüster ve minai tekniği, beylikler döneminde renkli sır tekniği ve Osmanlı döneminde sıraltı tekniği. Bu tekniklerden, yeri geldikçe örnekler üzerinde bahsedilecektir. İslam mimarisinin ilk yapılarında yazı kullanımına pek rastlanmaz. En erken örnekler Emeviler dönemine ( ) aittir. Halife Abdü'l-Melik'in 687 tarihinde yapımına başlattığı Kubbetü-s Sahra, yazının kullanıldığı ilk yapılardandır. Bu yapının içerisinde KOfi yazı kuşağı yer almaktadır (Gün, 1999: 2). Abbasiler döneminden pek fazla eser kalmasa da mevcut kalıntılardan yapılarda kufi yazı kullanıldığı anlaşılmaktadır. Türk- İslam mimarisinde ilk yazılı örneklere, önceleri Göktürklere bağlı iken daha sonra devlet kuran ve 960 yılında Müslüman olan Karahanlıların (Genç, 1989: 144) eserlerinde rastlanır. Buhara Namazgah Camiinin mihrap duvarında tuğla ile oluşturulmuş Makıli yazı örnekleri mevcuttur (Fotoğraf: 4). Buradaki yazı cahiliye dönemi Arap yazısı olan cezm yazısından farklıdır. Aslında Ma'kıli yazının kökeniyle ilgili bilgiler bir hayli karışık ve tutarsızdır. Ma'kıli yazı hakkında kaynaklarda zikredilen bilgilere ait somut örnekler bulunmamaktadır. Makıli olarak örnek verilen Zebed ve Harran kitabeleri bunu tam olarak karşılamamaktadır. Ma 'kıli, Türklerin geleneksel halk sanatlarından ve tuğla mimarisiyle doğrudan ilişkilidir. Eldeki veriler 12. yy dan önce bu yazının hiç bir İslam ülkesinde kullanılmadığı yönündedir. İlk örnekler Karahanlı, Gazneli ve Selçuklulara aittir. En gelişmiş örneklerse yy. Azerbaycan, lran, 352

4 Afganistan, Orta Asya ve Anadolu'ya ait mimari eserler üzerindedir (Enveroğlu, 2013: 265). İs l am Yazının Türk Çini Sa natında Kullanım Yöntem leri 1- Sırlı Tuğla ve Tuğla Mozaik Mimari eserlerde yazının çinide kullanımı ilk olarak sırlı tuğla ve tuğla mozaik tekniği ile olmuştur. Sırlı tuğla 1 Ox20x4,5 cm ebatlarında hazırlanmış tuğlanın dar veya duruma göre geniş yüzeyinin sı rlanmasıyla oluşturulan bir tekniktir. Genellikle firuze, lacivert ve mor renkler kullanılır. Tuğla mozaik ise hazırlanan sırlı tuğlalardan istenilen ölçüye göre kesilip kullanılan bir tekniktir. Bu teknikler ile genellikle Ma ' kıli, Kufi ve Celi Sülüs yazılar oluşturulmuştur. Karahanlı, Büyük Selçuklu ve özelliklede Anadolu Selçuklu eserlerinde bolca örnek mevcuttur. Bunlardan bazıları; Karahanlı dönemine ait 1197 tarihli Vabkend minaresi, bu minarede şerefe altında zemini tezyinli tuğla mozaik sülüs yazı kuşağı mevcuttur.bir başka Karahanlı eseri olan Buhara Muğak Atari camii giriş kapısı kemeri üzerinde de firuze sırlı tuğla mozaik ile yazı kuşağı bulunmaktadır. Afganistan Cam-Minarda da yine şerefe altında firuze sırlı tuğla mozaik ile kufi yazılar kullanılmıştır (Fotoğraf: 1). Büyük Selçuklu dönemi eserlerinden Isfahan Minar-ı Seraban, Nahcıvan Mümine Hatun Kümbeti, Doğu lran'da Radkan Kümbeti (Xlll. Yüzyıl başı) örnek verilebilir. Döneme ait en erken örnek Damgan Mescid-i Cum'ası'nın Selçuklular zamanında yapılan minaresinin 1058 tarihli kufi kitabe frizidir. Kazvin'de 1115 tarihli Mescid-i Cuma ile buna yakın bir tarihte yapılmış olan Mescid-i ljaydariye isimli yapılar birbirine benzer nitelikte olup, her ikisinde de kitabe kuşaklarında firuze sırlı küçük çini parçaları kullanılmıştır. Isfahan yakınlarında bulunan Rehrevan, Ziar ve Sin Camii ile İsfahan'da bulunan Saraban ve Mescid-i Ali minarelerinde firuze sırlı çinilerin kullanıldığı kitabeler ve değişik süslemeler bulunmaktadır. Anadolu'da örnek daha çoktur. Sivas l.izzeddin Keykavus Türbesi, Konya Sahip Ata Camii Taç kapısı ve Hanigahı (Fotoğraf: 2), Hasankeyf Zeynel Bey Türbesi bunlardan bir kaçıdı r. 2-Çini Mozaik Çini mozaik daha çok Anadolu Selçukluları'nda gelişmiş bir tekniktir. Mi'r;narlyle bağdaşarak organik bir bütün oluşturan çini mozaik,. yapımı en zor ama en gösterişli olan bir tekniktir. Anadolu Selçuklu yapılarında en fazla kullanılan bu teknik Anadolu San'atına Selçukluların yeni katkısıdır. istenilen şekle göre kesip hazırlanan küçük çini parçacıklarının bir araya getirilmesiyle oluşturulur. Mozaik tekniği ile kemer, tonoz, ve kubbelerin iç bükey yüzleri, niş, duvar yüzeyleri, mihrablar ve kubbeye geçiş bölgeleri kaplanmıştır. Aynı zamanda kitabeler ve yazı kuşaklarında da kullanılmıştır. Yazının uygulandığı çini mozaiklerde birkaç farklı yöntem uygulanmıştır: 1- Zemini boş, sade bırakılmış olanlar;. Sivas ı.lzzeddin Keykavu~ Türbe cephesi (Fotoğraf: 3), Konya Sırçalı Medrese örneklerinde olduğu gibi moz~ik çini parçaları harç zemin üzerine yerleştiri lm ek suretiyle kufi yazı oluşturulmuştur. 2- Zemini tezyinli olanlar; " KOfı, Sülüs gibi yazıların kullanıldığı kitabeler, kubbe kuşak yazıları ve mihrap yazılarında, yazı zemini helezonlar, rumi ve tepelik formlarıyla tezyin edilmiştir. Konya Karatay Medresesi (Fotoğraf: 4), Konya Sırçalı Medrese, Kayseri Kölük Camii, Konya Sırçalı Mescit, Konya Alaeddin Camii Mihrabı. 3- Zemini dolgulu olanlar; Çini mozaik tekniğinin uygulandığı bu örneklerde hem yazı hem de zemini mozaik çini parçalarından oluşturulmaktadır. Erken örneklerde derzli olarak yapılmasına karşı 353

5 daha geç örneklerde ve Erken Osmanlı örneklerinde hiç derz boşluğu bırakı l madan yapı l mıştır. Konya ince Minareli Medrese, Konya Karatay Medresesi, Konya Sahip Ata Türbesi (Fotoğraf: 5), Konya Sadreddin Konevi Camii, Hasankeyf Zeynel Bey Türbesi, Birgi Ulu Camii, Konya Beyhekim Mescidi Mihrabı, Tokat Gök Medrese, Beyşehir Eşrefoğlu Camii gibi. Tokat Ali Tusi Türbesinde karşılaştığımız bir örnekte ise zemini boş olarak düzenlenmiş pencere üstü kitabesinde kufi yazıy ı oluşturan mozaik parçalar sır a l tına siyah dekorlu ve firuze sırlı çinilerden kesilerek oluşturulmuştur. Bu çok yaygın bir uygulama değildir (Fotoğraf: 6). 3-Sahte Mozaik-Kazıma Tek ni ği Selçuklu çini teknikleri içerisinde en az kullan ı lan bir tekniktir. Daha çok yazılarda uygulanmıştır. Kuşak yazısı olarak, usta imzası olarak örnekler mevcuttur. İki şekilde yapılır. Ya zemin sırlı olarak bırakılıp yazılar kazınır, ya da yazılar sırlı bırakılıp zemin kazınır. Kazıma işlemi sonunda elde edilen görüntü mozaik tekniğine benzediği için sahte mozaik olarak ta isimlen dirilmiştir. Eski Malatya Ulu Camii Revaklarında ve Eyvanında (Fotoğraf: 7), Akşehir Ulucamii kapısında, Beyşehir Eşrefoğlu Camii Mihrabında, Sivas l.izzeddin Keykavus Türbesinde. 4-Kabartma Tekniği Düz kare çini levhalara kabartma tekniği uygulanarak elde edilen kabartmalı çiniler genellikle sanduka kaplamalarında kullanılmıştır. Bu teknikte, çini hamuru henüz yumuşakken üstüne kalıpla şekiller kabartma teşkil edecek şekilde basılır. Aynı kabartma desen etrafı kesilerek de çıkarılabilir. Çini plaka fırınlandıktan sonra renkli sırla sırlanarak veya beyaz bir astar çekildikten sonra kabartma yazılar şeffaf, zemin lacivert sırla sırlanıp tekrar pişirilerek kabartmalı çiniler elde edilmiştir Bu tür çinileri, Sivas 1. izzeddin Keykavus Türbesi cephesinde, Konya Alaeddin Camiine bitişik Kılıçarslan Türbesi'nde bulunan sandukalarda ve yine Konya'da s.ahip Ata ve Mevlana Türbesi'nde bulunan sandukalarda görebilmekteyiz (Fotoğraf: 8). Bu çinilerin en erken örneğinin ise Kılıçarslan Köşkü'nde bulunduğu bilinmektedir. 4-Renkli Sır Tekn iği Erken Osmanlı Döneminde ortaya çıkmış bir tekniktir. Timur'la birlikte Semerkand'a giden Muhammed Mecnun isimli bir ustanın orada öğrendiği bu tekniği, Bursa'da başta Yeşil Cami ve Yeşil Türbe'de uyguladığı biliniyor. Bu dönemde Selçuklu Çini teknikleri terk edilmeye ve yeni teknikler kullanılmaya başlıyor. Renkli sır tekniği zahmetli olan çini mozaik tekniğinin yerine ona benzetilerek uygulanan bir tekniktir. Bu yöntemde 25x25 cm gibi karoların üzerine bitkisel yağ karışımlı bir boya ile desenin tahrirlemesi yapılır. Boya yerine renklendirilmiş sır kullanılır. Fırında pişme esnasında bitkisel yağlı boya şişerek sırların birbirine karışmasını önler. En güzel örnekler Bursa Yeşil Camii, Yeşil Türbe (Fotoğraf: 9), Edirne Muradiye Camii ve lstanbul Çinili Köşkte bulunan Karaman imaret Camiine ait mihraptır. Bu dönem yazı uygulama larında aynı kuşakta iki sıra yaz ı kullanılmış, zemini tezyinli celi sülüs yazının üzerine daha küçük boyutlu kgfı yazı yerleştirilmiştir. 5-Sıraltı Tekniği Selçuklu döneminde kullanılan bu teknik Beylikler devrinde gelişmiş Osmanlı döneminde ise yegane kullanılan yöntem olmuştur. Bu usülde hafif gözakı renkli astarlı bisküvi üzerine siyah, mavi, yeşil, mor, kırmızı ve firuze renkler ile desenleme yapılır ve 354

6 X. INTERNATIONAL TURKIC CULTURE, ART AND PROTECTıON OF CULTURAL HERITAGE SYMPOSıUM/ART ACTIVlTY şeffaf renksiz bir sır ile sırlanır. Yazı ise genellikle lacivert zemin üzerine beyaz veya beyaz zemin üzerine lacivert olarak uygulanmıştır (Fotoğraf: 10). SONUÇ Yazı, insanlık aleminin başlamasından bu yana şu veya bu şekilde var olagelmiştir. lslamiyet ile birlikte Peygamber Efendimizin (SAV) teşvikleriyle okuma yazma ve yazıyı güzelleştirme çalışmaları başlamıştır. Zaman içerisinde evrensel estetik değerlere kavuşan İslam yazısı, İslam dininin estetik tebliğinde önemli bir rol oynamıştır. Kullanıldığı mekanlara özel bir anlam kazandıran İslam yazısı, her ne kadar tezyinat programı içerisinde ele alınıyor olsa da, kendisi bizzat tezyinat olmamakla birlikte, süslemede kullanılan, kağıt, taş, alçı, ahşap, maden ve konumuz olan çiniyi de şereflendirmiştir. Bu şereften nasipdar olmak isteyen müslüman sanatkarlar da farklı yöntemlerle lslam yazısına dolayısı ile İslam dinine hizmet etmeyi gaye edinmişlerdir. KAYNAKÇA ARIK, Oluş,"Çininin Tarihçesine Kısa Bakış", Anadolu Toprağının Hazinesi Çini, lstanbul, ASLANAPA, Oktay, Türk Sanatı, (3. Baskı). lstanbul ASLANAPA, Oktay, Türk Sanatı El Kitabı, İstanbul, ENVEROGLU, İlham, "Makıli Yazıların Tasarım Özelliklerine Yapısalcı Yaklaşım", V//. Uluslararası Türk Kültürü, Sanatr Ve Kültürel Mirası Koruma Sempozyumu/Sanat Etkinlikleri,Bakü, 2013, Bi/diriler,Konya,2013. GENÇ, Reşat, "Karahanlılar", Doğuştan Günümüze Büyük lslam Tarihi, C.6, İstanbul GÜN, Recep, Anadolu Selçuklu Mimarisinde Yazı Kullanımı, Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun, ÖNEY, Gönül, İslam Mimarisinde Çini, lstanbul, YETKiN.Şerare, Anadolu'da Türk Çini Sanatının Gelişmesi, İstanbul, Fotoğraf: 1 Afganistan, Cam-Minar (O.Arıktan ) ~~7~:~~g ~: ~;.)'?,~~ ~': ~....,~ 1 1 ":ırlr;~~~"~ 7'..\.,... ~ t~~~ ~. ~~:-:~j Fotoğraf: 3 Sivas lzzeddin Keykavus Türbe Cephesi (1217) ( ) 355

7 X. INTERNATIONAL TURKIC CUL TURE, ART AND PROTECTION OF CULTURAL HERIT AGE Fotoğraf: 4 Konya Karatay Medresesi '. Fotoğraf: 5 Konya Sahip Ata Türbesi Fotoğraf: 7 Eski Malatya Ulu Camii Revakları 356

8 Fotoğraf: 8 Konya Sahip Ata Hanigahında kabartma yazılı sandukalar ( ) Fotoğraf : 9 Bursa Yeşil Türbe 357