PROJE NO: SOBAG - 105K105

Transkript

1 Đmalat Sanayiinde Đnovasyon Modelleri ve Uygulamaları PROJE NO: SOBAG - 105K105

2 Proje No: SOBAG - 105K105 ĐMALAT SANAYĐĐNDE ĐNOVASYON MODELLERĐ VE UYGULAMALARI PROJESĐ Prof. Dr. Gündüz ULUSOY - Sabancı Üniversitesi (Proje Yürütücüsü) Doç. Dr. Lütfihak ALPKAN - Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü Yar. Doç. Dr. Kemal KILIÇ - Sabancı Üniversitesi Yar. Doç. Dr. M. Atilla ÖNER - Yeditepe Üniversitesi OCAK 2008 ĐSTANBUL ii

3 ÖNSÖZ Kısa bir zaman diliminde, Türkiye kendisini küresel rekabet ortamının içinde bulmuştur. Küresel rekabetin sektörler üzerindeki etkileri şirketlerin stratejilerine yön vermektedir. Yeni ürün geliştirme, ürün ve üretim teknolojilerinde gelişen yetenek, yeni pazarlar, dağıtım kanalları, markalaşma, rekabetçi avantajın temelini oluşturmaya adaydır. Bu yüzden inovasyon yönetimi dünyada ve Türkiye de son yıllarda oldukça dikkat çekici bir alan durumuna gelmiştir. Geçtiğimiz on yıllık dilimde, inovasyon geniş anlamda rekabetçi ekonominin başlangıç noktası olarak görülmektedir, zira firmaların ürettiği mevcut ürün ve hizmetlerin katma değeri, hızla değişen teknolojiler ve şiddetli küresel rekabet yüzünden hızla tükenmektedir. Bu sebeple, yenilikçilik firmaların idari anlamda yenilik yönetimine sıkı sıkıya bağlı olan rekabetçi başarısının temeli haline dönüşmüştür. Özellikle son yirmi yıllık dönemde, yenilik konusu firmaların rekabet avantajı kazanmak adına gösterdikleri çabalar sırasında karşılaştıkları sorunları bertaraf etmek için birçok akademik ve endüstriyel araştırmanın odak noktası olmuştur. Đmalat Sanayiinde Đnovasyon Modelleri ve Uygulamaları Projesi, bir araştırma projesi olarak TÜBĐTAK tarafından desteklenmiştir. Proje; tekstil ürünleri imalatı, kimyasal madde ve ürünleri imalatı, metal eşya endüstrisi, makine imalatı, elektrikli ev aletleri ve ekipmanları ve otomotiv endüstrisi sektörlerini kapsamış ve Türkiye de imalatın önemli bir bölümünün yapıldığı Đstanbul, Kocaeli, Sakarya, Tekirdağ ve Kırklareli illerinin merkezlerini oluşturduğu 5 ilde uygulanmıştır. Projede hem firma düzeyinde inovasyon, hem de inovasyon ağları (kümeler) üzerinde durulmuştur. Proje sayesinde, imalat sanayiinin yenilikçilik kabiliyetinin ve potansiyelinin değerlendirilmesi, imalat sanayiinin gerek teknik gerek organizasyonel ve yönetimsel gelişmesinin bir veri tabanına dayanılarak takip edilmesine olanak sağlanması, yapılan tespitlerin imalat sanayii ile paylaşılması ve bunun sonucunda inovasyon konusundaki çalışmalara ivme kazandırılması, durum tespitinden hareketle imalat sanayiinin gelişimine yönelik öneriler geliştirilmesi ve sonuçların ülkenin sanayi ve teknoloji politikaları ile ilgili devlet kurumlarına ve meslek örgütlerine aktarılması faaliyetleri gerçekleştirilmiştir. Çalışmaya katılan firmalar açısından sonuçları makro ve mikro düzeyde irdelemek mümkündür. Ampirik bir metodolojiye ve derinlemesine mülakata dayanan bu çalışmayla, iii

4 firmalara inovasyon ve performans bilgisi verilecek, katılımcı firmalar arasında nerede olduğunu ve sektörün nerede olduğunu gösterecek, ayrıca da ileriye yönelik strateji ve uygulamalar ile ilgili bilgi verip nereye odaklanılması gerektiğine yol gösterecek bilgiler türetilmiştir. Yenilikçiliğin nasıl ortaya çıktığı ve yararlarına dair bir model de geliştirilmiştir. Makro düzeyde, Organize Sanayi Bölgesi ve teknoparklar gibi oluşumlar bünyesinde oluşacak küme(ler) hakkında bilgi sahibi olunmuş ve bu yöndeki araştırmaların derinleşmesi için temel oluşturulmuştur. Mikro düzeyde ise firmaların ilişki ağını bir bütün olarak görmelerine, kendi firmalarının bu ağdaki yerini irdelemelerine olanak sağlanmıştır. Ayrıca firmalar kendi firmalarının özellik ve ilişkilerini işbirliği ağının geneli ile karşılaştırma fırsatı bulabilmiştir. Bu somut bilgilerin hem firma düzeyinde hem de sektörel düzeyde ileriye yönelik strateji ve uygulamaları için nereye odaklanılması gerektiği konusunda yadsınamaz bir avantaj sağlayacağı kanısındayız. iv

5 ĐÇĐNDEKĐLER ÖZET... xix ABSTRACT... xx I. GĐRĐŞ GĐRĐŞ ve KAPSAM GENEL BĐLGĐLER Đnovasyon Tanımları Đnovasyonun Önemi ve Temel Termonoloji Đnovasyon Çeşitleri Firma Düzeyinde Đnovasyon Đnovasyon Kümeleri Yenilikçilik ve Rekabetçilik II. FĐRMA DÜZEYĐNDE ĐNOVASYON ĐNOVASYON TEKNĐK YAZINI TARAMASI Đnovasyon Teknik Yazınına Giriş Đnovasyon Teorisinin Geçmişi ve Gelişimi Đnovasyon Belirleyicileri Genel Firma Nitelikleri Firma Yapısı Firma Stratejileri Sektörel Şartlar ve Đlişkiler ARAŞTIRMA METODOLOJĐSĐ ve UYGULAMA Araştırma Soruları ve Amaçlar Araştırmanın Metodolojisi Đnovasyon Modeli Model Unsurları Model Planı ve Đlişkiler Hipotezler Yenilikçilik ve Performans Ölçütleri v

6 4.6. Analiz Metodolojisi Anket Dizaynı Soru Formu Veri Toplama Prosedürü Örneklem PERFORMANS MODELĐ ANALĐZLERĐ Performans Modeli Analizleri Faktör Analizi Hipotez Testi Đlişki Analizi Tamamlayıcı Analizler Sektörel Farklar ĐNOVASYON BELĐRLEYĐCĐLERĐ MODELĐ ANALĐZLERĐ Đnovasyon Belirleyicileri Modeli Analizleri Firma Stratejileri Đşletme Stratejileri Firma Dışındaki Đnovasyonların Đzlenmesi Đşbirlikleri Đnovasyon Harcamaları Firma Yapısı Entelektüel Sermaye Kurum Kültürü Pazar Koşulları ve Đlişkileri Pazarın Yapısı Đnovasyon Engelleri Kamu Teşvikleri Genel Firma Nitelikleri Tamamlayıcı Analizler Planlama Rekabet Stratejileri Pazar Stratejileri Teknoloji Stratejileri Yatırım Kararları ve Üst Yönetim Deneyim Birikim Alanı vi

7 Kurumsal El Kitapları Entelektüel Mülkiyet Koruması Araçları Ar-Ge Personeli Sektörel Farklar SONUÇLAR Bulguların Özeti Sonuçların Yorumlanması Yenilik Performansı Yenilikçilik III. KÜMELER ve AĞLARDA ĐNOVASYON TEKNĐK YAZIN TARAMASI Stratejik Đşbirlikleri ve Ortaklıklar Firma Ağları Kümeler ve Ortaklıklar Kümelerin Oluşma Mekanizmaları Kümelerin Firma Yenilikçilik Yeteneklerine Etkileri Kümelerin Başarısnın Ölçümü KÜME/AĞLAR ARAŞTIRMA METODU ve UYGULAMA Araştırma Yöntemi Yapılandırılmış Mülâkat Vaka Çalışmaları Hedef Kitle Kümeler ve Ağlarda Yenilikçilik Modeli Önerisi ANALĐZ ve SONUÇLAR TAYSAD TAYSAD Küme/Ağ Haritası TAYSAD Küme/Ağ Aktörleri Özellikleri TAYSAD Küme/Ağ Aktörler Arası Đlişkiler TĐAD TĐAD Küme Haritası TĐAD Aktörleri Özellikleri vii

8 TĐAD Aktörler Arası Đlişkiler IEIS IEIS Küme/Ağ Haritası IEIS Küme/Ağ Aktörleri Özellikleri IEIS Küme/Ağ Aktörleri Arasındaki Đlişkiler Küme Karşılaştırmaları Kümelerin Dinamiği Modeli Önerisi IV. GENEL DEĞERLENDĐRME DEĞERLENDĐRME ve ÖNERĐLER Firma Yöneticilerine Öneriler Küme Yönetimlerine Yönelik Öneriler Kamu Politikaları Önerileri KAYNAKÇA PROJE ÖZET BĐLGĐ FORMU EKLER Ek A: Firma Düzeyinde Đnovasyon Anket Formunun Oluşturulması... A1 Ek B: Firma Düzeyinde Đnovasyon Anket Soru Formu... B1-16 Ek C: Firma Düzeyinde Đnovasyon Anketine Katılan Firmaların Listesi... C1 Ek D: SEIN Küme Araştırması Özet Tabloları...D1-8 Ek E: Kümeler Anketi Formu... E1-12 Ek F: Kümeler Anketine Katılan Firmaların Listesi...F1 Ek G: Örnek Firma Raporu...G1-12 viii

9 ŞEKĐL LĐSTESĐ Şekil 1.1: Đnovasyon sürecindeki firma içi ilişkiler...30 Şekil 4.1: Đnovasyon modelinin temel unsurları...54 Şekil 4.2: Bütünleşik inovasyon modeli...56 Şekil 4.3: Đnovasyon belirleyicileri modeli...57 Şekil 4.4: Đnovasyon performans modeli...58 Şekil 4.5: Đnovasyon çerçevesi...59 Şekil 4.6: Posta anket dönüş sayısı...75 Şekil 4.7: Örneklem toplama yöntemleri...75 Şekil 4.8: Sektörlere göre örneklem dağılımı...76 Şekil 4.9: Sektörlere göre firmaların dağılımı...77 Şekil 4.10: Firma büyüklüğüne göre firmaların dağılımı...78 Şekil 4.11: Firma yaşına göre firmaların dağılımı...78 Şekil 4.12: Yıllık cirolarına göre firmaların dağılımı...79 Şekil 4.13: Katılımcıların görev dağılımı...79 Şekil 5.1: Performans ve yenlikçilik için ikinci seviye teyit edici faktör analizi...84 Şekil 5.2: Son 3 yılda firma performansı değişimi...85 Şekil 5.3: Son 3 yılda yapılan yenilikler...85 Şekil 5.4: Đnovasyon türlerinin yenilik performansına etkisi...88 Şekil 5.5: Đnovasyon türlerinin yenilik performansına etkisi...89 Şekil 5.6: Đnovasyon türlerinin imalat performansına etkisi...90 Şekil 5.7: Genel firma performansı için patika analizi...91 Şekil 5.8: Finansal performans üzerine diğer performans türlerinin etkileri...92 Şekil 5.9: Finansal performans için patika analizi...93 Şekil 5.10: Performans ve inovasyon türleri için genel patika analizi...93 Şekil 5.11: Toplam satışlara ve ihracata göre firmaların dağılım...94 Şekil 5.12: Toplam satışların dağılımı...95 Şekil 5.13: Toplam ihracatın dağılımı...96 Şekil 5.14: Performans modeli için yapısal eşitlik modeli...98 Şekil 5.15: Sektörlerin yenilikçilik düzeyleri Şekil 6.1: Đşletme stratejileri ortalamaları ix

10 Şekil 6.2: Đşletme stratejilerinin yenilikçiliğe etkisi Şekil 6.3: Đşletme stratejileri için patika analizi Şekil 6.4: Kum piramidi modeli Şekil 6.5: Đşletme stratejileri ve inovasyon türleri için patika analizi Şekil 6.6: Firma dışı inovasyonların izlenmesi stratejilerinin katkı düzeyleri Şekil 6.7: Firma dışı inovasyonların izlenmesi stratejilerinin yenilikçilik üzerine etkisi 113 Şekil 6.8: Firma dışı inovasyonların izlenmesi stratejileri için patika analizi Şekil 6.9: Firma dışı inovasyonların izlenmesi ve inovasyon türleri için patika analizi.114 Şekil 6.10: Üniversite ve araştırma merkezleriyle Ar-Ge işbirliği Şekil 6.11: Rakiplerle Ar-Ge işbirliği Şekil 6.12: Diğer firmalarla Ar-Ge işbirliği Şekil 6.13: Üretim işbirliği Şekil 6.14: Satın alma işbirliği Şekil 6.15: Hizmet, satış, dağıtım işbirliği Şekil 6.16: Firmalar ve/veya eğitim kurumları ile eğitim işbirliği Şekil 6.17: Müşterilerle işbirliği Şekil 6.18: Tedarikçilerle işbirliği Şekil 6.19: Tamamlayıcı işbirlikleri Şekil 6.20: Đnovasyon harcama kalemleri Şekil 6.21: Đnovasyon harcamasının yenilikçiliğe etkisi Şekil 6.22: Entelektüel sermaye unsurları Şekil 6.23: Entelektüel sermayenin yenilikçiliğe etkisi Şekil 6.24: Entelektüel sermaye için patika analizi Şekil 6.25: Entelektüel sermaye ve inovasyon türleri için patika analizi Şekil 6.26: Kurum kültürü faktörleri önem düzeyi Şekil 6.27: Kurum kültürünün yenilikçiliğe etkisi Şekil 6.28: Kurum kültürü patika analizi Şekil 6.29: Kurum kültürü ve inovasyon türleri için patika analizi Şekil 6.30: Pazar koşulları Şekil 6.31: Đnovasyon engelleri cevapları Şekil 6.32: Đnovasyon engellerinin yenilikçiliğe etkisi Şekil 6.33: Đnovasyon engelleri patika analizi Şekil 6.34: Đnovasyon engelleri ve inovasyon türleri için patika analizi x

11 Şekil 6.35: Vergi indirimleri kullanımı Şekil 6.36: Kamu teşvikleri kullanımı Şekil 6.37: Đlk üretim yılı Şekil 6.38: Firma yaşı Şekil 6.39: Firma büyüklüğü Şekil 6.40: Aile firması Şekil 6.41: Firma hukuki statüsü Şekil 6.42: Yabancı sermaye Şekil 6.43: Yabancı sermaye oranı Şekil 6.44: Diğer ülkelerde üretim yatırımı Şekil 6.45: Stratejik yazılı plan Şekil 6.46: Fiyat stratejisi Şekil 6.47: Kalite stratejisi Şekil 6.48: Odaklanma stratejisi Şekil 6.49: Çeşitlendirme stratejisi Şekil 6.50: Mevcut pazar - küçük değişiklik Şekil 6.51: Mevcut pazar - yeni ürün Şekil 6.52: Yeni pazar - mevcut ürün Şekil 6.53: Yeni pazar - yeni ürün Şekil 6.54: Yeni teknoloji geliştirmek Şekil 6.55: Mevcut teknolojiyi iyileştirmek Şekil 6.56: Başkalarınca geliştirilen teknolojileri iyileştirmek Şekil 6.57: Başkalarınca geliştirilen teknolojileri kullanmak Şekil 6.58: Büyük yatırım kararları Şekil 6.59: Ağırlıklı deneyim birikimi alanı yenilikçilik düzeyleri Şekil 6.60: Kurumsal el kitabı varlığı Şekil 6.61: Yeni ürün geliştirme el kitabı varlığı Şekil 6.62: Sektörlere göre çalışanların eğitim düzeyleri karşılaştırması Şekil 6.63: Beyaz/mavi yaka ayrımına göre eğitim düzeyleri karşılaştırması Şekil 6.64: Departmanlara göre sektörlerdeki beyaz yaka personel dağılımı Şekil 7.1: Regresyon analizi serpilme diyagramı Şekil 7.2: Đnovasyon belirleyicilerinin yenilikçiliğe etkisi Şekil 7.3: Đnovasyon belirleyicileri patika analizi xi

12 Şekil 7.4: Yenilikçilik ve yenilik performansı arasındaki bağıntı Şekil 7.5: Yenilik performansı unsurları Şekil 7.6: Firma büyüklüklerine göre yenilik performansı unsurları Şekil 8.1: Teknolojik ilişkiler ve inovasyonun yayılması (Pavitt, 1984) Şekil 10.1 TAYSAD küme/ağ haritası Şekil 10.2: TAYSAD boyutlar ortalaması Şekil 10.3 TĐAD küme/ağ haritası Şekil 10.4:TĐAD boyutlar ortalaması Şekil 10.5: ĐEĐS küme/ağ haritası Şekil 10.6: ĐEĐS boyutlar ortalamaları Şekil 10.7: Kümelerdeki faaliyetleri etkileyen değişkenler arasındaki ilişkiler xii

13 TABLO LĐSTESĐ Tablo 4.1: Đnovasyon belirleyicileri modeli hipotezleri...60 Tablo 4.2: Performans modeli hipotezleri...60 Tablo 4.3: Teyit edici faktör analizi uygunluk endeksleri...66 Tablo 4.4: Ankete katılan firmaların dağılımı...76 Tablo 5.1: Performans türlerinin keşifsel faktör analizi...81 Tablo 5.2: Đnovasyon türlerinin keşifsel faktör analizi...82 Tablo 5.3: Performans için teyit edici faktör analizi yükleri...82 Tablo 5.4: Đnovasyon türleri için teyit edici faktör analizi yükleri...83 Tablo 5.5: Performans modeli için teyit edici faktör analizi...83 Tablo 5.6: Güvenilirlik analizi sonuçları...84 Tablo 5.7: Performans modeli için ilişki analizi...86 Tablo 5.8: Rakiplerden önce yeni ürün sunma yeteneği için T- testi...87 Tablo 5.9: Đnovasyon türlerinin yenilik performansına etkisi...88 Tablo 5.10: Đnovasyon türlerinin imalat performansına etkisi...89 Tablo 5.11: Đnovasyon türlerinin pazar performansına etkisi...90 Tablo 5.12: Đnovasyon türlerinin genel performansa etkisi...91 Tablo 5.13: Finansal performans üzerine etkiler...92 Tablo 5.14: Nicel firma performansı verileri...94 Tablo 5.15: Nicel verilerin ilişki analizi...95 Tablo 5.16: Yüksek toplam satışların etkisi...96 Tablo 5.17: Yüksek ihracatın etkisi...97 Tablo 5.18: Yüksek yenilikçiliğin etkisi...97 Tablo 5.19: Performans modeli için yapısal eşitlik modeli sonuçları...98 Tablo 5.20: Sektörlerin yenilikçilik düzeyleri...99 Tablo 5.21: Đnovasyon türlerinde sektörel farklar Tablo 5.22: Performans unsurlarında sektörel farklar Tablo 5.23: Toplam satışlar, ihracat ve inovasyon harcamaları sektörel kıyaslaması Tablo 6.1: Đşletme stratejilerinin faktör yapısı Tablo 6.2: Đşletme stratejileri için teyit edici faktör analizi yükleri Tablo 6.3: Đşletme stratejileri faktörleri için uygunluk endeksleri xiii

14 Tablo 6.4: Đşletme stratejileri güvenilirlik analizi sonuçları Tablo 6.5: Đşletme stratejileri ilişki analizi Tablo 6.6: Đşletme stratejilerinin yenilikçiliğe etkisi Tablo 6.7: Firma dışı inovasyonların izlenmesi faktör yapısı Tablo 6.8: Firma dışı inovasyonların izlenmesi için teyit edici faktör analizi yükleri Tablo 6.9: Firma dışı inovasyonların izlenmesi faktörleri için uygunluk endeksleri Tablo 6.10: Firma dışı inovasyonların izlenmesi güvenilirlik analizi sonuçlar Tablo 6.11: Firma dışı inovasyonların izlenmesi için ilişki analizi Tablo 6.12: Firma dışı inovasyonların izlenmesi stratejilerinin yenilikçiliğe etkisi Tablo 6.13: Üniversite ve araştırma merkezleriyle Ar-Ge işbirliğinin etkileri Tablo 6.14: Rakiplerle Ar-Ge işbirliğinin etkileri Tablo 6.15: Diğer firmalarla Ar-Ge işbirliğini etkileri Tablo 6.16: Üretim işbirliğinin etkileri Tablo 6.17: Satın alma işbirliğinin etkileri Tablo 6.18: Hizmet, satış, dağıtım işbirliğinin etkileri Tablo 6.19: Firmalar ve/veya eğitim kurumları ile eğitim işbirliğinin etkileri Tablo 6.20: Müşterilerle işbirliğinin etkileri Tablo 6.21: Tedarikçilerle işbirliğinin etkileri Tablo 6.22: Tamamlayıcı işbirliklerinin etkileri Tablo 6.23: Đşbirliklerinin ilişki analizi Tablo 6.24: Đnovasyon harcama miktarları Tablo 6.25: Yenilikçilik düzeyi ve inovasyon harcaması ilişki analizi Tablo 6.26: Đnovasyon harcamalarının etkileri Tablo 6.27: Đnovasyon harcaması artışının etkileri Tablo 6.28: Đnovasyon harcamasının yenilikçiliğe etkisi Tablo 6.29: Entelektüel sermayenin faktör yapısı Tablo 6.30: Entelektüel sermaye için teyit edici faktör analizi yükleri Tablo 6.31: Entelektüel sermaye faktör yapısı için uygunluk endeksleri Tablo 6.32: Entelektüel sermaye güvenilirlik analizi sonuçları Tablo 6.33: Entelektüel sermaye ilişki analizi Tablo 6.34: Entelektüel sermayenin yenilikçiliğe etkisi Tablo 6.35: Kurum kültürü keşifsel faktör analizi Tablo 6.36: Kurum kültürü için teyit edici faktör analizi yükleri xiv

15 Tablo 6.37: Kurum kültürü faktör yapısı için uygunluk endeksleri Tablo 6.38: Kurum kültürü güvenilirlik analizi sonuçları Tablo 6.39: Kurum kültürü ilişki analizi Tablo 6.40: Kurum kültürünün yenilikçiliğe etkisi Tablo 6.41: Pazarın yapısı faktör analizi Tablo 6.42: Pazarın yapısı için teyit edici faktör analizi yükleri Tablo 6.43: Pazarın yapısı faktörleri için uygunluk endeksleri Tablo 6.44: Pazarın yapısı güvenilirlik analizi sonuçlar Tablo 6.45: Pazar yapısı ilişki analizi Tablo 6.46: Sektördeki egemen rakibin etkisi Tablo 6.47: Sektördeki yüksek rekabet şiddetinin etkisi Tablo 6.48: Đnovasyon engelleri keşifsel faktör yapısı Tablo 6.49: Đnovasyon engelleri için teyit edici faktör analizi yükleri Tablo 6.50: Đnovasyon engelleri faktörleri için uygunluk endeksleri Tablo 6.51: Đnovasyon engelleri güvenilirlik analizi sonuçları Tablo 6.52: Đnovasyon engelleri ilişki analizi Tablo 6.53: Đnovasyon engellerinin yenilikçiliğe etkisi Tablo 6.54: Vergi indirimi kullanımının etkileri Tablo 6.55: Kamu teşvikleri yaygınlığı Tablo 6.56: Firma nitelikleri ilişki analizi Tablo 6.57: Fiyat stratejilerinin inovasyon türlerine etkisi Tablo 6.58: Kalite stratejilerinin inovasyon türlerine etkisi Tablo 6.59: Odaklanma stratejilerinin inovasyon türlerine etkisi Tablo 6.60: Çeşitlendirme stratejilerinin inovasyon türlerine etkisi Tablo 6.61: Mevcut pazar - küçük değişiklik Tablo 6.62: Mevcut pazar - yeni ürün Tablo 6.63: Yeni pazar - mevcut ürün Tablo 6.64: Yeni pazar - yeni ürün Tablo 6.65: Yeni teknoloji geliştirmek Tablo 6.66: Mevcut teknolojiyi iyileştirmek Tablo 6.67: Başkalarınca geliştirilen teknolojileri iyileştirmek Tablo 6.68: Başkalarınca geliştirilen teknolojileri kullanmak Tablo 6.69: Büyük yatırımlar xv

16 Tablo 6.70: Üst yöneticilerin ağırlıklı deneyim birikimi Tablo 6.71: Ar-Ge ve üretim deneyim birikiminin karşılaştırması Tablo 6.72: YÜG el kitabı varlığının etkisi Tablo 6.73: Patent Tablo 6.74: Patent başvurusu Tablo 6.75: Tasarım tescili Tablo 6.76: Marka Tescili Tablo 6.77: Faydalı model belgesi Tablo 6.78: Gizlilik Tablo 6.79: Ar-Ge personeli Tablo 6.80: Firmaların çalışanlarının sınıflandırması Tablo 6.81: Sektörel çalışan eğitim düzeyi farkları Tablo 6.82: Beyaz yakalı çalışanların departmanlara dağılımı Tablo 6.83: Ar-Ge çalışan oranının yenilikçiliğe etkisi Tablo 6.84: Đşbirlikleri sektörel kıyaslaması Tablo 6.85: Kurumsal yazılı dokümanlara göre sektörel kıyaslama Tablo 6.86: Beşeri ve örgütsel sermayeye göre sektörel kıyaslama Tablo 6.87: Pazar stratejilerine göre sektörel kıyaslama Tablo 6.88: Personel çeşitliliği ve maliyet stratejisine göre sektörel kıyaslama Tablo 7.1: Performans modeli bulguları Tablo 7.2: Belirleyiciler modeli bulguları Tablo 7.3: Đnovasyon belirleyicilerinin yenilikçiliğe etkisi Tablo 7.4: Artık (residual) değerleri Tablo 7.5: Đnovasyon belirleyicileri faktör yapısı Tablo 7.6: Đnovasyon belirleyicileri faktör yükleri Tablo 7.7: Đnovasyon belirleyicileri faktörleri için uygunluk endeksleri Tablo 7.8: Đnovasyon belirleyicileri güvenilirlik analizi sonuçları Tablo 7.9: Đnovasyon belirleyicileri ilişki analizi Tablo 8.1: Küme başarılarının ölçüm modeli (Christensen vd., 2002) Tablo 9.1: Araştırma yöntemleri seçimi için açıklayıcı çerçeve (Meredith vd., 1989) Tablo 9.2: Küme içindeki aktörler arasındaki ilişkilerin profili Tablo 10.1: TAYSAD F aktörler tarafından zikredilen P ve D aktörler listesi Tablo 10.2: TAYSAD kümesi aktörlerin ustalık boyutu özellikleri xvi

17 Tablo 10.3: TAYSAD kümesi aktörlerin vizyon boyutu özellikleri Tablo 10.4: TAYSAD kümesi aktörlerin kaynak boyutu özellikleri Tablo 10.5: TAYSAD kümesi aktörlerin regülasyon boyutu özellikleri Tablo 10.6: TAYSAD kümesi aktörlerin 4 boyuttaki ortalama özellikleri Tablo 10.7: TAYSAD kümesi T aktörlerin ilişkileri Tablo 10.8: TAYSAD kümesi F aktörlerin ilişkileri Tablo 10.9: TAYSAD kümesi P aktörlerin ilişkileri Tablo : TAYSAD kümesi K aktörlerin ilişkileri Tablo 10.11: TAYSAD kümesi D aktörlerin ilişkileri Tablo 10.12: TĐAD Küme/Ağ F aktörler tarafından zikredilen P ve D aktörler listesi Tablo 10.13: TĐAD kümesi aktörlerin ustalık boyutu özellikleri Tablo 10.14: TĐAD kümesi aktörlerin vizyon boyutu özellikleri Tablo 10.15: TĐAD kümesi aktörlerin kaynak boyutu özellikleri Tablo 10.16: TĐAD kümesi aktörlerin regülasyon boyutu özellikleri Tablo 10.17: TĐAD kümesi aktörlerin 4 boyuttaki ortalama özellikleri Tablo 10.18: TĐAD kümesi T aktörlerin ilişkileri Tablo 10.19: TĐAD kümesi F aktörlerin ilişkileri Tablo 10.20: TĐAD kümesi P aktörlerin ilişkileri Tablo 10.21: TĐAD kümesi/ağı K aktörlerin ilişkileri Tablo 10.22: TĐAD kümesi/ağı D aktörlerin ilişkileri Tablo 10.23: ĐEĐS Küme/Ağ F aktörler tarafından zikredilen K, P ve D aktörler listesi.250 Tablo 10.24: ĐEĐS kümesi aktörlerin ustalık boyutu özellikleri Tablo 10.25: ĐEĐS kümesi aktörlerin vizyon boyutu özellikleri Tablo 10.26: ĐEĐS kümesi aktörlerin kaynak boyutu özellikleri Tablo 10.27: ĐEĐS kümesi aktörlerin regülasyon boyutu özellikleri Tablo 10.28: ĐEĐS kümesi aktörlerin 4 boyuttaki ortalama özellikleri Tablo 10.29: ĐEĐS kümesi T aktörlerin ilişkileri Tablo 10.30: ĐEĐS kümesi F aktörlerin ilişkileri Tablo 10.31: ĐEĐS kümesi P aktörlerin ilişkileri Tablo 10.32: ĐEĐS kümesi P aktörlerin ilişkileri Tablo 10.33: ĐEĐS kümesi D aktörlerin ilişkileri Tablo 10.34: Sektörlerin T aktör ilişkilerinin karşılaştırması Tablo 10.35: Sektörlerin F aktör ilişkilerinin karşılaştırması xvii

18 Tablo 10.36: Sektörlerin P aktör ilişkilerinin karşılaştırması Tablo 10.37: Sektörlerin K ve D aktör ilişkilerinin karşılaştırması Tablo Ek D.1: AB de 4 kümedeki T aktörün ilişkileri...d1 Tablo Ek D.2: AB de 4 kümedeki T aktörün özellikleri...d2 Tablo Ek D.3: AB de 4 kümedeki F aktörün ilişkileri...d3 Tablo Ek D.4: AB de 4 kümedeki F aktörün özellikleri...d3 Tablo Ek D.5: AB de 4 kümedeki P aktörün ilişkileri...d5 Tablo Ek D.6: AB de 4 kümedeki P aktörün özellikleri...d6 Tablo Ek D.7: AB de 4 kümedeki K ve D aktörlerinin ilişkileri...d7 Tablo Ek D.8: AB de 4 kümedeki K ve D aktörün özellikleri...d8 xviii

19 ÖZET Đmalat Sanayiinde Đnovasyon Modelleri ve Uygulamaları Projesi nde, firma düzeyinde inovasyonu modellemek, analiz etmek ve inovasyonun firma performansına ve rekabetçiliğine etkilerini belirlemek için, 184 imalat firmasını içine alan gözlemsel bir araştırma çerçevesinde metotlar ve stratejiler geliştirilmiştir. Böylece, günümüzde ve görünür gelecekte geçerli ekonomik yapının önemli unsurlarından birisi olan inovasyon konusunda kavramsal ve kuramsal boyutlarının yanında geniş saha çalışmalarına da yer veren bir araştırma yapılmış, firmaların yenilikçilik becerisinin rekabetçiliklerini ve performanslarını nasıl etkilediğini gösteren analizler sunulmuştur. Ayrıca, firma düzeyinde bir yenilikçilik modeli ortaya koyulmuş, inovasyon geliştirme sürecinde anlamlı bir öneme haiz olan inovasyon belirleyicilerinin etkilerinin analizini yapılmış; ülke, sektör ve firma bazında inovasyon strateji ve politikalarının önerilmesinde önemli bir yol gösterici olabilecek bilgiler ortaya çıkarılmıştır. Projenin alt çalışması olan kümeler çalışması ile kümelerin inovasyon yaratma üzerindeki etkileri araştırılmış ve küme içinde bulunmanın inovasyon süreçleri içinde firmalara getirdiği avantajlar tespit edilmeye çalışılmıştır. Böylece firmaların inovasyon ortaya koymasını artıran ve hızlandıran kümeleşme ilişkilerine ve bu ilişkilerin altında yatan dinamiklere ışık tutmak mümkün olmuştur. Kümelerde inovasyon önerisi temelde, ana firma, tedarikçiler, müşteriler ve teknoloji sağlayıcılar arasındaki oluşan inovasyon kümeleri ve üniversite-sanayi-hükümet işbirliklerini, bu iş birliklerinin içeriklerini, detaylarını, özellikleri ortaya çıkarmayı amaçlamıştır. Ayrıca inovasyon birimlerinin aralarında oluşturdukları kümelerde inovasyon yapıları incelenmiş ve Türk imalat sanayii ve firmalarında inovasyonun kökleşmesi ve gelişmesi için gerekli strateji ve aksiyon planlarının ortaya koyulması amaçlanmıştır. Bu tür bir modelleme sonucu inovasyon ağlarının ve bunların yapılanmalarının somutlaştırılması ile kümelerdeki ve kümeler dışındaki inovasyon yapılanmalarının daha etkin yönlendirilmesi mümkün olabilecektir. Anahtar Kelimeler: Đnovasyon, Yenilikçilik, Rekabetçilik, Đnovasyon Stratejileri, Küme, Teknoloji, Firma Performansı, Đstatistiksel Analiz. xix

20 ABSTRACT Innovation Models and Implementations in Manufacturing Industry Project is about developing methods and strategies for modelling and analysis of innovation at the firm level, including its effect on the competitiveness and firm performance, based on an empirical study covering 184 manufacturing firms. Thanks to extensive field studies, innovation -one of the important component of today s business life which shapes the current and future economic structure- is discussed; and the analyses about how innovativeness competency of firms influences their competitiveness and performance are presented. Besides, an integrated model of innovativeness at the firm level is suggested and the effects of innovation determinants which play a significant role on the success of innovation activities are analysed. Thus, valuable findings at firm, sector and nationwide level are extracted in order to generate innovation strategies and policies at the respective levels. Innovation cluster sub-project deals with the effects of clustering and networking of firms on their ability of generating innovations. Among other things, it aims to discover what the advantages are for a firm resulting from its participation in a cluster. Hence, it is possible to explain the dynamics of clustering relationships of firms, which increases their innovativeness capabilities. Basically, innovation cluster part is about exploring the relationships between firms, customers, suppliers, technology providers; and about identifying the scope, the details and the characteristics of collaborations among academia-industrygovernment. Furthermore, innovation structures of clusters are examined to determine necessary strategies and action plans in order to encourage and develop innovation activities in manufacturing firms in Turkey. This kind of study also serves to clarify the structure of innovation networks, which is expected to improve the effectiveness of the innovation management in firms within and without clusters. Keywords: Innovation, Innovativeness, Competitiveness, Innovation Strategies, Cluster, Technology, Firm Performance, Statistical Analysis. xx

21 I. GĐRĐŞ BÖLÜM 1: GĐRĐŞ ve KAPSAM Sürekli değişen ve gelişen teknoloji ile birlikte gün geçtikçe şiddeti artan küresel rekabet var olan ürün ve hizmetlerin katma değerlerini hızla tüketmekte, dolayısıyla da inovasyonlar (yenilikler) organizasyonların can damarı haline gelmektedir. Bu nedenle yenilikçilik (innovativeness) birçok firma için rekabet üstünlüğünün gizli kaynağıdır; riskleri olmasına rağmen, günümüz firmalarının önemli başarılarının aracıdır. Đnovasyon terimi yalnız ürün ve süreçle değil aynı zamanda pazarlama ve organizasyonla da ilgilidir. Akova vd. (1998) nin ifade ettiği üzere, inovasyon sürecindeki büyük risk yeni ürün veya hizmetlerin geliştirilmesinde değil, değişen müşteri taleplerinin hızına ayak uyduramamaktan ortaya çıkabilmektedir. Đnovasyon aslında yeni bir olgu değildir; gelişme, yenileme ve iyileme gibi kavramlar, icat ve keşiflere duyulan merak gibi, insan doğasının bir parçasıdır. Buna rağmen yenilikçilik, küresel yarışta sürekli rekabet üstünlüğü elde etmek ve karşılaşılan çevresel problemlerin üstesinden gelmek amacıyla firmalara stratejik avantaj sağladığından beri, yani özellikle son yirmi yıldır, akademik ve sınaî çevrede popüler bir alan haline gelmiştir (Drucker, 1985; Hitt vd., 2001; Kuratko vd., 2005). Ulusal çapta bakıldığında inovasyon sadece ülkelerin gelişmesini ve büyümesini değil aynı zamanda vatandaşlarının hayat standartlarının da yükselmesini destekleyen mevcut ekonominin temel unsurudur. Avrupa Konseyi, araştırma ve inovasyonun AB ülkelerinin politik, finansal ve ticari uygulamalarının kalbinde yer bulmasının gerekliliğini Mart 2000 de Lizbon daki toplantısında belirtmiş; böylece Ar-Ge ve inovasyonun ülkelerin kalkınmasındaki önemli rolüne işaret etmiştir. Bu toplantıda, AB nin stratejileri arasında Ar-Ge ve bilgi toplumu için yeni politikalar oluşturmak, inovasyon ve rekabetçilik için yapısal reformlara ivme kazandırmak, dünyadaki en rekabetçi ve en dinamik bilgi esaslı ekonomi olmak için bir iç pazar tanımlamak yer almıştır. Yakın gelecekteki bilgi toplumunun refah düzeyini belirleyecek olan bilgi esaslı ekonominin temellerini şöyle sıralayabiliriz. i. Yerli-yabancı inovasyonları olgunlaştırmak ve ticari hale getirmek için uygulanan inovasyon politikaları, kuralları ve teşvikleri, 21

22 ii. Beşeri sermayeyi ve özellikle teknoloji okuryazarlığını artırmak, iii. Bilgi işlem teknolojileri, iv. Bilgi esaslı ekonomiyi geliştirecek istihdamı yaratmak. Böylece, bilgi esaslı toplumu kurmayı hedefleyen Lizbon bildirisinin anahtar unsurlarından biri olarak, bugünün ve görünür geleceğin ekonomisinin temelinde yenilikçilik öne çıkmıştır. Đnovasyonu üç dal altında incelemek mümkündür. (1) Ulusal inovasyon sistemi. (2) Bölgesel düzeyde inovasyon, ve (3) Firma düzeyinde inovasyon. Carlson a göre (2006), inovasyon ulusal refah için çok büyük öneme sahiptir ve ulusal anlamda zımnî (tacit) bilginin paylaşımında pozitif etkisi de yadsınamaz. Đnovasyon çalışmaları son zamanlarda daha küresel hale gelse de, ulusal koşulların, hükümet politikalarının ve ulusal inovasyon destek süreçlerinin önemi azalmamıştır. Bu araştırmada firma düzeyinde inovasyona odaklanılmış, kuramsal bir düzeyden hareketle ampirik bir çalışma gerçekleştirilmiştir. Türkiye imalat sanayinden seçilen firmalar ileri sürülen hipotezlerin ve geliştirilen inovasyon modellerinin sınanması için gereken girdiyi oluşturmuştur. Anket uygulaması ve analiz bölümü için aşağıdaki altı imalat sektörü çalışmanın çekirdek unsurları olarak seçilmiştir. Bu sektörler: Tekstil ürünleri imalatı, kimyasal madde ve ürünleri imalatı, metal eşya endüstrisi, makine imalatı, elektrikli ev aletleri ve ekipmanları, ve otomotiv endüstrisidir. Anket uygulaması için yararlanılan firmaların ayrıntılı seçim metodu dördüncü bölümde açıklanmıştır. Saha çalışması, Kocaeli ve Đstanbul (Sakarya, Tekirdağ ve Kırklareli ndeki firmalara da anket için başvurulmuştur) şehirleri başta olmak üzere Türk imalat sanayinin merkezi olan ve yıllık üretimin yarısından fazlasının gerçekleştiği Kuzey Marmara Bölgesi nde gerçekleştirilmiştir. Anket, firma düzeyinde inovasyon uygulamaları, inovasyon belirleyicileri ve etkileri, kullanılan bilginin kaynakları ve maliyetler vs. gibi inovasyon süreci ile ilgili çeşitli unsurlar hakkında bilgi edinmek üzere tasarlanmıştır. Toplanan verilerle Türk işletmelerinin inovasyon profili çizilmektedir; ayrıca firmaların yenilikçilik yetenekleri ve bunun rekabetçilik güçlerine olan etkisi de araştırılmaktadır. Özetle, bu çalışma iki ana kısımdan oluşmaktadır. 1. Saha çalışması: Bu saha uygulaması, imalat sektöründe, anket yöntemi ve yüz yüze mülakatlar şeklinde düşünülmüştür. 2. Firma düzeyinde inovasyonun modellenmesi: Analiz hem inovasyon sürecinin modellenmesini hem de firma performansına inovasyonun etkisinin araştırılmasını 22

23 kapsamaktadır. Amaç yenilikçi firmaların elde edeceği rekabetçilik yeteneklerinin öne çıkarılması ve belirginleştirilmesidir. Yenilikçiliğin firmaların rekabet gücünü nasıl etkilediğini içeren çalışmalar akademik yazında seyrek ve sonuçlar itibariyle de bulanık bir konudur. Aslında bu konudaki çalışmalarda, zorluk rekabet gücünün zayıf tanımından kaynaklanmaktadır. Öte yandan, yeni ürün geliştirme konusu ve ürün geliştirme sürecinin modellenmesi ise inovasyon yazınında çok sayıda makalenin incelediği popüler konular arasında sayılabilir. Yakın geçmişte, katma değer yaratma konusundaki katkıları nedeniyle orijinal tasarım ve pazarlama inovasyonu konuları da oldukça dikkat çekmektedir. Ancak çoğunlukla saha çalışmaları ile desteklenen benzer araştırmalar Türkiye de nadirdir. Bu çalışmanın araştırma bölümü sadece akademik açıdan değil, aynı zamanda Türk imalat sektörünün yenilikçilik kapasitesinin betimlenmesi için de faydalı olduğu kanısındayız. Ekonomik Đşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) araştırmalarına göre, yıllarında gerçekleştirilen inovasyon ve yenilikçilik çalışmaları, gelişmiş ülke ekonomilerinin büyüme ve gelişmesinde %50 den fazla bir etkiye neden olmuştur. Bu nedenle Türkiye ekonomik kalkınma için yenilikçilik konusuna daha çok önem vermelidir (Özçelik ve Taymaz, 2004). Ama Türkiye deki inovasyonlarla ilgili veriler oldukça azdır. Bu nedenle, bu çalışmada önerilen inovasyon modeli, anket veritabanı ve araştırmanın bulguları gelecek araştırmacılar için değerli bir veri kaynağı oluşturacaktır. Bu çalışma, yenilikçiliğin oluşma süreci ve firmalar için taşıdığı değer ile beraber; inovasyon yeteneği açısından Türk imalat sektörleri ve firmaları arasındaki farkların ortaya çıkması konularına odaklanmıştır. 23

24 BÖLÜM 2: GENEL BĐLGĐLER 2.1 Đnovasyon Tanımları Bu çalışmada, inovasyon terimi Avrupa Birliği raporlarındaki tanıma benzer ele alınacaktır. AB, 1996 da yenilikçiliği şöyle ifade etmiştir: i. Ürün, hizmet ve ilgili pazar yelpazesinin yenilenmesi ve geliştirilmesi, ii. Üretim, tedarik ve dağıtım için yeni tekniklerin geliştirilmesi, iii. Personel kapasitesi, çalışma organizasyonu, çalışma koşulları ve yönetim için yeni ve verimli değişikliklerin uygulanması. Biçimsel olarak, inovasyon yeni bilginin başarılı şekilde gelişimi ve uygulanması olarak tanımlanmıştır (OECD, 1997). Đnovasyonun amacı ekonomik alanda iyileştirmeler sağlamaktır. Metcalfe a (1998) göre inovasyon akışı kuruduğunda, firmaların ekonomik yapısı yetersiz büyümelerle pasif bir gidişata sürüklenecektir. Bu nedenle inovasyon uzun vadeli ekonomik gelişmelerde kritik bir rol oynar. Firmalar, bölgeler ve ülkeler arasındaki performans ve rekabet farklarının arkasında inovasyon, baskın aydınlatıcı bir sebep olabilmektedir. Örneğin, Fagerberg vd. nin (2004) çalışmasında açığa çıktığı üzere yenilikçi ülkeler daha az yenilikçi olanlara göre daha yüksek üretim ve gelire sahiptir. Güçlü rekabetçi çevrenin baskısı altındaki firmaların özellikle günümüzün yüksek dinamik pazar koşullarında, rekabet avantajı kazanmak ve çalışma verimliliğini yükseltmek için çalışma süreçlerini, hizmetlerini ve ürünlerini aralıksız değiştirmeleri inovasyonu ifade eder (Elçi, 2006). Oslo El Kitabı nda (2005) (Oslo El Kitabı nın alt başlığı Teknolojik inovasyon verisi toplama ve yorumlaması için teknolojik ve bilimsel aktivitelerin ölçümlenmesi dir), inovasyon, yeni veya önemli ölçüde geliştirilmiş bir ürün (mal ya da hizmet) ya da sürecin, yeni bir pazarlama metodunun ya da çalışma hayatında, iş yeri organizasyonunda ya da dış ilişkilerde yeni bir organizasyonel metodun uygulanması olarak tanımlanmaktadır. AB ve OECD raporlarının açıkladığına göre inovasyon süreci, bir fikri pazarlanabilir bir ürün veya hizmete veya iyileştirilmiş bir üretim ya da dağıtım yönetimine veya yeni bir sosyal hizmet yönetimine dönüştüren değişikliklere işaret etmektedir. Daha somut olarak inovasyon (AB, 1996): 24

25 i. Ürün, hizmet ve pazar çeşitlerinin yenilenmesi ve büyümesi, ii. Üretim, tedarik ve dağıtımla ilgili yeni metotların kurulması, iii. Yönetim, iş organizasyonu, çalışma şartları ve iş gücü becerilerindeki değişimin tanımlanmasıdır. Drucker (1985), çoğunlukla inovasyonu, yetenekleri geliştiren ya da faydayı artıran yenileme ve iyileştirmelerin hazır hale gelme süreci olarak açıklamaktadır. Belirtilmelidir ki, inovasyon bilim veya teknolojiye yaptığı katkılar ile değil, yaptığı çevresel etkiyle ölçülebilen bir değerdir. Yönetimsel bakış açısıyla inovasyon yeni ya da geliştirilmiş bir ürün ya da hizmetin iyileştirilmesi veya meydana getirilmesi olarak tarif edilebilir. Yeni müşteri ihtiyaçları ya da mevcut ihtiyaçlar için yeni çözümler gibi gereklilikler inovasyon yaratımı için uygun koşulları oluşturur (Doyle, 1998). Đnovasyon bilginin ekonomik kâra dönüştürülmesi gibi de düşünülebilir. Firmalara yeni pazarlara girme ve mevcut pazarlarda gelişmiş rekabet avantajı sağlama fırsatı yarattığından beri inovasyon büyük bir ticari öneme sahiptir. Aynı zamanda firmaların kârlılığını ve verimliliğini de yükseltmektedir. Aslında, Romer in (2005) vurguladığı üzere, inovasyon, başlangıç araştırmalarından prototiplerin gelişimine, icadın kaydı ve ticari başvuruların sonuçlanmasına kadar ilerleyen ve farklı aktiviteleri kapsayan bir süreçtir. Avrupa Komisyonu Rekabetçilik Kuruluna göre inovasyonun belli özellikleri aşağıdaki gibi özetlenebilir (2004): Đnovasyon artan bir hızla yayılmaktadır. Çok gelişmiş bilgi ve iletişim ağı ve artan ekonomik, kültürel ve politik ilişkiler bu yayılma hızının çeşitli sebeplerindendir. Đnovasyon gittikçe daha evrensel olmaktadır. Dünyanın farklı yerlerinde aynı inovasyon benimsenebilmektedir. Örneğin Toyota nın 70 lerde başlayan imalat modeli oldukça kısa zamanda ABD otomotiv sanayisi tarafından benimsenmiş ve ardından dünya çapındaki ilgili tüm diğer firmalar bu modeli kabul etmişlerdir (Womack vd., 1991). Đnovasyon teknolojik olarak karmaşıktır. Đnovasyon çeşitli disiplinlerin farklı boyutlarının birlikteliği ile biçimlenmiştir. Đnovasyon gittikçe daha fazla yaratıcılık ister. Yenilikçiliğin günden güne daha fazla yaratıcılık istemesinin baş nedeni inovasyonun aynı alanlarda başka firmalar tarafından sürekli geliştirilmesi ve inovasyonlar ve küreselleşme arasındaki piyasaya sürüm zamanının azalmasıdır. Bu bulgular daha yenilikçi olmak için kullanıcı ve üreticiler arasındaki iletişim ve işbirliğinin önemini vurgulamaktadır. 25

26 Kısaca, inovasyon firma için yeni (veya önemli şekilde iyileştirilmiş) ürün, süreç, pazarlama veya örgütsel metottur. Đnovasyon firmaların ilk kez geliştirdiği ve/veya diğer firma veya işletmelerden benimseyip iyileştirdiği ürün, süreç ve metotları kapsamaktadır. Bunun yanı sıra bir inovasyon tanımı gereği uygulanmış yani pazara sunulmuş olmalıdır. 2.2 Đnovasyonun Önemi ve Temel Terminoloji Firmaların yeni pazarlara girmek, mevcut pazar payını artırmak ve rekabet üstünlüğü sağlamak için kullandıkları çalışma stratejilerinin temel öğelerinden biri yenilikçiliktir. Günümüzde yeniliği tetikleyen asıl amaç sadece maliyet azaltma ihtiyacı değildir. Aynı zamanda, ürün ve servis kalitesini iyileştirme, daha iyi ürün tasarlama, kısaltılmış ürün ömrünün devrinin devam ettirilmesi, müşteri talep ve ihtiyaçlarına cevap verme ve böylece yeni servisler ve ürünler, yeni firma modelleri ve pazarlama teknikleri geliştirmek gibi sebeplerin bulunduğu geniş bir yelpazedir. Çoğu araştırmacı, az ama çok, firmaların rekabete dayanan sorunlarını inovasyonlar yoluyla aşabilecekleri fikrinde hemfikirdir (Evangelista vd., 1998). Bunun içindir ki, modern firmalar kendi pazarlarında daha iyi rekabet edebilmek için yenilikçi olma durumundadır. Đlk olarak inovasyon ve icat arasındaki farka değinmek faydalı olabilir. Tanım olarak; icat yeni bir ürün veya süreç için oluşan ilk fikir iken, inovasyon bu fikri pratiğe çevirmek için ilk girişimdir. Benzer bir şekilde, Salavou (2004) yenilikçilik ve inovasyon arasındaki farka dikkat çeker. Đnovasyon tercihen öznel yollarla tanımlanan yeni nin uygulanması ve/veya benimsenmesini kapsamaktadır. Hâlbuki yenilikçilik, organizasyonların inovasyona karşı eğilimlerine bağlı bazı ölçüm çeşitlerinin bir bütün halinde toplanması ve ortaya çıkarılmasıdır. Akova vd. (1998) nin görüşüne göre, yenilikçilik, sürekli gelişen pazar şartları ve teknik koşullar altında rekabet edebilmek için firma çalışanlarının kendi firmalarını çeşitlendirdikleri, adapte ettikleri ve hatta yeniden organize ettikleri kritik bir araçtır. Bu tanım imitasyon ve inovasyon arasındaki farkı ifade ederken de işe yarar. Aslında bir şeyi ilk defa ticarileştirmekle, onu kopyalayıp farklı bir konsept içinde sunmak arasında açık bir fark vardır. Đkinci ifade mümkün olduğunca yüksek miktarda taklit veya teknoloji transferi denilen davranışı içerir (Faderberg vd. 2004). Kısaca inovasyon hem pazara hem de firmaya yeni olan bir ürün, süreç ve uygulamanın takdiminidir. Oysa imitasyon, ürün, süreç veya uygulamanın pazar için değil, sadece firma için yeni olduğu bir hadisedir. 26

27 Öte yandan bazı kaynaklar ve otoriteler yenilikçiliği de iki farklı alt kategoriye ayırmışlardır. Davranışsal yenilikçilik, firma çalışanları, takımları ve yöneticilerinin toplamı tarafından oluşturulan entelektüel sermayenin bir yansımasıdır. Temel öğesi ise, önemli yenilikçi çıktıları oluşturacak yeni fikirlere ve yeniliklere içten açık olmaktır. Buna karşın Stratejik yenilikçiliğin odak noktası belirlenen organizasyon hedeflerinin üstesinden gelmek için bir organizasyonun yeterliliklerinin değerlendirilmesi ve geliştirilmesidir (Wang ve Ahmed, 2004). Đnovasyon görünüşteki önemine rağmen her zaman hak ettiği akademik ilgiyi toplayamamıştır. Ancak son yıllarda akademik araştırmalar, ekonomi ve sosyal değişim alanındaki inovasyon çalışmaları, özellikle bütünleşik ve disiplinler arası araştırmalar ile birlikte çoğalmaktadır. Đnovasyonun disiplinler arası yapısı, bu alanda daha çok akademik çalışmayı gerektirmektedir ve bu durum tüm inovasyon açıları ile uğraşacak tek tip bir bilim dalının olmadığını ortaya koymaktadır (Fagernberg vd.,2004). Schumpeter in çalışmalarına dayalı teorik bir yaklaşıma göre, inovasyonların ne kadar radikal olduklarını mevcut teknolojiyle mukayese etmek, onları sınıflandırmada yaygın bir olgudur (Freeman ve Soete, 1997). Akademik ve bilimsel yazında inovasyon genellikle iki kategori altında sıralanmaktadır: Radikal inovasyonlar ve adımsal inovasyonlar. Radikal inovasyonlar genellikle büyük risk taşır ve ticari alana aktarılması zordur. Oysa pazar başarısı, rekabet avantajı ve yüksek performans sonuçları açısından firmalara uzun dönemde önemli kazançlar sağlar. Bazen de radikal inovasyonlar yeni teknolojik ilerlemeleri ve pazar yapısını değiştirebilen teknolojik uygulamaları içerir. Öte yandan, adımsal inovasyonlar tüketicinin daha çok tatmin ve daha az yardımla kolayca kullanacağı son ürün/süreç için olan küçük iyileştirme ve değişimleri kapsamaktadır (Darroch ve McNaughton, 2002; Hermann vd., 2006). Çoğu durumda radikal inovasyonlardan ekonomik kazanç elde edebilmek için öncelikle adımsal bir grup ilerlemeye gereksinim vardır. Bir inovasyon ne kadar radikalse öncesindeki olası yatırım ihtiyacı ve/veya pazardaki başarı için gerekli örgütsel değişim o kadar büyüktür. Özetle inovasyon ekonomik değişim için çok önemlidir ve adımsal inovasyon değişim sürecini doldururken radikal inovasyon pazardaki büyük değişimleri oluşturmaktadır. (Schumpeter, 1934). Başka açıklamalardan evvel inovasyon tiplerinin tanımında kullanılan anahtar kelimeleri açıklamak yararlı olabilir. Bu anahtar kelimeler teknolojik olarak yeni ve geliştirilmiştir. Oslo El Kitabı (2005) teknolojik olarak yeniyi şöyle açıklar: Daha önceki ürün ve süreçlerden 27

28 oldukça farklı teknolojik karakteristiklerdir. Bazı inovasyonlar mevcut teknolojileri yeni kullanım alanlarıyla birleştiren ya da yeni bilginin kullanımından türeyen yeni teknolojileri gerektirmektedir. Diğer yandan teknolojik olarak geliştirilmiş, mevcut performansın önemli ölçüde geliştirilmesi ve yükseltilmesi manasına gelmektedir. Yüksek performans materyalleri, bileşenleri ve farklı süreçler kullanıldığı halde, basit bir ürün veya süreç daha düşük maliyet ve iyi performansa göre geliştirilebilir. 2.3 Đnovasyon Çeşitleri Schumpeter (1934) inovasyonun beş değişik çeşidi arasında farklılaşmaya gider: Yeni ürünler, üretimdeki yeni metotlar, yeni tedarik kaynakları, yeni pazarlardan faydalanma ve çalışmayı düzenlemek için yeni yöntemler. Yeni ürün ve yeni üretim metotları, ekonomi çalışmalarında çoğunlukla odak noktada yer almıştır. Ürün inovasyonu ve süreç inovasyonu ifadeleri sırasıyla; yeni ya da geliştirilmiş ürün ya da hizmetlerin gerçekleştirilmesini ve bu ürün ve hizmetleri üreten süreçlerdeki gelişimi belirtmektedir. Oslo El Kitabı nda (2005) dört değişik inovasyon çeşidi tanımlanmıştır. Bunlar ürün inovasyonu, süreç inovasyonu, pazarlama inovasyonu ve organizasyonel inovasyondur. Ürün ve süreç inovasyonları teknolojik gelişme kavramına oldukça yakındır. Ürün inovasyonu; teknik ayrıntılar, bileşenler ve materyaller, tüzel yazılımlar, kullanım kolaylığı veya diğer işlevsel özellikler gibi niteliklerine ve planlanan kullanıma göre önemli biçimde geliştirilmiş olan ya da tamamen yeni, ürün veya hizmetleri tarif etmektedir. (Oslo El Kitabı, 2005). Ürün inovasyonu yeni bilgi ya da teknolojiden yararlanabilir, mevcut bilginin ve teknolojinin yeni kullanımına veya kombinasyonlarına dayanabilir. Ürün terimi hem mal hem hizmet kelimelerini kapsamaktadır. Ürün inovasyonu; teknolojinin ilerlemesi, değişen tüketici ihtiyaçları, kısalan ürün hayat eğrileri ve artan küresel rekabet ile birlikte zorlu bir süreç oluşturur. Başarı için ise firma içinde ve dışında firmalarla müşterileri ve tedarikçileri arasında güçlü bir etkileşimi kapsamalıdır (Akova vd, 1998). Ürün inovasyonunun girişim başarısının esas içeriği tasarım olsa da küçük tasarım değişiklikleri ürünün pratik ayırt edici özelliği için gereken temel değişikliği kapsamazlar. Đşte bu nedenle küçük tasarım değişiklikleri ürün inovasyonu olarak kabul edilmez. Süreç inovasyonu yeni ya da önemli şekilde iyileştirilmiş bir üretim veya dağıtım metodunun uygulanmasıdır. Teknik alanda ekipman ve/veya yazılım alanındaki önemli 28

29 değişiklikleri de kapsar. Süreç inovasyonu; üretim ya da dağıtımın birim maliyetini azaltmak, kaliteyi yükseltmek ya da yeni veya önemli şekilde iyileştirilmiş ürünler üretmek ve dağıtmak için amaçlanabilir (Oslo El Kitabı, 2005). Fagerberg vd. (2004) nin önemini vurguladığı gibi, yeni bir ürün sunumunun gelir ve istihdamın büyümesi üstünde açık ve pozitif bir etki oluşturacağı varsayılırken, süreç inovasyonu maliyet azaltma etkinliği gereği bulanık bir etkiye sahip olabilir. Pazarlama inovasyonu ürün tasarımı ya da ambalajında, ürün konumlandırmasında veya ürün fiyatlandırılmasındaki önemli değişiklikleri kapsayan yeni bir pazarlama metodunun uygulanmasıdır (Oslo El Kitabı, 2005). Pazarlama inovasyonları, hitap edilen tüketici ihtiyaçlarını iyileştirmeyi, yeni pazarlar yaratmayı ya da firma satışlarının yükseltmek amacıyla firmanın ürününü pazarda yeniden konumlandırmayı hedeflemektedir. Pazarlama inovasyonu fiyatlandırma stratejileri, ürün ambalajı tasarım özellikleri, ürün yerleştirmesi ve tutundurma aktiviteleri ile oldukça ilgilidir. Son olarak organizasyonel inovasyon firmanın iş pratiklerinde, iş yeri organizasyonunda veya dış ilişkilerinde uyguladığı yeni bir örgütsel metottur. Organizasyonel inovasyonlar idari ve işlem maliyetlerini düşürerek, iş yeri tatminini (ve böylece iş gücü verimliliğini) artırarak, satılamayan varlıklara (kodlanmış dış bilgiler gibi) erişerek veya gereçlerin maliyetini azaltarak firmanın performansını artırma eğilimindedirler. Bu da organizasyonel inovasyonların iş pratikleriyle güçlü bir ilişkisi olduğunu göstermektedir. Alternatif olarak, Amerikan yazınında iki farklı inovasyon tipi göze çarpar. ABD nin Ulusal Standartlar ve Teknoloji Enstitüsü ne (NIST) göre bunlar teknolojik ve ticari inovasyonlardır. Teknolojik inovasyon ticarette veya yeni bir teknik fikrin yönetiminde başarılı bir uygulamadır. Bir ticari inovasyon ise; pazara başarılı bir şekilde sunulmuş, yeni veya geliştirilmiş ürün, süreç veya hizmetleri yaratmak için teknik pazar veya iş model becerisinin uygulanmasının bir sonucudur. 2.4 Firma Düzeyinde Đnovasyon Firma düzeyinde yenilikçilik kavramı ele alındığında, inovasyonların meydana geldiği temel birimlerin firmalar olduğu görülür. Đnovasyon, iş pratiklerinin geniş yelpazesi içerisinde yer almaktadır. Firmalar, sistem ve süreç dinamiklerini, yenilik ve pazar başarısına dönüştürme yeteneğine sahip oldukları için, inovasyon süreçlerinin kalbinde yer alırlar. Oslo El Kitabı nda firma düzeyinde yenilik sürecinin, inovasyon becerisini ve ihtiyacını 29

30 şekillendiren ve inovasyon dinamosu olarak adlandırılan faktörlerin oluşturduğu bir sistem gibi tanımlanmıştır. Bu dinamo gerçekte inovasyon belirleyicilerini ortaya çıkarmaktadır. Organizasyonlar arası işbirlikleri sayesinde firmalar kolaylıkla rekabetçilik stratejilerini kurabilmekte ve inovasyon yapılarını inşa edebilmektedir. Yenilikçilik, firmaları gruplaştırma ve bir ağ yaratma eğilimi içerisindedir. Grup firmalarca inovasyon daha çabuk olgunlaşır ve yenilik sürecindeki yapısal değişimler daha kolayca gerçekleşir. Yenilikler firmalarda çeşitli şekillerde ortaya çıkabilir. Teknik beceriler ve fikirler üreten inovasyonun temel unsuru araştırma olduğu için inovasyon icat biçiminde olabilir. Aynı zamanda düzenleme ve taklit etme de çok kullanışlı firma stratejileri olabilmektedir. Bir işletme, diğer firma veya sektörlerden fikir alarak ve bunları kendi amacına uyarlayarak yenilikçi olabilir. Aslında icatlar herhangi bir yerde gerçekleştirilebilir. Ancak inovasyonlar genellikle firma içinde ortaya çıkar. Bir icadı inovasyona dönüştürebilmek için firma genellikle belli bir sayıdaki değişik beceri, yetenek, bilgi ve kaynaklarını birleştirme ihtiyacı duymaktadır (Fagerberg vd., 2004). Đnovasyon, işletmelerin bölümleri arasındaki güçlü ilişkinin, çalışma ve işbirliğinin bir sonucudur. Yeniliğin ortaya çıkmasında çoğunlukla Ar-Ge, pazarlama ve üretim departmanları önemli rol oynar. Bu departmanlar ve diğer firma içi ilişkiler arasındaki koordinasyon, yenilikçilik için gerekli olan beceri, yetenek, bilgi ve kaynakların elde edilmesi için hayati önem taşımaktadır. Şekil 1.1 kabaca inovasyon yapım sürecindeki departmanlar arasında olan firma içi ilişkileri göstermektedir. Şekil 1.1: Đnovasyon sürecindeki firma içi ilişkiler Olson vd. (2001) firmadaki departmanlar arası ilişkileri yenilikçiliğe katkıları açısından incelemiştir. Elde ettikleri bulgulara göre, yenilikçi olmak için anlamlı düzeyde bir firma içi işbirliği gereklidir. Bu işbirliğinin ve iletişimin kuvveti, yeniliğin türüne (pazar için yeni, firma için yeni, vs.) ve çeşidine (ürün, süreç, pazarlama veya organizasyonel) göre değişiklik göstermektedir. 30

31 Becheikh vd. (2006) yılları arasında yayımlanan ve firma düzeyinde gerçekleştirilen, imalat sektörü içerisinde bulunan teknolojik inovasyonların anlatıldığı makalelerin sistematik revizyonunu gerçekleştirmiştir. Bu çalışmada amaç, inovasyonların firmalarda nasıl meydana geldiğini ortaya koymak, inovasyon belirleyicilerinin bir listesini oluşturmak ve yenilikçilik hakkındaki kararların nerede yaklaşıp ayrıldığı hakkında mevcut boşluğu tamamlamaktır. Araştırmalarının, firmalardaki yenilikçilik hakkında birikmiş bilgilerin ilerlemesine yardım edeceği öngörülmüştür. OECD raporları inovasyonlarını çok daha kararlı ve hızlı bir şekilde geliştiren firmaların, daha nitelikli çalışanlara sahip olduklarına, onlara daha yüksek maaş ödediklerine ve çalışanları için daha kesin gelecek planları sağladıklarına dikkat çekmektedir. Yenilikçiliğin, firma performansına etkileri satışlar, pazar payı ve kârlılıktan, verimlilik ve etkinliğe uzanan geniş bir yelpazede farklılık gösterir. (Oslo El Kitabı, 2005). 2.5 Đnovasyon Kümeleri Đmalat sanayiinde bölgelerin uzmanlaşması, firmalar arasındaki işbirlikleri, birbirleriyle olan girdi çıktı ilişkileri aynı bölgede faaliyet gösteren firmaların rekabet gücünü artıran bir etken olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu bölgesel ilişkiler ve işbirlikleri içinde, ağ yapıları ve kümeleşme faaliyetleri firmaların yenilik üretme ve buna bağlı olarak da gerek ulusal, gerekse global pazarlarda rekabetçi olmaları konusunda firmalara avantaj sağlayan bir faktör olarak gözükmektedir (Porter, 1998). Kümeleşme faaliyetleri bölgelerin ekonomik olarak kalkınmasına fayda sağladığı gibi küme içindeki firmalar, kümeleşme faaliyeti içinde bulunmayan firmalara göre rekabet avantajı elde etmektedirler. Bu avantajı kullanan firmalar ayakları üstünde daha sağlam durmakta ve karşılarına çıkan fırsatları değerlendirme konusunda başarılı oldukları gibi, tehditlere karşı mücadele etmekte de küme dışındaki firmalara göre bir adım önde durmaktalar (Rosenfeld, 1997). Kümeleşme faaliyetleri gösteren özellikle küçük ve orta büyüklükteki işletmeler, küme içinde bulunmak ile çevresel etkenler tarafından yaratılan belirsizliğin etkilerini azaltma konusunda avantaj elde etmektedirler (Doloreux, 2004). Buna bağlı olarak son yıllarda kümeler üzerine yapılan çalışmalar artmış hem akademik çevrelerde, hem de gerek hükümet bazında gerekse yerel yönetimler bazında küme oluşması için sarf edilen kaynak ve teşvikler artmıştır. Kümeler üzerine yazılan Teknik yazındaki tanımlara dikkat edecek olursak, 31

32 karşımıza küme tanımlarının ortak özellikleri arasında coğrafi yakınlık veya coğrafi konsantrasyon, sosyal yapı, güven, diyalog ve iletişim, kaynakların ortak kullanımı gibi kavramların altı bir çok kaynak, yazar ve araştırmacı tarafından çizilmiştir (Porter, 1998; Rosenfeld, 1997, 2001, 2003; Braun, 2004). Kümeler ve içinde bulunan firmaların önde gelen amaçları arasında satış ve kârlılığın artması üzerine odaklanacak işbirliği ağları kurmayı sayabiliriz. Bu husus, kümeler ile işbirliği ağları arasında yakın bir ilişki olduğunu ortaya koymaktadır. Tabii ki firmalar arasında oluşan bölgesel ağlar ile kümeler arasında karakteristik özellikler karşılaştırıldığında, farklılıklar göze çarpmaktadır. Kümeler ve bölgesel ağlar, iç içe geçmiş kavramlar olarak incelenebileceği gibi farklı iki yapı olarak da incelenebilir. 2.6 Yenilikçilik ve Rekabetçilik Firmalar arasındaki rekabet, pazar koşullarını oluşturan ve pazardaki ürün ve hizmetler için ideal fiyat ve kalite gibi önceliklerini belirleyen temel faktördür. Firmalar rekabet yarışında lider olmak istediklerinden farklı olmaya, tüketicinin gözdesi olmaya ve pazara ilk giren olmaya uğraşırlar. Firmalar kârlılık ve verimliliklerini sürekli artırmak için sadece uygun metotları araştırmayı denemez, aynı zamanda tüketicinin daha farkına varmadığı ihtiyaçlarını çözmeyi ve sonrasında bu ihtiyaçları karşılayacak yeni ürün ve hizmetleri geliştirmeyi de denerler. Bu amaçla rekabetçilik politikaları ve ülkedeki yenilik düzenlemeleri firmaların bu aktivitelerini desteklemeli ve pazarın rekabet yapısını dengede tutmalıdır (Elçi, 2006). Yenilikçilik ve teknolojik gelişmeler, sanayi firmalarının tümü için sürekli büyümek ve hem yerel hem de küresel pazarda rekabet üstünlüğü kazanmak için kritik ve güçlü yaklaşımlardır. Günümüzde teknoloji, işletmelerin ekonomik büyümesinin başlangıç noktası görünümündedir. Küresel rekabet; doğal kaynaklar ve ucuz iş gücü üzerinden artık daha fazla yayılmayacak, teknolojik gelişmeler ve inovasyonlarla devam edecektir. Firma düzeyinde daha iyi performans çıktıları edinmek için ve ayrıca sürekli ekonomik büyüme sağlayan gelişmiş ülkeler düzeyine ulaşmak için temel metotlar teknolojik gelişmeler ve inovasyonlardır. Aslında rekabet çok geniş anlamda kullanılan bir terimdir ve birçok bağlam içinde değişik manalar içerebilir. Ortak bir tanımı yoktur ve değişik düzeylerde yani firma, bölge, ülke ve küresel anlamda farklı özellikler taşır. Bu çalışmada rekabet firma düzeyinde ele 32

33 alınmıştır; bu yüzden pazardaki ikame ürün ve hizmetlere karşı müşteriye tercih edeceği ürün ve hizmetleri sağlamaya devam etme yeteneği, firmaların rekabet gücü olarak ifade edilebilir. Firmaların bakış açısına göre rekabet müşteri çevresinde yayılmaktadır. Son dönemlerde müşteri ilişkileri firma aktivitelerinin ilgi odağı olmuş, dolayısıyla firmaların pazarda rekabet üstünlüğü sağlamak için müşteri odaklı organizasyonlar olarak yapılandırılmaları gerekmiştir. Rekabetçilik o ürün için firmanın pazar payıdır denebilir. Genellikle finansal ve ekonomik düzeyde ölçülür. Firmalar için rekabetin temel gücü üretim maliyetlerini azaltmak ve teknolojik yeteneği geliştirmektir. Bu amaçlar firmaları yeni örgütsel ve yönetimsel yapılara iter. Bunlar firma öz kaynaklarına odaklanma, onları geliştirme, yeni pazar şartlarına ve müşteri taleplerine daha iyi tepki veren yeni yapılar geliştirme, farklı pazarlara yönelme, diğer firmalarla işbirliklerini artırma ve inovasyonlara yatırım yapmadır (Ulusoy vd., 1999). Farklı rekabet yaklaşımları akademik yazında tartışılmıştır. Ulusoy (2000) müşteri odağı, kalite, esneklik, maliyet, inovasyon ve üstün performans sağlayan duyarlılıkla ilgili en iyi uygulamaları araştırmayı, belirlemeyi, edinmeyi ve geliştirmeyi mühendislik yaklaşımıyla rekabetçi olma yeteneği olarak tanımlamıştır. Bu yaklaşım firma üst yönetiminin belirlediği ve hedef koyduğu rekabetçilikte çok iyi bir uygulama modeli önermektedir. Taş (2006) bir firmanın rekabet gücünün ana faktörünün, onun Ar-Ge yatırımları ve sürekli artan verimliliği olduğunu belirtmiştir. Yazar, etkili rekabet politikalarının, firmaların rekabetçilik güçleri için kritik önem taşıdığını da not etmiştir. McAdam ve Keogh (2004) firmaların genel performansı ile onların inovasyon ve araştırmaya yakınlığı arasındaki ilişkiyi incelemiştir. Rekabete dayalı çevrelerde firmaların inovasyon eğilimi, yenilikçilik ile rekabetçilik arasında bağlantı kurma manasına gelmekte ve hayati önem taşımaktadır. Porter a göre (1998) inovasyon, teknolojik ilerleme anlamına gelir ve daha iyi metot ve süreçler vasıtasıyla firmaların faaliyetlerini iyileştirmeyi ifade eder. Bu nedenle firmalar, en yeni teknolojileri ve modern üretim tekniklerini geliştirip yenilikçi olduklarında rekabet üstünlüğünü ele geçirirler. Taş (2006) küresel rekabetçi çevrelerde, firmaların ve de ülkelerin rekabet güçlerini artırmak istedikleri için, yüksek Ar-Ge kapasitesine, daha yüksek inovasyon yeteneğine ve dinamik rekabet üstünlüğüne dayalı katma değere sahip olmaları gerektiğini vurgulamaktadır. Bu dinamik rekabet üstünlüğü, kaynak kazancı ve düşük maliyet avantajında uzmanlaşmayı gerektirmektedir. Artan verimlilikle ekonomik kalkınma arasındaki ilişki; teknoloji, bilgi birikimi ve de etkili inovasyon stratejilerinin büyüme hızına dayalıdır. Günümüzde, üretimin maliyet ve 33

34 kalitesi, rekabet üstünlüğü için anahtar ayırt edici faktör olmaktan yavaş yavaş çıkarken, yerini, yeni meydan okumaları üstlenme ve şüphesiz inovasyona dayalı yeni pazarlar yaratmaya bırakmaktadır. 34

35 II. FĐRMA DÜZEYĐNDE ĐNOVASYON BÖLÜM 3: ĐNOVASYON TEKNĐK YAZINI TARAMASI 3.1 Đnovasyon Teknik Yazınına Giriş Günümüzde firmalar ve ülkeler, küresel rekabetin artan zorlu mücadelesi içindedir. Đş sektöründe, bu küresel rekabet firmaları yeni işletme stratejileri oluşturmaya zorlamaktadır. Yeni ürün geliştirme, ürün ve üretim stratejilerinde artan beceriler, yeni pazarlar ve tedarik zinciri yönetimi; firmaların sağlamaya çalıştığı rekabet üstünlüğünü şekillendiren aday faktörlerden bazılarıdır. Yenilikçilik, firmaların rekabet üstünlüğüne olan açık katkısından ve küreselleşmeden dolayı, firmaların stratejileri arasında kendi önemini giderek artırmaktadır. Bu nedenle, inovasyon yönetimi araştırmaları son yıllarda dünya çapında çok önemli hale gelmiştir. Daha önceki akademik çalışmalarda inovasyon yönetimiyle ilgili birçok yaklaşım tartışılmıştır. Bu çalışmalar inovasyon stratejilerini, rekabet ve işletme stratejileri ile birleştirecek bir yapı kurmayı amaçlamıştır. Tüm sektör ve ekonomilerde önemi gittikçe artan teknoloji yönetimi ise, bu inovasyon araştırmalarında odaklanılan konulardan biridir. Teknoloji yönetim süreci, teknolojiye karar verme, teknolojiyi seçme, tedarik etme, kullanma ve koruma gibi safhalardan oluşmaktadır (Probert ve Gregory, 1995; Ulusoy vd. 1998). Teknoloji yönetimi için önerilen süreç yapısı aynı zamanda süreç temelli örgüt kültürünün gelişimi/yayılımı için de çok uygundur (Pandya vd., 1997). Pavitt (1990) başarılı teknoloji yönetimi için, firma kararlılığının bir gereklilik olduğunun altını çizmiştir. Teknoloji planlarının işletmelerin esas iş planlarıyla birleştirilmesi firma düzeyinde teknolojiyi kritik bir eleman yapmaktadır. Aslında organize inovasyon süreçlerine ve yenilikçiliğe eğilim, firmalardaki teknoloji planlamasının etkilerini genişletmek için uygun bir yoldur (Metz, 1996). Yeni ürün geliştirme (YÜG), pazarda rekabet üstünlüğü kazanmak için birçok büyük ve saygı gören firmanın önemli iş pratiklerindendir. Önceki inovasyon yazını çoğunlukla bu konuya ve artık iyi bilinen ve araştırılan imalat sanayiindeki YÜG sürecinin modellenmesine odaklanmıştır. Cooper a göre (1999) kritik yeni ürün başarı faktörleri, sürece başlamadan yapılan ön etütler, müşterinin sesine kulak verme, müşteriye rakiplerden farklı ürünler sunma, 35

36 pazara ilk ürünü sunan olma, güçlü pazar ortaklıkları ve pazarı yakından gözetleme, devam/tamam kararlarını sürecin kontrol noktalarında hızlı ve ciddi şekilde alma, birçok otoriteden oluşan bir proje ekibine sahip olma ve güçlü bir proje yöneticisine sahip olmadır. YÜG süreçlerindeki başlıca problem olarak, Payzın vd. (1998) teknoloji stratejilerinin şekillendirilmesinde ve bu teknoloji stratejisinin işletme stratejisine dönüştürülmesindeki eksikleri vurgulamıştır. Daha yenilikçi olmak için teknoloji, Ar-Ge ve yeni ürün süreç geliştirme alanları arasındaki etkileşimi artırmak önemlidir. Özellikle firmaların tedarikçilerle, müşterilerle, araştırma enstitüleri ve üniversitelerle çok fazla ilişkide olması inovasyon yapım sürecinde çok faydalı olabilir. 3.2 Đnovasyon Teorisinin Geçmişi ve Gelişimi Varsayıma dayanan çalışmalar inovasyon yazınının öncüleridir. Firma politikaları, süreçleri ve karakteristiklerinin tanımlanması vasıtasıyla inovasyon kavramlarını aydınlatmayı deneyen araştırmalar sayesinde inovasyon yazını gelişmekte ve olgunlaşmaktadır. Bu tanımlamalar firmaların ürünleri, süreçleri ve pazarları hakkındaki yenilikler ve yaratıcı fikirler üretmek için kendi güçleri ve kapasitelerini test etmeleri sonucunda ortaya çıkmıştır (Pinchot, 1985; Stevenson ve Jarillo, 1990; Hitt vd, 2001). Ekonomi alanında inovasyon çalışmaları ilk olarak girişimciliğe dayanmaktadır. Girişimcilik tabiri ilk olarak Fransız ekonomist Richard Cantillon (1755) tarafından genel iktisat hakkındaki makalesinde kullanılmıştır. Bahsedilen ekonomik düzende tüccarlar ortak bir fiyattan ürünler satın alırken risk almakta ve sonrasında ürünü önceden belirsiz bir fiyata satmaktadır. Bu nedenle, Cantillon girişimciyi; kâr elde etmek için risk alan tüccar olarak tanımlamıştır. Aslında girişimci terimi Fransızca sorumluluğunu almak anlamındaki entreprendre fiilinden gelmektedir. Şimdilerde girişimcilik terimi Cantillo nun tanımına benzer kullanılmaktadır ama bu terimin yenilikçilik boyutu çoğunlukla unutulmuştur. Aslında, 20. yüzyılın başlarında, risk alma ve belirsizlik gibi özelliklerine ek olarak girişimcilik terimi yenilikçi bir boyutu da kapsamaktaydı. Bu olgu ilk olarak Schumpeter in (1934) Ekonomik Kalkınma Teorisi çalışmasında ortaya konulmasının sonrasında bilimsel bir ilgiye kavuşmuştur. Bu eserinde, Schumpeter girişimciliğin ekonomik teorisinin temelini kurmuştur. Onun bu fikirleri girişimcilik ve inovasyon araştırmaları için değerli bir kaynaktır (Çetindamar, 2002). 36

37 Schumpeter in girişimcilik tanımına göre tüccar pazardaki belirsiz talep yüzünden risk alarak pazara yeni bir sistem, ürün, süreç veya bunların orijinal bileşimini sunan kişidir. Girişimci tarafından sunulan yenilikler bir önceki sistem, süreç veya ürünlerden hayli gelişmiş olmalıdır. Schumpeter (1950) her inovasyonun bir öncekini sonra erdirecek güce sahip olması gerektiğini öne sürmüş ve bu halkayı, yaratıcı yıkım olarak adlandırmıştır. Bu nedenle inovasyonlar ekonomik gelişmenin kilit noktasıdır. Özellikle 1980 sonrasında oluşan katı küresel rekabet, işletmeleri değişik ve dinamik çalışma stratejilerine, bilhassa inovasyonlara odaklanmaya zorlamıştır (Kurotko ve Hodgettes, 1998). Domanpour (1991) deneysel çalışmalara dayanarak inovasyonların bireysel girişimcilerden ziyade, çoğunlukla işletmeler tarafından meydana getirildiğini vurgulamıştır. Aslında günümüzde yenilikçilik, 3M (Fry, 1987) gibi bazı firmaların misyonunda kendine yer edinen, başlıca iş stratejisi olmuştur. Ayrıca Silicon Valley gibi inovasyon merkezleri kurulmuş; sonuç olarak, artan yatırımlar ve gelişen teknolojiyle beraber yaratıcı yıkım küreselliği artırmıştır. Böylece küresel ekonominin büyümesi hız kazanmıştır. Drucker (1984) firma düzeyinde hızlı ekonomik büyüme için dört temel görüş önermiştir. Bu iş pratikleri: (1) Küresel iletişim ve teknolojinin hızlı gelişimi sayesinde artan yatırımlar. (2) Kadınların iş hayatına daha fazla entegre olması, yetişkinlerin uzmanlık ve eğitimlerindeki artış gibi demografik değişikliklerin kataliz etkileri (3) Risk sermayesi mevcudiyeti nedeniyle girişimciler için fon bulmayı kolaylaştıran destek ve yardımlar. (4) Amerikan sanayisi tarafından girişimcilik yönetiminin çalışmalarının öğrenilmesine ve uygulanmasına başlanmasıdır. Günümüzde hem bireyler hem de firmalar rekabet üstünlüğü sağlama amacı ile inovasyon stratejilerini ve girişimcilik yeteneklerini değerlendirmeye ve uygulamaya başlamışlardır (Drucker, 1985, Hult vd, 2003). 3.3 Đnovasyon Belirleyicileri Son yıllarda, inovasyon belirleyicileri konusu sık sık akademik düzeyde tartışılmış ve bu etkenler inovasyon yazınında odak noktalardan biri olmuştur. Gelişen yazından yola çıkarak, firma düzeyindeki yenilikçi yaklaşımın nasıl ortaya çıktığını anlamak, inovasyon belirleyicilerini araştıran yazarlar için oldukça popüler bir konudur (Kanter, 1985; Pinchot, 1985; Kuratko ve Montagno, 1989). Bu çalışmalar, tüm boyutlarıyla inovasyon yapım sürecinin anlaşılmasını kolaylaştırmak için çeşitli kültür ve sanayilerde deneysel çalışmaların yer alması gerektiğini belirtmektedir (Hornsby vd., 2002; Kemelgor, 2002). 37

38 Aslında, inovasyon belirleyicilerinin iki alt başlıkta incelenmesi mümkündür. Firma içi (iç kaynaklı) parametreler, genel firma özelliklerini (firmanın yaşı, büyüklüğü, sahiplik statüsü vs. gibi), firma yapısını (entelektüel sermaye, kurum kültürü ve firma içi iletişim kanallarının açıklığı, idari özellikler ve liderlik gibi) ve firma stratejilerini (üretim ve teknoloji yönetimi, işbirlikleri, bilgi yönetimi, yatırım ve maliyet stratejileri, rekabet unsurlarının baskısı gibi) içermektedir. Öte yandan, dış kaynaklı parametreler (sektör ve pazar yapısı, kamu düzenleme ve teşvikleri, dışsal mali fonlar, yeniliği engelleyici unsurlar gibi) ise sektörlerle ilgili koşullar ve ilişkilerdir Genel Firma Nitelikleri Firmaların genel nitelikleri, geliştirilen inovasyonları ve yapılan aktiviteleri somutlaştıran kurumsal girişimciliği oluşturmada katkıda bulunmaktadır. Bu nedenle kurumsal girişimcilik; örgütsel yenilenme, yenilikçilik aşaması, yeni iş kabiliyetlerinin yaratılması ve gelişen finansal performans için önemlidir. Deneysel çalışmalar, firmaların mülkiyet tiplerinin Ar-Ge fonksiyonlarını zayıf ölçüde etkilediğini ortaya çıkarmıştır. Özellikle, yabancı sermayenin yenilikçiğe etkisi akademik yazında belirsizdir. Örneğin, Bishop ve Wiseman nın (1999) açıklamalarına göre, yabancı sermaye, firmaların yenilikçilik kapasitelerini ve Ar-Ge fonksiyonlarını olumsuz yönde etkilemektedir. Bu durum genellikle, daha ucuz işgücünün olduğu ülkelere üretim yatırımı yapan uluslar arası büyük firmaların, Ar-Ge departmanlarını ana merkezlerinde bırakmaları ve yenilik yönetimini sadece bu ana merkezden gerçekleştirmeleri nedeniyle ortaya çıkmaktadır. Fakat Love ve Ashcroft (1999) un iddiasına göre işletme büyüklüğü, yabancı sermaye ve Ar- Ge nin varlığı inovasyonlarla olumlu yönde ilişkilidir. Benzer şekilde, Taymaz (2006), yabancı sermaye firmaların orta ve ileri teknoloji sanayiilerinde daha yenilikçi olduğunu ve yabancı sermayeli firmaların yurt dışından teknoloji transfer etme eğiliminde olduğunu belirtmiştir. Sonuç olarak, yabancı menşeli firmaların daha yenilikçi olduğunu saptayan Teknik yazındaki birçok çalışmaya karşın; mülkiyet statüleri ile inovasyon arasındaki ilişkinin yönü ve yoğunluğuna dair bulgular belirsizdir. Mülkiyet statülerine benzer şekilde, firma büyüklüğü de firma yenilikçiliğine bulanık bir etkide bulunur. George vd. (2005), küçük ve orta büyüklükteki firmalarda mülkiyet yapılarının, risk alma eğilimlerini, faaliyet alanlarını ve yenilikçilik çabalarını artırma eğiliminde olduğunu gözlemlemiştir. Peeters ve Van Pottelsberghe (2003), Belçikalı imalat 38

39 firmalarının inovasyon yeteneklerini ve performanslarını incelemiş; inovasyon yetenekleri açısından büyük firmalar daha başarılı olsalar da, küçük firmaların yenilikçi projelere kazançlarının daha büyük payını tahsis ettiklerini saptamıştır. Şaşırtıcı şekilde, büyük ve küçük firmalar, orta büyüklüktekilere oranla daha çok patent başvurusuna ve Ar-Ge yatırımına sahiptir. Yazarlar ayrıca küçük firmalarda adımsal inovasyonlardan kaynaklı iş hacminin payının daha büyük olduğunu, ama büyük firmalarda teknolojik ilerlemeler ve radikal inovasyonların daha büyük önem taşıdığını belirtmiştir. Öte yandan, yabancı firmaların yerli firmalara oranla Ar-Ge çalışmalarına önemli ölçüde daha az yatırım yaptıklarını da gözlemlemişlerdir. Evangelista vd. (1998) Avrupa daki değişik imalat sektörlerinde yer alan yenilikçi firmaları ve firma büyüklüklerini incelemiş; büyük firmaların küçüklere kıyasla daha yüksek yenilikçilik yüzdesine sahip olduğunu bulmuştur. Ayrıca Ar-Ge ve yatırım gibi inovasyon girdilerinin firma büyüklüğü ile yakından ilgili olduğunu, ancak sektörler arasında ve benzer şekilde ülkeler arasında büyük farklılıklar görülebildiğini ifade etmiştir. Benavente (2006), büyük firmaların yenilikçi satış yüzdelerinin yüksek olduğunu ve ayrıca büyük pazar payına sahip firmaların daha fazla Ar-Ge yoğunluğuna sahip olduğunu keşfetmiştir. Bu sonuçlar, inovasyonun genellikle büyük firmalarda başlayan bir faaliyet olduğunu ileri süren Schumpeter in inovasyon yaklaşımına çok uygundur. Buna karşın, Lööf ve Hesmati (2002) ekonometrik bir model kullanarak firma büyüklüğünün Ar-Ge harcamalarına etkisini araştırmış ve sektör kontrol edilirse (sektörel farklardan kaynaklanan farklar sabit tutulursa) firma büyüklüğüne paralel olarak inovasyon yoğunluğunun sabit olmayacağını ama büyük ölçüde düşeceğini gözlemlemiştir. Crepon vd. (1998) firma düzeyinde araştırma ile geliştirme eğiliminin (Ar-Ge), firma büyüklüğü (çalışan sayısı), pazar payı ve farklılaşma stratejisi ile arttığını ileri sürmüştür. Diğer yandan, bir firmanın araştırma faaliyetlerine yatırdığı sermaye ve ortaya çıkan araştırma kapasitesi (birim sermaye başına düşen yenilik miktarı), büyüklük hariç (araştırmaya ayrılan sermaye büyüklükle orantılı olmasına rağmen) diğer değişkenlerle artış göstermiştir. Kazanılmış patentler ve yeni ürün satışları ile ölçülen firma inovasyon çıktılarının da benzer şekilde, dolaylı veya dolaysız yoldan, araştırma gayreti, piyasa talebi ve teknoloji göstergeleri ile arttığını ifade etmiştir. Ayrıca firma üretkenliğinin, yüksek inovasyon çıktısıyla pozitif ilişkili olduğu belirtmiştir. Son olarak da Ar-Ge, yenilikçilik ve verimliliğin karşılıklı ilişkilerini çıkarmak için basit bir ekonometrik model önermiştir. 39

40 Koberg vd (1996) formel şekilde yapısallaşmış genç firmaların daha az yenilikçi olduğunu iddia etmiş, ve ayrıca yaşlı organizasyonlarda formelleşmenin yenilikçilik üstünde herhangi bir negatif etkiye sahip olmadığını söylemiştir. Zahra vd. (2000) orta ölçekli imalat firmalarını araştırmış ve yönetim kurulu başkanı ile CEO farklı kişilerse ve kurul orta ölçekliyse, yenilikçiliğe bağlılığın yüksek olduğunu saptamıştır. Camison-Zornoza vd. (2004), büyüklük ve yenilikçilik arasında anlamlı ve pozitif bir ilişkinin olduğunu belirtmiş; ancak değişkenleri analiz etmede kullanılan metodolojideki farklılıklar nedeniyle çeşitli araştırmalarda çelişkili sonuçlar çıktığını fark etmişlerdir. Aslında, inovasyon belirleyicileri mikro ekonomik modellerden makro ekonomik performansa kadar çok geniş bir yelpaze üzerinde yer almaktadır. Avermate vd. nin (2003) çalışmalarında, firmaların yenilikçilik düzeylerinin bazı açıları firmanın yaşına, firma büyüklüğüne ve bölgesel ekonomik performansa bağlı olarak değiştiği gösterilmektedir. Firma yaşı ile yenilikçilik arasındaki ilişki açısından araştırma iki yönlü olabilmektedir; yaşlı firmalar yarıştıkları pazara yeni olan ürünleri sunarken, diğer taraftan genç firmalar firma iş hacmine büyük etkisi olacak inovasyonları sunma eğilimindedirler. Ayrıca firmaların coğrafi konumlarının yenilikçilik düzeylerini etkilediği de araştırmada belirtilmektedir. Bugelsdijk ve Cornet (2002) inovasyon ile coğrafya arasındaki ilişkiyi incelemiş; bilgi yayılımının (spillover effects) beklendiği şekilde uzaklık arttıkça azaldığını ifade etmiştir Firma Yapısı Çalışanların inovasyon yapma amacındaki bireysel çabaları firma yapısının etkisi altında kurumun uygun yenilik atmosferine sahip olmasıyla ortaya çıkmaktadır. Bu kurumsal atmosfer firmanın işletme stratejilerinde, görev ve sorumluluk dağıtımında, idari araçlar ve firma içi iletişim denemelerinde kendini gösterir (Fry, 1987). Firma yapısının rekabetçi yansıması, çalışanların ilgi çekici yeni fikirlerinin firma uygulamaları ve yatırımlarına dönüşme başarısına bağlıdır (Pinchot, 1985; Kuratko vd., 1990; Hornsby vd., 2002). Bu dönüşme firmaların çalışma metotlarına, uygulamalarına, stratejilerine ve girişimlerine eklendiğinde firmanın inovasyon yeteneği gelişme gösterir (Sathe 1985; Canter 1996). Akademik yazında çok sayıda araştırmacı firma yapısını incelemiş ve yenilikçilik için uygun içsel çevre faktörlerini bulmayı amaçlamıştır. Bu faktörler iki kategoride özetlenebilir: Kurum kültürü ve entelektüel sermaye. Temelde, kurum kültürü çalışanları daha yenilikçi olmaya sevk edecek içsel alt faktörlerden oluşmaktadır. Bu alt faktörler şunlardır: Yeni 40

41 fikirlerin üretimi için yönetim desteği, kaynakların bölüşümü ve zaman tahsisi, sorumluluğun dağıtılması ve özerklik, uygun teşvik ve ödül kullanımı ve yaratıcı görevler ile riskli proje uygulamalarındaki hatalarda hoşgörü (Souder, 1981; Sathe, 1985; Drucker, 1985; Pinchot, 1985; Fry, 1987; Sykes ve Block, 1989; Kuratko vd., 1990; Damanpour, 1991; Hornsby vd., 1993; Kanter, 1996; Sundbo, 1999; Hornsby vd., 2002). Girişimcilik, tüm firma içi çalışma uygulamalarının, çalışanların yeni fikir üretmelerini desteklediği bir firma karakteristiğidir. Açıkça, bu tüzel atmosfer üst yönetimin desteği olmadan olmaz. Bu sebepten, yönetim çalışanların fikirlerini dikkate almalı ve yenilikçiliği desteklemek için firma içi uygun bir atmosfer yaratmalıdır (Hornsby vd., 2002). Sundbo (1999) nun belirttiği gibi üst yönetim destekli örgütsel çevre ve araçlar, çalışanları yeni fikirler üretmeye ve yenilikçi olmaya cesaretlendirmek için kritik bir önem ifade eder. Montalvo (2004) yöneticilerin rolünün ve inovasyona istekliliklerinin firmanın yenilikçilik düzeyi üzerinde pozitif bir etkiye sahip olduğunu vurgulamıştır. Yeni fikirler üretmek, geliştirmek ve uygulamak için yönetim desteği büyük önem taşımaktadır (Kanter, 1985; Pinchot, 1985; Damanpour, 1991). Üst yönetim inovasyon sürecinin önündeki engelleri kaldırarak, firma içindeki iletişim kanallarını iyileştirerek ve yeni ürün ve projeler üretmeye destek olarak, inovasyon aktivitelerini desteklediğini kanıtlaması gereklidir. Yeni fikir ve proje üretmek için sağlanan yönetim desteği aynı zamanda firma içindeki yenilikçi ruhu canlandırmakta; böylece, inovasyonların ortaya çıkmasında karşılaşılan çevresel belirsizlikler çalışanların bilgi ve yaratıcılıkları sayesinde bertaraf edilebilmektedir (Drucker, 1985; Sathe, 1985; Sykes ve Block, 1989; Kuratko ve Montagno, 1989). Yöneticilerin desteği, yeni ürün üretmek ve bu üretime katılan çalışan sayısını artırmak için de gereklidir. Üst yönetimin desteğini arkasında hisseden çalışanlar daha yaratıcı ve yenilikçi olabilmek için risk alacak istekliliğe daha çok sahiptir. Dolayısıyla inovasyon uğraşları hız kazanmaktadır (Tatikonda ve Rosenthal, 2000). Yeni fikirleri desteklemek, gerekli kaynakları ve uzmanlaşmayı sağlamak ve firma için yenilikçi bir karakter kurmak, üst yönetimin yenilikçiliği destekleme şekillerine örneklerdir. Üst yönetim yenilik sürecini destekler ve uygun firma içi iklimi yaratırsa; yeni ürünler, hizmetler ve süreçler geliştirilerek, yenilik süreci güçlendirilebilir ve firmaya rekabet üstünlüğü sağlanabilir (Schumpeter, 1934; Hornsby vd., 2002). Kaynak yaratımı, inovasyon aktiviteleri ile ilgili bir diğer önemli faktördür (Fry,1987). Tüm yenilikçi girişimler; bilgi, iş gücü, materyaller, ekipman ve zaman gibi kaynakların tahsisini talep eder (Barney, 1991). Aslında inovasyon sürecinde yöneticiler astlarından 41

42 yenilikçi olmalarını ister, ancak bu sadece çalışanlar inovasyonları geliştirmek için risk aldıklarında mümkün olur. Bu nedenle yöneticiler, bu amaca yönelik gerekli kaynakları sağlamalı; çalışanlar da, inovasyon girişimleri başarısız olur ise, yönetimin bu kaynakların kaybını hoş göreceğini bilmelidir (Sykes ve Block, 1989; Hisrich ve Peters, 1986; Stopford ve Baden-Fuller, 1994). Finansal kaynaklara ek olarak; yeni ürün, proje ve araştırma üretmek için çalışma saatlerinde fiziksel alan yaratımı ve boş zaman yaratımı da çok önemlidir. Zaman yaratmak, çalışanlara, sürekli iyileştirme ve yeni ürünlerin başarısı için yeterince boş zamanın tahsis edilmesi anlamına gelmektedir (Fry, 1987; Pinchot, 1985; Kuratko vd., 1990). Çalışma saatlerinde esneklik çalışanların daha yenilikçi olmaları için sağlanan bir fırsattır (Sathe, 1985; Sykes ve Block, 1989; Hornsby vd., 2002). Sonuç olarak boş zaman tahsisi, çalışanların yenilikçi görevleri için gereklidir. Wan vd. (2003) yenilikçiliği, organizasyon içinde yeni fikirleri geliştirmeyi, edinmeyi ve uygulamayı içeren bir süreç olarak ifade etmiştir. Artan iç iletişimin, orta ve alt kademe yöneticilere sorumluluk vererek merkezileşmeden sıyrılmanın ve örgütsel kaynakların önemli bir bölümünün inovasyonlar için ayrılmasının, firma yenilikçilik kapasitesiyle pozitif bağlantısı olduğu ortaya konmuştur. Moenaert vd. (1994) inovasyon başarısı için formelleşmenin, merkezileşmenin ve görevlerdeki esnekliğinin etkilerini araştırmış, Ar-Ge ve pazarlama departmanları arasındaki iletişim akışının bu faktörlerle paralel geliştiğini belirtmiştir. Walker vd. (1987) firma performansına ilişkin işletme stratejilerinin rollerini incelemiş ve başarılı pazarlama uygulamaları yapabilmek için formelleşmenin önemine özellikle dikkat çekmiştir. Jaworski ve Kohli (1993) ve Menon vd. (1999) nin çalışmaları yenilikçi kültürün, firmaların etkili pazar stratejilerinin öncüsü olduğunu göstermiştir. Yazarlar, iletişim kalitesi, formelleşme ve merkezileşme gibi firma yapısı bileşenlerinin ölçülen sonuçlar ve pazar performansı üzerinde farklı ama dikkat çekici etkilere sahip olduklarını bulmuşlardır. Teknik yazında çeşitli araştırmalar; firma yapısının, verimli bir yenilikçilik havası oluşturmak için, yenilik stratejileri geliştirme sürecindeki önemini vurgulamıştır. Ayrıca iş bölümü ve özerkliğin yenilikçilikle pozitif ilişki içinde olduğu da saptanmıştır. Özerklik, çalışanların kendi işleri ile ilgili karar verme bağımsızlıkları hakkındadır (Slevin ve Covin, 1990; Honig, 2001; Hornsby vd., 2002). Kemelgor (2002), stratejik kararlara katılma ve kararlarda görüş bildirebilme hakkına sahip olmanın, çalışanlar için finansal ödüllendirmeden daha önemli olduğunu vurgulamıştır. Böylece, yönetimin çalışanların fikirlerine önem 42

43 vermesi ve onların fikirlerini sorarak motive etmesinin gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Çalışanlara daha fazla yetki verilmesi, onların işe ilişkin algılarını değiştirebilir ve onları daha yenilikçi olmaya, risk almaya ve yenilikçi süreçlere katılmaya itebilir (Pinchot, 1985). Ayrıca, çalışanlar işlerinde ödüllendirilmek istediklerinden yönetim, onları yenilikçi aktivitelerinde motive ve tatmin etmek için bazı teşvikler sağlayarak bu isteğe cevap vermelidirler (Antoncic ve Hisrich, 2001). Ödül sisteminin firmaların yaratıcılık ve yenilikçiliği üzerinde önemli bir etkisi söz konusudur. Bu nedenle yöneticilerin çalışanların performansını nasıl değerlendirileceğini önceden söylemesi gerekir. Aslında ödül para gibi maddi veya övgü/takdir gibi manevi olabilir. Ödüller, çalışanları işlerine devam etmek ve işlerinde başarılı olmak için cesaretlendirmelidir. Ödül sistemi, çalışanların kendi işlerindeki devamsızlığını önlemek için ve onları periyodik işletme hedeflerine yönlendirmek için motive eder (Lawler ve Porter, 1967). Dolayısıyla, başarı karşılığında ödüllerin uygun kullanımı çalışanları daha yenilikçi olmaya yönlendirmektedir (Soudor, 1981; Kanter, 1985; Fry, 1987; Harnsby vd., 2002). Kerr (1975) ödülü; çalışanların bir görevi başardıktan, bir hizmeti veya sorumluluğu tamamladıktan sonra elde ettikleri bir kazanç/kâr olarak tanımlamıştır. Çalışanlar bir aktiviteye başlamadan önce, ödüllerinin ne olacağını ve eğer görevlerinde önemli başarılar sağlarlarsa ne kazanacaklarını merak ederler. Eisenberger ve Armeli (1997) ödüllerin işletmedeki yaratıcılığı kesinlikle artıracağını iddia etmiştir. Fakat kritik nokta ödüllendirilecek tutumların neler olduğu ve bu ödüllerin nasıl paylaştırılacağıdır. Yazarlar ödüllerin, idari mesajları firmanın personeline taşımak için bir tavır olabildiğini saptamıştır. Bu mesajlar yaratıcılık ve yenilikçilik açısından önemli olabilirler. Đşletmelerin ödül sistemi ancak adil olarak algılanıyorsa, kişisel performansa dayalıysa ve tatmin ediciyse etkili olur (Lawler ve Porter, 1967; Cissell, 1987). Bu nedenle, yönetimsel teşvikler etkili bir ödül sistemiyle zenginleştirilmelidir. Öte yandan, yöneticilerin başarısızlıklara karşı gösterdikleri tolerans ve çalışanları cesaretlendirme girişimleri firma içinde güvenilir bir yenilik atmosferi oluşumunda ilk adımdır. Başarısızlık ve risk alma için gösterilen müsamaha, riskli projeleri sürdürmek için çalışanları motive etmektedir (Miller ve Friesen, 1982; Zahra vd. 2000). Yöneticilerin risk karşıtı yaklaşımları çalışanların yenilikçilik eğilimlerinde güvensizliğe neden olur. Böylece, işletmenin yenilikçi başarısını düşürür (Zahra,1996). Yine de, Wan vd. (2003) risk alma ve fikir alışverişi için büyük çaptaki istekliliğin, firmanın yenilikçi yeteneğiyle gerçekten sanıldığı kadar yakından ilgili olmadığını belirtmiştir. 43

44 Tushman ve O Reilly, firmaların stratejilerinin ve kültürlerinin çevresel değişikliklere uyması gerektiğini açıklamışlardır. Bir firmanın uzun dönem başarısı sadece çevresiyle uyum içinde olması ve iç dinamiklerinin çevresine entegrasyonu ile mümkündür (Yılmaz vd. 2005). Benzer olarak, Boldwin ve Johnson (1996) firmaların yönetim yapılarının, kalite prosedürlerinin ve sürekli gelişim stratejilerinin yenilikçi düzeyi tanımladığını vurgulamışlardır. Genel performansa bakıldığında, yenilikçi firmaların, yenilikçi olmayanlara göre daha başarılı olduğu ifade edilmektedir. Veugelers ve Cassiman (1999) inovasyonun yüksek algılanan risk ve maliyetlerinin yenilikçiliği yıldırmadığını aksine inovasyonun nasıl destekleneceğini ve finanse edileceğini belirlediğini vurgulamıştır. Ayrıca yazarlar, çalışanların değişime olan açıklıklarının firmanın yenilikçilik başarısını için önemli bir faktör olduğunu söylemişlerdir. Subramaniam ve Youndth (2005) yenilikçilik kapasitesine etkisi açısından bir firmanın entelektüel sermayesinin önemini araştırmıştır. Entelektüel sermaye firmalar için inovasyon aktivitelerinde değerli bir varlık oluşturmaktadır. Fikirler, yetenekler, projeler, çalışanların ve yöneticilerin bilgileri olmadan yenilikçilik hakkında konuşmak anlamsızdır. Teknik yazında entelektüel sermaye üç alt grup altında incelenmiştir: Beşeri, sosyal ve örgütsel sermaye (Edvinson, 1977). Beşeri sermaye firmanın sahip olduğu insan kaynağının niteliği anlamını gelmektedir. Örgütsel sermaye ise firmanın iş yapış şekillerindeki uzmanlığı ve bu uzmanlığı çeşitli yazılı kaynaklar ve patentler gibi araçlarla somutlaştırmasıdır. Sosyal sermaye, beşeri sermayeden örgütsel sermayeye geçişteki önemli bağdır ve çalışanlar arasında birbirinden öğrenmenin yaygınlığı gibi firma içi bilgi ve birikimin paylaşılarak artırılmasını ifade eder. Araştırmacılar entelektüel sermayenin adımsal ve radikal yenilikçilik kapasiteleri oldukça yakından etkilediğini bulmuşlardır. Örgütsel sermayenin adımsal yenilikçilik kapasitesini pozitif etkilediğini, sosyal ve beşeri sermayenin ise daha çok radikal yenilik becerisini olumlu yönde etkilediğini vurgulamışlardır. Sosyal sermaye hem adımsal hem de radikal inovasyonlar için önemli bir rol oynamaktadır. Cohen ve Levinthal (1989) beşeri sermayenin bir firmanın yenilikçiliği için hayati önem taşıdığını belirtmiştir. Beşeri sermaye, firmaya, diğer firmaların geliştirdiği yenilikleri ve Ar- Ge aktivitelerinin sonuçlarını elde etme, uyarlama ve kullanma yeteneğini sağlamaktadır. Ayrıca Hall ve Mairesse (2006) firma faaliyetleri ile yaratılan bilginin oldukça fazla bir bölümünün bir ölçüde beşeri sermaye içine yerleştirildiğini bildirmişlerdir. Vinding (2006) büyük ölçüde eğitimli çalışanlara sahip olan firmaların radikal yenilikçi ürün ve süreçleri piyasaya sürmelerinin daha muhtemel olduğunu duyurmuşlardır. 44

45 Beşeri sermaye bir kurumdaki yeteneklerle, uzmanlıklarla, bireylerin yeni ve yaratıcı fikirler geliştirme kapasitesi ile ilişkilidir. Sosyal sermaye organizasyon üyeleri arasında, bilgi ve fikirlerin paylaşımı, beraber öğrenme veya birbirlerine öğretme yeteneği ve ortak problemlerin saptanması, analizi ve çözümü yetenekleri arasındaki ilişkilerden oluşmaktadır. Bunun yanı sıra firmalarda çalışanların uzmanlaşması, firmaların entelektüel sermayelerinin önemli bir boyutunu oluşturur (Walker vd., 1987). Örgütsel sermaye; yazılı ve kaydedilmiş kurum politikaları ve üretim süreçlerinden, firma uygulamalarının el kitaplarıyla kayıt altına alınmasından ve geçmiş inovasyonlar sonucu firmaların elde ettiği ya da satın aldığı patentler ve lisanslar gibi varlıkların toplamından oluşmaktadır. Entelektüel varlık korumaları ve bununla ilgili yasaların firmaları ne kadar daha yenilikçi olmaya teşvik ettiği halen tartışmaya açık kritik bir problemdir. Entelektüel mülkiyet (EM) hakları ile ilgili yasal önlemler, yenilikçiliği canlandıran yöntemler arasında kabul edilmiştir. EM elemanları, örneğin patentler ve telif hakkı, belli bir zaman için mucitlere inovasyonların özel kullanımı için izin vermektedir. Bu zamandan sonra tüm muhtemel kullanıcılar için icat ulaşılabilir olur (Jaumotte ve Pain, 2005). CIS (Community Innovation Survey) anketlerine dayanan araştırmalar, bazı sektörlerde EM korumasının en önemli yöntemlerden biri patent almak olmasına rağmen bunun yerine geçen, gizlilik ve zaman avantajından yararlanma gibi koruma tutumlarının daha çok tercih edildiğini saptamıştır. Yapılan çalışmalar, güçlü EM korumasının patent almayı teşvik ettiğini, ama Ar- Ge yatırım ve çalışmaları üzerinde sınırlı bir etkiye sahip olduğu sonucuna varmıştır. Gupta ve Wilemon (1990) iyileştirilmiş iç örgütlenme, artan müşteri ve tedarikçi ilişkisi, algılanabilir üst yönetim desteği, çok kaynak ve iyileştirilmiş takım çalışması ile bir yenilikçi atmosferin yaratılmasının başarılı inovasyon süreci için bir gereklilik olduğunu önermiştir. Kluge vd. nin (1996) keşfettiğine göre, özellikle inovasyon dostu bir atmosfer yaratılması başarılı firmaların çevresel şartlara ve pazar değişimlerine uyum sağlamasını kolaylaştırmaktadır Firma Stratejileri Bir işletmenin yenilikçilik kapasitesi, tüketici ihtiyacının anlaşılması, pazara ilgi, üretim teknolojilerinin verimli şekilde geliştirilmesi ve üst yönetim liderliği gibi birçok faktöre bağlıdır. Pazarı tanımak ve pazardaki müşteri ihtiyaçlarını keşfetmek inovasyon başarısıyla oldukça alakalı olduğundan pazarı anlama önemli bir işletme felsefesi haline gelmiştir. 45

46 Ayrıca, Loch vd (1996) firmaların iç ve dış büyüme stratejilerinin inovasyon performansları için önemli rollere sahip olduklarını ifade etmiştir. Artan firma verimliliği ve üretkenliği de, işletme başarısının çok önemli göstergeleridir. Firmaların teknoloji yönetimini nasıl kontrol ve idare ettiği, işletme uygulama ve süreçlerine bunu nasıl entegre ettikleri yenilikçilikle ilgili diğer önemli araştırma konularıdır. Böylece süreç analizleri ve yap/satın al stratejileri firmaların yenilikçilerine etkisi olan diğer yöntemlerdir. Bu faktörler, diğer inovasyon etkenleriyle birleşerek, firmaların gelecek inovasyon aktiviteleri için başvurdukları işletme stratejilerini oluşturmaktadır. Aslında işletme stratejileri birçok farklı özelliğe ve kamu düzenlemeleri gibi dışsal faktörlere ya da son finansal performans gibi içsel faktörlere bağımlıdır. Cainelli vd. (2005) inovasyonların firmaların geçmiş finansal performansları tarafından pozitif etkilendiğini göstermiştir. Ayrıca inovasyon aktiviteleri firmaların büyümesi ve verimliliğinde pozitif bir etkiye sahiptir. Yazarlar verimlilik ve yenilikçiliğin ekonomik performansı büyüten ve destekleyen bir sistem gibi çalıştığını da ifade etmiştir. Ayrıca rekabetçi öncelikler ve rakiplerin stratejileri firmaların işletme stratejilerini kararlaştırmak için kritik faktörlerdir. Özetle yenilikçiliğin kilit nedeni; firmaların artan işletme performansı ve artan rekabet avantajı elde etme arzusudur. Pazarda galip gelmek için fiyat, kalite, esneklik ve zamanında teslimat gibi imalat stratejilerine verdikleri önem düzeyine göre firmalar pazarlarında fazladan rekabet avantajı ve pazar payı kazanmaktadır. Bunlar pazarda itibar kazanmaları ve sonucunda da pazar paylarını artırmaları açısından firmalar için hayati faktörlerdir. Drucker (1985) inovasyon geliştirmenin, girişimci firmaların stratejilerinin kalbinde yer aldığını belirtmiştir. Firmadaki liderlik ve vizyon, yenilikçi bir ortam yaratacak olan girişimcilikle ilişkili olmalıdır. Firma yapısı, girişimcinin liderlik tarzı, yalın organizasyon, sahiplik yapısının etkisi ve firma içindeki en iyi iş uygulamalarını bulmak adına stratejilerin belirlenmesi yenilikçilikle yakından ilgilidir. Bu konular ödüllendirme sistemi politikaları, fikir üretimi ve projelere yönetimin desteği, zaman tahsisi, yenilikçilik için risk alımı gibi kurum kültürü bileşenleri ile birlikte inovasyon belirleyicileri arasında değerlendirilmektedir. Belderbos (2001), işletme stratejilerinin inovasyon performansına göre istatistiksel etkilerini araştırmıştır. Firma büyüklüğü ve yenilikçilik arasında doğrusal olmayan bir ilişki bulunmasına rağmen, bir firmanın inovasyon sayısının Ar-Ge yoğunluğu, ihracat yoğunluğu, imalat yoğunluğu ve operasyon deneyimiyle olumlu ve belirgin bir şekilde ilişkili olduğunu göstermektedir. Sonuçlar Ar-Ge yatırımları ve teknoloji kullanımının, yenilikçilik için desteklenmesi gerekliliğini ortaya koymaktadır. François vd (2002) firmaların finansal ve 46

47 kontrol stratejilerinin pazar başarısı ve inovasyon performansı için dikkatli yönetilmesi gereken iş pratikleri olduğunu saptamıştır. Roper ve Love (2002), firma düzeyindeki yenilikçilik ve ithalat performansı arasındaki ilişkiyi analiz etmiş; yenilikçi firmaların daha fazla ihracat yaptığını ve ürün inovasyonunun ihracat olasılığı ve eğilimi üstünde güçlü bir etkisi olduğunu bulmuştur. Benzer şekilde, Geroski (1995) ihracata yönelik firmaların, içe yönelik rakiplerinden daha yenilikçi olduğunu belirtmiştir. Fakat bu durum, ne kârlılık ne de büyüme açısından fark edilir bir performans boşluğuna neden olacak gibi gözükmemektedir. Yenilikçi ve yenilikçi olamayan işletmeler arasındaki önemli farklara yayılım (spillover) etkilerinin izlenmesi ve emilimi de dâhildir. Roper ve Love (2002), yenilikçi firmaların kendi sektörlerindeki diğer firmaların gerçekleştirdiği inovasyonları izlemede ve onlardan yararlanmada daha başarılı olduklarını ifade etmiştir. Bu yararlanma kendini yeni pazarlara girmedeki artan başarı ve ciro ile ihracattaki artış ile kendini gösterir. Bu nedenle hem yenilikçilik hem yenilikleri izleme, hem de ürün inovasyonundaki başarı, ihracat üzerine olumlu etkilere sahiptir. Darroach ve Mcnaughton (2002) başarılı adımsal ve radikal inovasyonların genellikle pazar bilgisine cevap veren veya etkili pazarlama fonksiyonuna sahip firmalardan ziyade pazar değişiklikleri hakkındaki bilgilere duyarlı ve teknolojik bilgiye cevap veren firmalarda yer aldığını belirtmiştir. Dahası, radikal inovasyonların oluşumunda, firmaların teknoloji bilgisi ve kullanımı önemli yer tutmaktadır. Teknoloji kullanımı, firmaların yenilikçi yeteneklerini geliştirirken tüketici ihtiyaçlarını da değiştirmektedir. Çeşitlendirme, farklılaştırma ve maliyet azaltma stratejileri akademik yazında tartışılan inovasyon belirleyicileri arasındadır (Motwani vd., 1999; Ahuja ve Katila, 2001). Galende ve De la Fuenta (2003), farklılaşma tekniğinin bir işletmenin yenilikçilik kapasitesi üzerinde kesinlikle olumlu bir etkisi olduğunu gözlemlemiştir. Hitt vd. (1997), daha iyi bir performans için küreselleşmenin de faydalı bir strateji olduğunu belirtmişlerdir. Fakat bu strateji sadece firma bulunduğu pazarda farklılaştırma stratejilerini de uygularsa rekabet üstünlüğü sağlamaktadır. Burada küreselleşme, küresel pazarları ilk hedef olarak düşünmek ve işçileri farklı ülkelerden seçmek anlamına gelmektedir. Firmaların radikal inovasyonlar geliştirme gayretleri, üst yöneticilerin ve çalışanların geçmiş beceri ve bilgi tabanından daha ziyade yeni beceriler geliştirme kabiliyetleriyle ilgilidir. Bu nedenle, üstüne genel bir fikir birliği olmamasına karşın, üst yöneticiler ve firma 47

48 çalışanları yeni becerilerini geliştirerek, yenilikçi yeteneklerini sürdürmek için eski metotlarını ve eski bilgilerini bir kenara bırakmalıdır (Hermann vd. 2006). Etkili bilgi yönetimi de Teknik yazında yenilikçiliği ve performansı geliştirmek için bir metot olarak sunulmuştur. Bilgi yönetimi terimi yeni bilgilere ulaşmak, firma içinde mevcut bilgileri yeniden düzenlemek ve dağıtmak için kullanılan uygulamaları içermektedir. Bilgi yönetimi ve inovasyon farklı kavramlardır. Bu gerçeğe rağmen inovasyon yeni bilginin ürünü olarak yorumlanabildiği için bu terimler her nasılsa birbirleriyle bağdaştırılmıştır (Hall ve Mainesse, 2006). Özellikle bilgi dağıtımı ve bilgiye cevap verme; güçlendirilebilir rekabet üstünlüğünün (inovasyonlar gibi) yaratılışı üstünde en yüksek etkiye sahip olacak öğeler arasında olarak tartışılmıştır. Heshmati nin (2001) deneysel çalışmaları bilgi sermayesinin firmaların performans heterojenliğini etkilediğini göstermiştir. Ayrıca, Liao ve Chuang (2006) bilgi yönetiminin inovasyon hızı üzerindeki etkisini ve önemini ve aynı zamanda inovasyonların firmanın performansı üzerindeki olumlu ilişkisini ifade etmiştir. Kısaca, bilgi yönetimi ve bilgi paylaşımı inovasyon aktivitelerine liderlik eden ve onları destekleyen temel uygulamalardır. Bu nedenle, bilgi yönetimi firma içi yöneticilerce üstlenilen stratejileri etkileyen temel iş uygulamasıdır. Souitaris (2002) firmaların yenilikçi kabiliyetlerini, işletme stratejilerine göre sınıflandırarak araştırmıştır. Özelleşmiş bir tedarikçisi olan ve daha fazla Ar-Ge yapan firmaların yenilikçiliğinin, tedarikçi egemen firmalardan daha yüksek başarılı olduğu vurgulanmıştır. Daha da önemlisi, farklı değişkenlerin ve stratejilerin yenilikçilikle farklı şekillerde bağlantılı olduğu söylenebilir. Örneğin yenilikçi kabiliyet; tedarikçi egemen firmalar için rekabet çevresi, bilginin kazanımı, teknoloji stratejisi, risk tutumu ve iç koordinasyonla ilgilidir. Aksine, büyük ölçekli firmalar için, inovasyon başarısı; artan fonların, gelişen eğitimin ve işçilerin tecrübe düzeyinin kapasitesiyle alakalıdır. Uzmanlaşmış tedarikçilere sahip firmalar için inovasyon, yüksek büyüme oranı ve ihracatla bağlantılıdır, ayrıca inovasyonlara katkı da bulunmaları için çalışanlara sunulan eğitim ve teşvikler de yenilikçilikle yakından ilişkilidir. Bilim temelli firmalarda, yenilikçilik becerisi; teknoloji ile ilgili değişiklerle, personelin eğitim ve öğretimiyle, kârlılıktaki büyüme ve öncü tüketiciler ile yapılan fikir alışverişleriyle daha çok ilgilidir. Love vd. (1996) ihraç pazarlara girmenin, teknolojik fırsat ve Ar-Ge işbirliklerinin, firmada Ar-Ge departmanının varlılığının, firmaların yenilikçiliği üstünde pozitif bir etkisinin olduğunu belirtmiştir. Aslında işbirlikleri ve koordinasyonlar firmaların yenilikçilik kapasitelerinin biçimlendirilmesinde önemli bir yol oynamaktadır. Sáez vd. (2002) 48

49 inovasyonu şu şekilde açıklamıştır: inovasyon çeşitli organizasyonlar örneğin rakipler, müşteriler, tedarikçiler, araştırma merkezleri ve üniversiteler gibi tüm tamamlayıcı kaynaklar arasındaki işbirliklerinden doğan fırsata dayalı bir sonuçtur. Dahası Souitaris (2001), firmaların daha yenilikçi olmak için, diğer firmalarla ortaklıklar ve lisans alma yolları ile işbirlikleri yaparak uluslar arası ilişkilerini geliştirmeye yönelmeleri gerektiğini önermektedir. Tether in (2002) bulgularına göre çoğu firma, diğer organizasyonlarla inovasyon amaçlı işbirliği yapmadan yeni süreçler, ürünler ve ya hizmetler geliştirmektedir. Yine de, Ar-Ge ye önem veren, sadece firma için değil, pazar için de yeni olan inovasyonlar geliştiren firmaların inovasyon amacıyla iş birlikleri ve ortaklık düzenlemeleri yapma olasılıkları daha fazladır Sektörel Şartlar ve Đlişkiler Başarılı firmaların yapı ve stratejileri, çevreleri ile elverişli bir şekilde ilişki içinde olmalıdır. Firmalar, istikrarlı bir inovasyon kültürü geliştirmek için kendi dış çevrelerini gözlemlemelidir. Barringer ve Bludorn (1999) güçlü rekabet baskısı altında firmaların daha yenilikçi ve pratik olmaya giriştiklerini belirtmiştir. Aslında genel çevre öğeleri örneğin pazar dinamizmi ve rekabetçi yoğunluk gibi öğeler firmaların yapı ve performanslarını etkiler (Miller ve Friesen, 1982; Covin ve Slevin, 1989; Pelham, 1999). Pazar dinamizmi çoğunlukla müşterilerin talepleri ile bağlantılı rekabetçi koşullardaki değişimin oranı (hızı) olarak tarif edilebilir (Simon vd., 2002). Rekabetçi yoğunluk ise, firmanın iş yapış süreçlerine rekabetin etkisi olarak tarif edilmektedir. Keizer vd., (2002) yenilikçiliğin bilinçli olarak seçilen ve uygulanan bir girişim olduğunu ileri sürmüştür. Ayrıca devlet kurumları ve sektörel kuruluşların firmaları daha yenilikçi olmaya teşvik edebileceğini önermiştir. Terwiesch vd. (1996) firma başarısında pazar koşullarının etkisini ve pazar karakteristiklerinin inovasyon gelişim performansını ne kadar etkilediğini araştırmıştır. Đnovasyon gelişim performansının, teknolojik anlamda dengeli ve olgun sektörlerde daha yüksek olduğunu vurgulamışlardır. Buna ek olarak büyük firmalar inovasyon sayesinde kendi finansal performanslarını oldukça yükseltebilirler, diğer taraftansa küçük firmaların kârlılığı çoğunlukla sanayi koşulları tarafından belirlenmektedir. Rekabetçi çevredeki firmaların diğer firmalara kıyasla yenilikçi aktivitelere karışmaları daha olasıdır (Geroski, 1995). Müşterilerle düzenli müzakereler, pazar araştırması kullanımı ve rakip ürünlerin ve süreçlerin izlenmesi yüksek inovasyon oranları ile bağlantılı uygulamalardır. Teknik bilginin 49

50 önemli bir kaynağı olduğu için, hammadde tedarikçileri ile ilişkiler de faydalıdır. Kappel ve Rubenstein (1999) birleşmelerin değişen çevrelerde inovasyon riskini azaltmak ve pazar konumları güçlendirmek için faydalı vasıtalar olduğunu tavsiye etmiştir. Dış iletişimin önemi, doğru bilginin edinilmesi ve kullanımı, inovasyona karşı engeller, kamu düzenlemeleri ve teşvikler ve son olarak pazar koşulları ve rekabet gücü Teknik yazında inovasyonun etkenleri olarak araştırılmıştır. Firmaların kendi sektörlerinde yenilikçi olmaları için ürünleri ve üretim süreçleri hakkında bilgiyi aramaları gerektiği belirtilmiştir. Kamu veya özel kurumlardan sağlanan fonlar sayesinde ve Ar-Ge harcamaları için vergi indirimleri vasıtasıyla, kamu düzenlemeleri ve teşvikler firmaları yenilikçi aktivitelere karşı cesaretlendirir. Jaumotte ve Pain (2005) CIS e göre kamu fonları ile firmaların yenilikçilik düzeyleri arasında önemli pozitif bir ilişki olduğunu saptamıştır. Fagerberg vd. (2004) organizasyonlarda yeni uygulamalar ve iş süreçleri yaratmak için firma içi direnci önlemek gerektiğini iddia etmiştir. Aslında inovasyon firmadaki sürekli mücadelenin bir sonucudur, bu sonuç belli problemlere yeni çözümler sağlamaktan geçmektedir. Đnovasyonların hepsi mevcut fikirlerin, kapasitelerin, yeteneklerin ve kaynakların yeni bir bileşiminden oluştuğu için, yeni fikir ve çözümlere açıklığın yenilikleri ortaya çıkarmada önemi yadsınamaz. Nihayetinde, inovasyonların yoğun takım çalışması kullanan ve iyi yapılanmış organizasyonlar içinde yer aldığı genellemesini yapmak mümkündür. Firmalardaki inovasyon aktiviteleri dış kaynaklara ve inovasyon sürecinde pozitif etkiye sahip işbirlikçi uygulamalara da bağlıdır. Ne kadar çok firma dış kaynaklardan ve işbirliklerinden yararlanma yoluna giderse, onları takip eden ve aynı imkânlardan yararlanmak isteyen işletmelerin sayısı artar. Bu durum, hem bireysel olarak firmanın, hem de bulunduğu kümenin yenilikçilik kapasitelerini gerçekten büyütmektedir. Benzer şekilde kamu düzenlemeleri, teşvikleri ve politik destekler inovasyon yapım aşaması için kaynak sağlama ve Ar-Ge aktivitelerinin desteklenmesi bakımından önemlidir. Birkaç kelimeyle, kamu düzenlemeleri, teşviklerden, vergi düzenlemeleri ve indirimlerinden, pazardaki finansal desteklerden ve entelektüel varlık koruma düzenlemelerinden oluşur; bu bahsedilenler, pazar şartlarını oluşturan faktörlerdir. Diğer yandan pazar dinamizmi, müşterilerin beklentileri, talepleri ve önerileri, pazardaki rekabet, rakipler, Ar-Ge yatırımları ve rakip firmalarca yapılan diğer inovasyonlar; firmaların yenilikçi olma eğilimlerinin artışında inkâr edilemez bir etkiye sahiptir. 50

51 BÖLÜM 4: ARAŞTIRMA METODOLOJĐSĐ VE UYGULAMA 4.1 Araştırma Soruları ve Amaçlar Firma düzeyinde inovasyon çalışmasının başlıca amacı, yeniliğin modellenmesi ve analizi için, onun firmaların performansı ve rekabetçi gücüne etkisini de içeren stratejiler ve metotlar geliştirmektir. Ayrıca firma düzeyinde bütünleşik bir yenilikçilik modeli önermek ve inovasyon geliştirme sürecinin başarısında anlamlı bir öneme sahip inovasyon belirleyicilerinin etkilerini analiz etmek de hedeflenmektedir. Akademik yazın incelenerek ve yenilikçilik modeli aşağıda sıralanan üç temel araştırma sorusuna bağlı olarak biçimlendirilmiştir: 1. Firma düzeyindeki inovasyon faktörleri nelerdir? 2. Đnovasyon nasıl ölçülebilir? 3. Đnovasyonların, özellikle rekabetçilik gücü ve performans açısından, firmalara katkısı nedir? Bu çalışmanın çıktılarından biri de, firmalara inovasyonla ilgili uygun politika ve stratejiler geliştirmede yol gösterecek bir veritabanı oluşturmaktır. Sonuçlar, ayrıca, seçilen bölgelerde sektörel düzeyde bir mukayese yürütebilmek için firmaların yenilikçilik kapasitelerinin tanımlanmasında da faydalı olacaktır. Böylece amaç, firmaların yenilikçilik gücünü artırmak için gerekli strateji ve hareket planlarını ortaya çıkarmaktır. Bu amaçları başarmak ve uygulamak için çalışmanın ana hatları şöyle oluşturulmuştur: i. Đmalat sanayinin yenilikçi beceri ve potansiyelini değerlendirmek, ii. Đmalat sanayinin hem teknik hem örgütsel hem de yönetimsel gelişimini izlemek için fırsat yaratmak ve imalat sanayinde yenilikçiliğe ilişkin yeni örgütsel, yönetimsel ve teknik becerilerin belirlemek, iii. Đmalat sanayiinde yenilikçiliğin geliştirilmesi için politikalar önermek. Özetle bu çalışma, deneysel araştırma metodolojisinden yararlanılarak Türkiye imalat sanayii firmalarında inovasyonun kavramsal ve teorik yönlerine ait sonuçlara ulaşmayı hedeflemektedir. Ayrıca inovasyon sürecinin modellenmesi ve yenilikçiliğin imalat sanayiinde firma rekabetçi gücüne etkisinin araştırılması, teknik yazın için de önemli katkılar oluşturabilir. 51

52 4.2 Araştırma Metodolojisi Bu çalışmada istenilen bilgilerin toplanması için saha çalışmasını da içeren deneysel araştırma metodolojisinden yararlanılmıştır. Seçilen sanayilerin çeşitli büyüklükteki işletmelerinde çalışan üst yöneticilerce doldurulması için bir anket soru formu hazırlanmıştır. Bu soru formunun amacı firma rekabetçiliği ve performansına inovasyonların etkilerini araştırmak ve inovasyonları meydana getiren belirleyicileri katkı düzeyleri ile birlikte saptamaktır. Bu çalışmada kullanılan veri, bu proje için özel olarak tasarlanan kapsamlı bir anket çalışmasıyla elde edilmiştir. Anket soru formu ekonomik yapısının önemli bileşenlerinden biri olan inovasyonu konu almış ve onun belirleyicileri ve firma performans verilerine odaklanmıştır. Kullanılacak bilgiler, posta yoluyla anket uygulaması ve yüz yüze mülakatlar yapılarak toplanmıştır. Meredith vd. (1989) akademik araştırmalar için anket uygulama prosedürünün önemli bir metodoloji olduğunu ileri sürmüştür. Anket yöntemi özellikle toplanan verilerin istatistiksel metotla analizi ve de kantitatif (nicel) yollarla sonuçların genellenmesi için oldukça yararlıdır. Anketleri posta yoluyla gerçekleştirmenin yüzyüze gerçekleştirmeye göre daha az zahmetli ve daha az maliyetli olması anket metodunun popülerliğini artırmaktadır. Ancak bu yöntemin zayıf noktası, ankete katılan kişinin anket formunu cevaplarken anlamadığı sorular ve kavramlar için fazla yardım alamaması ve kendi algıladığı şekilde cevaplamasıdır. Soru formu, önceki benzer çalışmalar için kullanılan anket formlarını ve güncel Teknik yazında karşılaşılan ölçüm ve faktörleri de dikkate alarak hazırlanmıştır. Anket araştırması bilhassa firma düzeyindeki inovasyonun belirleyicilerini değerlendirmek, firmalardaki yenilikçiliğin etkisinin ortaya çıkarmak ve yenilikçilik, rekabetçilik ve firma performansı arasındaki ilişkinin belirlenmesi amacıyla kullanılmıştır. Veri toplandıktan sonra, sonuca ulaşmak için istatistiksel metotlar, araçlar ve yazılımlar kullanılarak analizler yapılmıştır. Bu araştırmada uygulanan metodolojinin temel aşamaları aşağıdaki gibi özetlenebilir: Modelleme Konuları. Yenilikçiliğin modellenmesi teknik yazın araştırmasıyla başlamıştır. Bu araştırma kuramsal bir model elde etmekte yararlı olmuştur. Kuramsal modelin onaylanmasında ve modelde ortaya çıkan hipotezlerin sınanmasında (validation), uygulanan anketin sonuçları kullanılmıştır. 52

53 Anket Uygulaması. Anket uygulaması öncelikle posta yardımıyla yapılmıştır. Sektörler belirlendikten sonra soru formu parası ödenmiş geribildirim zarfı ve açıklayıcı bir ön mektupla birlikte firmalara yollanmıştır. Firmalar soru formunu cevapladıklarında iade adresine iletmişlerdir. Fakat anket katılımının sayısının yetersizliğini telafi için anket uygulaması yüz yüze görüşmelerle de desteklenmiştir. Veri Analizi. Anket yoluyla veriler toplandıktan sonra çoğunlukla SPSS v13 ve AMOS v4 kullanılarak analizler yapılmıştır. Bu yazılımlarla hipotezler, uygun istatistiksel metotlar tarafından sınanmıştır. Son olarak, analiz sonuçları irdelenerek, sonuçlar ve öneriler geliştirilmiştir. 4.3 Đnovasyon Modeli Firmaların en önde gelen amacı pazarlarında hayatta kalmak ve kâr etmeyi başarmaktır. Đnovasyonların, firmaların yarattığı istihdam, büyümesine, finansal performansına ve rekabete dayalı gücünü artırmaya katkıda bulunan en önemli kaynaklardan biri olmasından ötürü, günümüzde firmaların yenilikçilik kapasiteleri kâr elde etmenin başlıca etmenleri arasında görülmektedir. Đnovasyon teknik yazınındaki çalışmaların büyük bir kısmı işletmelerin yenilikçiliğini hangi faktörlerin artırdığını ortaya çıkarmayı hedeflemektedir. Bu bölümde firma düzeyinde inovasyon yapma sürecini açıklayan, yeniliğin belirleyicilerini ve sonuçlarını özetleyen bir inovasyon modeli tartışılacaktır Model Unsurları Önerilen inovasyon modeli, bahsedilen inovasyon belirleyicileri ve etkileri arasındaki ilişkileri göstermektedir. Kabaca ifade etmek gerekirse, bu araştırmada, inovasyon belirleyicileri, inovasyon aktiviteleri ve firmaların performansları incelenmektedir. Teknik yazında yer alan önceki çalışmaların bulguları kullanılarak, firma düzeyinde inovasyonun oluşumunun ve etkilerinin bir taslak modeli kurulmuştur. Đnovasyon yazının büyük çoğunluğu, büyük veya küçük ve orta ölçekli işletmelerdeki (KOBĐler) inovasyonu desteklemek için idari araçların gerekli olduğunu açığa çıkarmaktadır. Bir önceki bölümdeki teknik yazın taraması, inovasyon belirleyicilerini ortaya çıkarmaya ve yenilikçilik, rekabetçilik düzeyi ve firma performansı arasındaki ilişkileri açıklayacak bir model önermeye hizmet etmektedir. 53

54 Kısaca, firma içi ve firma dışı faktörler firmaların yenilikçilik kapasitelerini belirler. Bu inovasyon yeteneği eninde sonunda firmanın pazardaki rekabetçiliğine ve dolayısıyla firmanın genel, finansal, pazar ve üretim performansının başarısına doğrudan veya dolaylı yollardan etki eder. Đnovasyon modelinin temel unsurları Şekil 4.1 de özetlenmiştir. Şekil 4.1: Đnovasyon modelinin temel unsurları Đnovasyon belirleyicileri, modeli şekillendirmede önemli rol oynamaktadır. Bu belirleyiciler teknik yazın taramasında değinildiği üzere dört genel kategori altında sunulmaktadır. Aslında bu faktörleri aşağıdaki gibi yeniden düzenlemek mümkündür: Genel Firma Özellikleri o Firma Büyüklüğü o Firma Yaşı o Hukuki/Sahiplik Statüsü o Yabancı Sermaye Firma Yapısı o Kurum kültürü Đletişim, Formelleşme, Merkezileşme, Yönetim Desteği, Đşteki Özerklik, Zaman Tahsisi, Ödüllendirme o Entelektüel Sermaye Firma Stratejileri o Đşbirlikleri Beşeri Sermaye, Sosyal Sermaye, Örgütsel Sermaye o Đnovasyon Harcamaları o Đşletme stratejileri Pazar ve Teknoloji Stratejileri Đmalat Stratejileri (Maliyet, Kalite, Esneklik, Zamanında Teslimat) Yeniliklerin Đzlenmesi Sektörel Şartlar ve Đlişkiler o Pazar Dinamizmi ve Rekabet o Kamu Teşvikleri o Yenilik Engelleri (Firma içi ve Firma dışı engeller) 54

55 Đnovasyon süreci bir sistem olduğundan, kritik ve/veya tamamlayıcı bir bileşen eksik ya da başarısız olursa bu durum tüm yenilik sürecini yavaşlatabilir hatta engelleyebilir. Böylece bütün inovasyon belirleyicileri firmanın başarılı sonuçlar elde etmesini sağlayan yeniliklerin ortaya çıkma sürecinde önemli bir role ve etkiye sahiptir. Đnovasyonun başarı düzeyi yenilik sürecinde bu faktörlerin birbirlerini nasıl etkilediklerine dayanmaktadır. Yenilik sürecindeki ilk araştırma, doğal olarak ki, inovasyonların nasıl meydana geldiğinin açıklanması olmalıdır. Yenilikçilik firma yapısının, kültürünün ve stratejilerinin, çevresel faktörlerin birleşik bir sonucudur. Firmanın uygun bir yenilikçi iklimi var olduğunda, kendi girişimcilik yeteneklerini ortaya koyarak pazar şartlarının değişiminden yararlanabilmesi kolaylaşır. Sonuçta inovasyonlar, firmanın sahip olduğu yenilik imkânları, varlıklar ve gelecekteki yenilikler için yeni bilgi olasılıklarının karıştırılıp yeniden bir araya getirilmesidir ve böylece yenilikçiliğin sürekliliği sağlanmış olur. Bir inovasyonun başarı düzeyi, firma performansının nasıl etkilendiği ile ölçülebilir. Đnovasyonlar aslında genel firma performansı; daha özel olarak daha fazla pazar payı ve itibar kazanılması, yani pazar performansı; kârın artırılması yani finansal performans; ve/veya firmanın etkinliğinin ve verimliliğinin artırılması gibi üretim performans bakımından bir girişimciye birçok yarar sağlamaktadır Model Planı ve Đlişkiler Şimdiye kadar akademik yazında, yenilikçiliğin eksiksiz bir modeli araştırmacılarca neredeyse hiç oluşturulup sınanmamıştır. Bu nedenle, bütünleşik bir inovasyon modeli konusunda çok az dikkate değer sonuç vardır. Eksiksiz bir inovasyon modeli önerilmemesinin nedeni, firmalardan yenilikçilik stratejileri ve performansları hakkında detaylı bilgi elde etme zorluğu olabilir. Bu araştırmada, seçilen altı sektörde Türk imalat firmalarının inovasyon aktiviteleri, işletme stratejileri ve uygulamaları, rekabetçi yetenekleri ve performans başarıları incelenmiştir. Şekil 4.2 de bir önceki bölümde açıklanan inovasyon belirleyicileri birleştirilmiş ve bir bütünleşik inovasyon modeli oluşturulmuştur. 55

56 Şekil 4.2: Bütünleşik inovasyon modeli Önerilen yenilikçilik modeli iki adımı yansıtmaktadır. Birinci adım inovasyon belirleyicilerinin, firmaların yenilikçilik düzeylerini ve yaptıkları yenilikleri oluşturan inovasyon gelişim süreci hakkındadır. Bu ilk adım yenilikçilik modelinin dinamosu olarak tanımlanabilir. Đkinci adım ise bir firmanın yenilikçiliğinin ve yaptığı yeniliklerin, performansını nasıl etkilediği ile ilgilidir. Đnovasyon belirleyicileri modeli Şekil 4.3 te görülebilir. Bu modele göre; Genel firma özellikleri: firma büyüklüğü, firma yaşı, yabancı sermaye miktarı ve hukuki statü, 56

57 Firma yapısı: entelektüel sermaye ve kurum kültürü Firma stratejileri: işletme stratejileri, inovasyon harcamaları ve işbirlikleri Sektörel koşullar ve ilişkiler: pazar dinamizmi ve rekabet yoğunluğu, kamu düzenlemeleri ve teşvikleri ve inovasyon engelleri firmaların yenilikçilik seviyesi üzerinde doğrudan etkilidir. Şekil 4.3: Đnovasyon belirleyicileri modeli. Bütünleşik inovasyon modelinin ikinci adımı inovasyonun performans modeli olarak açıklanabilir (Şekil 4.4). Bu modele göre inovasyonlar (ürün, süreç, pazarlama veya organizasyonel) veya yenilikçilik başarısı doğrudan firma performansını etkileyebilir. Bu da bir sonraki bölümde detaylı olarak anlatılan performans göstergeleri tarafından ölçülebilir. Bu performans göstergeleri dört alt gruba ayrılır; yenilik performansı, pazar performansı, finansal performans ve üretim performansı. Buna rağmen finansal performans gerçekte diğer firma 57

58 performans göstergelerinin bir sonucudur. Đnovasyonlarla finansal etkileri arasında bir gecikme olduğu kabul edilen bir gerçektir. Đnovasyonlar Ürün Đnovasyonu Firma Performansı Yenilik Performansı Süreç Đnovasyonu Üretim Performansı Finansal Performans Pazarlama Đnovasyonu Pazar Performansı Organizasyonel Đnovasyon Şekil 4.4: Đnovasyon performans modeli. Bu modellerin onaylanması iki aşamada olmaktadır. Đlk aşama inovasyon belirleyicilerinin oluşturduğu inovasyonların başarı düzeyini (firmanın yenilikçilik düzeyini) sınamakla ilgilidir. Đkinci aşamada, inovasyonun firma performansı ve rekabetçiliğine etkileri de araştırılmıştır. Bir sonraki kısımda sunulan hipotezler, analiz ve bulgular için kritik bir öneme sahiptir. Son aşamada ise elde edilen bulguların ışığında firma düzeyindeki başarılı inovasyonlar için uygun öneriler geliştirilecektir. Đnovasyon zaman çerçevesi, inovasyonun yer aldığı ve meydana gelmesi için tasarlandığı bir süre zarfı olarak tanımlanabilir. Đşletmenin inovasyona yatırım yaparkenki beklentilerini açıkça ortaya koymak gerekir. Aslında firmalar genellikle pazarda finansal ve rekabetçi üstünlük yaratmak için yeni ürün, süreç ve stratejiler geliştirmeye odaklanmışlardır. Đnovasyon süreçleri ve uygulamaları bir çıktı ile sona eren yerine getirilmiş bir seri modifikasyon ve işlemler olarak tanımlanabilir. Đnovasyon sürecinin çıktıları elde edildiğinde, inovasyonun etkisi yüzeye çıkar. Bu çıktılar çoğunlukla firmaların kazandıkları 58

59 inovasyonlardır. Örnek olarak bu, firmalara rekabet üstünlüğü sağlayan bir nihai ürün ya da süreç olabilir. Şekil 4.5 inovasyon çerçevesini ve ilişkilerini özetlemektedir. ZAMAN ÇERÇEVESĐ GĐRDĐLER Đnovasyon etkenleri ve dış faktörler GERÇEKLEŞTĐRME AŞAMASINDA ĐNOVASYON ĐNOVASYONUN AMACI ĐNOVASYON SÜRECĐ ĐNOVASYONUN BAŞARISI Ürün, Süreç, Pazarlama, Organizasyonel ÇIKTILAR / SONUÇLAR Đnovasyon ölçekleriyle ölçülen performans göstergeleri Zaman Çizgisi Şekil 4.5: Đnovasyon çerçevesi 4.4 Hipotezler Đlk olarak inovasyon belirleyicileri modeli ışığında, bağımlı değişken yenilikçilik alınarak Tablo 4.1 deki hipotezler oluşturulmuştur. Đkinci olarak, inovasyon performans modeli kullanılarak bağımlı değişken firma performansı kabul edilmiş ve Tablo 4.2 deki hipotezler ileri sürülmüştür. Toplanan verinin analizi ve bu hipotezlerin sınanması için bir sonraki kısımda anlatılan inovasyon ölçütleri kullanılmıştır. 59

60 Hipotezler Đlişkinin Đşareti HY1 Firma Büyüklüğü + HY2 Firma Yaşı + HY3 Hukuki Statü + HY4 Yabancı Sermaye - HY5 Đletişim + HY6 Formelleşme + HY7 Merkezleştirme - HY8 Yönetim Desteği + HY9 Đşteki Özerklik + HY10 Zaman Tahsisi + HY11 Ödüllendirme + HY12 Beşeri Sermaye + HY13 Sosyal Sermaye + HY14 Örgütsel Sermaye + HY15 Đşletme Stratejileri + HY16 Yenilikleri Đzleme + HY17 Đşbirlikleri + HY18 Pazar Dinamizmi ve Rekabet Yoğunluğu + HY19 Kamu Düzenlemeleri ve Teşvikler + HY20 Firma Đçi Đnovasyon Engelleri - HY21 Firma Dışı Đnovasyon Engelleri - HY22 Đnovasyon Harcamaları + Bağımlı Değişken: Yenilikçilik Tablo 4.1: Đnovasyon belirleyicileri modeli hipotezleri Hipotezler Đlişkinin Đşareti HP1 Ürün inovasyonları Yenilikçi Performans + HP2 Süreç Đnovasyonları Yenilikçi Performans + HP3 Pazarlama Đnovasyonları Yenilikçi Performans + HP4 Organizasyonel Đnovasyonlar Yenilikçi Performans + HP5 Ürün inovasyonları Pazar Performansı + HP6 Süreç Đnovasyonları Pazar Performansı + HP7 Pazarlama Đnovasyonları Pazar Performansı + HP8 Organizasyonel Đnovasyonlar Pazar Performansı + HP9 Ürün inovasyonları Üretim Performansı + HP10 Süreç Đnovasyonları Üretim Performansı + HP11 Pazarlama Đnovasyonları Üretim Performansı + HP12 Organizasyonel Đnovasyonlar Üretim Performansı + HP13 Yenilikçi Performans Finansal Performans + HP14 Üretim Performansı Finansal Performans + HP15 Pazar Performansı Finansal Performans + Bağımlı Değişken: Firma Performansı Tablo 4.2: Performans modeli hipotezleri 60

61 4.5 Yenilikçilik ve Performans Ölçütleri Daha etkili ve daha verimli imalat süreçleri uygulamak, pazarda daha iyi olmak, müşteri algısında iyi bir şöhret kazanmak ve rekabet avantajı elde etmek gibi birçok nedenden ötürü firmalar için inovasyonlar gerekli ve vazgeçilmezdir. Halen akademik yazında yenilikçiliğin firma performansı ve rekabetçilikle ilişkisini ortaya koyan deneysel fazlaca araştırma yoktur. Ancak, başarılı inovasyonlar uzun dönemde firmaların performansı üstünde kaçınılmaz bir pozitif etkiye sahiptir; yine de, kısa dönemde, başlatılan yatırımlar ve firmaların iç kaynak kullanımları başlangıçta olası kayıplara neden olabilir. Başarılı inovasyonlar, firmaların satışlarında ve pazar paylarında olası bir artış sağlar; sonrasında uzun vadede pazarda daha iyi bir rekabetçi pozisyon almaları, daha yüksek finansal kazanç oluşturur. Yenilikçiliğin nasıl ölçülebileceği tartışması tüm inovasyonla ilgili Teknik yazında devam etmekte olan bir konudur. Firma performans ölçümü için çeşitli disiplinler farklı ölçütler kullanmakta, çoğunlukla ROS (ciro kârlılığı), ROI (yatırım kârlılığı) ve ROA (aktif kârlılığı) gibi finansal ölçütler performans değerlendirmesi için tercih edilmektedir. Oysa bazı başarılı idari yenilikçi çabalar bunun gibi finansal performans göstergeleriyle ölçülemez (Zahra, 1993). Đnovasyon ve ekonomi araştırmaları yaratıcılık ve yenilikçi performansı ölçme amacı ile patentlenmiş ya da patentlenebilir inovasyon sayısını (yeni süreç, ürün ya da teknoloji) önemli bir faktör olarak dikkate alırlar (Hagedeoorn ve Cloodt, 2003). Jaumotte ve Pain (2005) kişi başına düşen patent sayısının yüksek olduğu ülkelerin firmalarının Ar-Ge yoğunluğunun tipik olarak yüksek düzeyde olduğunu belirtmişlerdir. Genel olarak kabul edilen inovasyon performans ölçütleri: Ar-Ge harcamaları, patentlenen ya da patentlenebilir süreç ve ürünlerin sayısı, ve pazara sunulan yeni ürün sayısıdır (Alpkan vd.2005). Archibiugi ve Pianta (1996) inovasyon ölçümünü araştırmış ve yeniliklerin ya yatırım malları, ürünler ve vasıflı çalışanlar içinde somutlaştığını ya da patentler, lisanslar, tasarımlar ve Ar-Ge aktiviteleri dâhil teknik bilgi (know-how) içinde soyutlaştığını ifade etmiştir. Conte (2002) inovasyon girdi ve çıktıları hakkında genel bir analiz önermiş, yenilikçi aktivitelerin firmaların takip ettiği yatırım stratejileri ve davranışlara bağlı olduğunu belirtmiştir. Böylece firmaların yenilikçi aktiviteleri ve ortaya çıkan inovasyonlar, Ar-Ge alanında yapılan yatırımlar gibi çeşitli belirleyiciler vasıtası ile ölçülebilir. Geroski (2005), gerçekleştirilen önemli inovasyon ve patentlerin, finansal kârlılık, getirinin borsa oranlarına etkileri ve firma büyüme hızı gibi çeşitli firma performans 61

62 ölçümlerine olan etkilerini incelemiştir. Bulgularına göre firma performansında gözlenen doğrudan inovasyon etkileri nispeten azdır ve inovasyonların yararları dolaylı gözükmektedir. Ancak yenilikçi firmalar yenilikçi olmayanlara göre, döngüsel sektörel ve çevresel baskılara karşı daha başarılı tepkiler vermektedir. Jaumotte ve Pain (2005) çok fazla patentlenmemiş buluş olduğundan ötürü patentlerin, inovasyon çıktılarının ancak bir bölümünü ifade edebildiğini belirtmiştir. Bazen firmalar bilgiyi gizli tutmayı da tercih edebilmektedir. Ayrıca, inovasyonlar, telif hakları, ticari markalar ve tasarım tescilleri tarafından da korunabilmektedir. Bu ölçütler yalnızca her bir firma için inovasyonların adedi hakkındaki bilgiyi değil, ayrıca bulundukları pazar yapısı, rekabet yoğunluğu ve inovasyon yayılım etkileri (spillover) ile ilgili çeşitliliği de yansıtmaktadır. Bu araştırmada firma içi yenilikçilik kapasitesini ve firmaların yenilikçi performanslarını değerlendirmek için Hagedoorn ve Cloodt (2003) a benzer bir yaklaşım izlenmiştir. Bu yaklaşıma göre, yenilik çıktılarının ve etkilerinin incelenmesi belirli bir zaman diliminde, örneğin son üç yılda ele alınmaktadır. Ar-Ge harcamaları, patentler, patent başvuruları ve geliştirilen yeni ürün sayısı gibi ölçütlerden oluşan bir yenilikçilik ölçümü kullanılmaktadır. Ayrıca işletme içindeki yeni fikir ve projelerin sayısı, üretim süreçlerindeki iyileştirmeler, ürün ve hizmetler için daha yüksek kalite ve/veya daha düşük maliyet ve patentlenmiş ürünlerin sayısı gibi farklı yenilik ölçütlerinden yararlanılmış; Salavou nun (2004), inovasyon ölçütlerini araştırarak, yenilikçiliği ölçmek için belirlediği kriterlerden de faydalanılmıştır. Geneli itibari ile bu araştırmada firma düzeyinde yenilikçilik sonuçlarını değerlendirmek için çeşitli ölçütler dikkate alınmıştır. Özellikle dört değişik performans ölçeği üzerinde inovasyonların etkileri araştırılmıştır. Yedi kriterden oluşan yenilik performansı ölçeği Antoncic ve Hisrich (2001) ve Hagedoorn ve Cloodt (2003) den uyarlanmıştır. Üretim performansı, pazar performansı ve finansal performans ölçekleri sırasıyla 4, 3 ve 4 soruyla mevcut akademik Teknik yazından uyarlanmıştır. Bu performans kriterleri için seçilen soruların temeli çoğunlukla Barringer ve Bluedorn (1999), Hornsby vd. (2002), Narver ve Slater (1990) ve Yılmaz vd. (2005) nin araştırmalarına dayanmaktadır. Yöneticilerin algılamalarına göre son üç yıllık performansın önceki geçmiş yıllarla karşılaştırıldığı firma performansı hakkındaki sorular 5 li tip Likert ölçeği ile sorulmaktadır. Ölçekte, 1 çok başarısızı ifade etmektedir. 2=başarısız, 3=aynı, 4=başarılı, 5=çok başarılı dır. Bu gibi öznel ölçümler yönetici önyargılarından kaynaklanan sapmalara imkân verse de 62

63 araştırmalarda kullanılan yaygın bir uygulamadır (Khazanchi vd. 2007). Bu öznel ölçeğin kullanılmasındaki neden, firmaların performans kayıtlarını açığa vurmaya isteksiz olmaları ve yöneticilerin tarafsız performans verilerini vermeye daha az gönüllü olmalarıdır (Boyer vd. 1997; Ward ve Duray, 2000). Aksine performans verilerine oldukça aşina olan üst yöneticiler kesin bir öznel değerlendirmeyi rahatlıkla sunabilirler (Choi ve Eboch, 1998). Dahası nesnel ölçümler cevapların karşılaştırılabilirliğini sınırlayabilmektedir (Dess ve Robinson, 1984; Porter, 1979 ). Yenilikçi performansı ölçmek için araştırmada kullanılan ölçütler şunlardır: 1. Yeni ürünleri rakiplerden önce pazara sunabilme 2. Mevcut ürün yelpazesinde yeni ürünlerin oranı 3. Yeni ürün ve hizmet projelerinin sayısı 4. Đş süreç ve yöntemlerine dair geliştirilen yenilikler 5. Geliştirilen yeni ürün ve hizmetlerin kalitesi 6. Fikri mülkiyet hakkı altına alınmış yeniliklerin sayısı 7. Đdari yapı ve zihniyetin çevresel şartlara göre yenilenmesi Üretim performansını ölçmek için araştırmada kullanılan kriterler; 1. Đmalat kalitesi 2. Đmalat maliyeti 3. Đmalat esnekliği 4. Üretim ve teslimat hızı Pazar performansını ölçmek için araştırmada kullanılan kriterler; 1. Müşteri memnuniyeti 2. Toplam satışlar 3. Toplam pazar payı Finansal performansı ölçmek için araştırmada kullanılan kriterler; 1. Ciro Kârlılığı (Kar/Toplam satışlar) 2. Aktif Kârlılığı (Kar/Toplam varlıklar) 3. Firmanın genel kârlılık durumu 4. Yatırım dışı nakit akışı 63

64 4.6 Analiz Metodolojisi Proje modeli oluşturulduktan, hipotezler belirlendikten ve analizler için hangi soruların derleneceği ve nasıl ölçüleceği belirlendikten sonra; toplanacak verilerin hangi yöntemlerle analiz edileceği, hangi yazılım ve metotların uygulanacağı düşünülmüştür. Bu çalışmada değişkenler arası ilişkileri ortaya çıkarmak için istatistikî analiz yöntemleri kullanılacaktır. Toplanan firma verileri önce açıklayıcı (descriptive) analizlerle tanımlanmış, sonra istatistiksel yazılımlar SPSS v13 (Sosyal Bilimler için Đstatistiksel Paket) ve AMOS v4.0 ile analizler gerçekleştirilmiştir. Faktör analizleri, değişkenlerin içsel tutarlılığı için güvenilirlik analizi, faktörler arasındaki birebir ilişkileri test etmek için korelasyon ve çoklu regresyon analizi, yapısal eşitlik modelleri ve faktörler arasındaki kesin ilişkiyi resmetmek için patika analizi öncelikle kullanılan yöntemlerdir. Bundan başka, kontrol değişkenlerinin etkilerini ortaya çıkarmak için, F testleri, tek yönlü varyans (ANOVA) analizi ve Student t-testleri gibi ortalamaların kıyaslamaları üzerinden hipotez testlerine de başvurulmuştur. Bu çalışmada, yenilikçilik belirleyicileri, yenilikçilik ve firma performansı arasındaki ilişkiyi göstermek, önerilen bütünleşik modeli sınamak ve saptanan hipotezleri sınamak amacıyla istatistikî analizler ve testler gerçekleştirilmiştir. Değişkenler arasındaki ilişkiyi sayısal olarak inceleyebilmek için; faktör yapılarını ortaya çıkaran keşifsel faktör analizleri ile başlamak sonrasında da yapıyı geçerli kılacak olan güvenilirlik testleri ve teyit edici faktör analizleri (bu metot için AMOS yazılımı kullanılmıştır) uygulamak gereklidir. Faktörler; gözlenen orijinal küme değişkenlerin minimum bilgi kaybı ile ifade edildiği gizil belli başlı boyutları ifade etmektedir. Faktör analizi veri indirgeme ve özetlemeyi temel amaç edinen çok değişkenli istatistiksel metotlara verilen genel bir addır. Kendisini, çok sayıdaki değişken arasındaki karşılıklı ilişkinin analizi ve sonrasında ortak faktörler açısından bu değişkenlerin açıklanması problemine yönlendirmektedir. Faktör analizi özellikle araştırmacılar tarafından karşılaşılan karmaşık ve çok boyutlu problemlerin analizinde uygun olan bir yöntemdir. Eğer veri, mümkün olan en az veri kaybıyla faktör ve bileşenlerin küçük bir kümesine indirgenebilir veya özetlenebilir ise, belli başlı modellerin ya da çok sayıdaki değişkenin gözlenmesinde ve belirlenmesinde faktör analizi yararlı olabilir. Faktör analitik tekniklerinin genel amacı belli sayıda değişken içeren 64

65 bilgiyi, en az kayıpla daha küçük bir dizi yeni karma boyuta (faktör) özetlemenin bir yolunu bulmaktır. Açıklayıcı faktör analizi; varimax rotasyonu seçilerek ve asal bileşenler analizi kullanılarak SPSS v13 yazılımı ile uygulanmıştır. Đndirgenen faktör sayısını saptamak için, çoğunlukla özdeğeri (eigenvalue) 1 den yüksek olma yöntemi göz önüne alınmıştır. Özdeğer, bir faktör tarafından açıklanan değişkenlik (varyans) miktarını temsil etmektedir. Öte yandan, teyit edici faktör analizi, en büyük olasılık tahmini (maximum likelihood estimation) kullanılarak AMOS v4.0 yazılımı ile uygulanmıştır. Faktörler elde edilir edilmez, Cronbach α değerlerine bakılmış ve faktörlerin içsel tutarlılığı için güvenilirlik analizi gerçekleştirilmiştir. Modelleri sınamak ve değişkenler arasındaki ilişkileri araştırmak üzere yapılacak olan analizler benzerdir; bu analizlerin içeriğini, nasıl yapıldığını ve metodolojisini bir örnek üzerinden göstermek ve diğer analizlerin de benzeri şekilde yapıldığını söylemek, gelinen noktada tekrardan kaçınmak için gerekli olacaktır. Böylece analiz bölümünde (bölüm 6 ve 7) yöntemleri anlatan tekrarlardan ziyade, sonuçlara odaklanmak mümkün olacaktır. SPSS ile uygulanan keşifsel faktör analizi uygulaması sonucunda değişkenlerin ortaya koyduğu bir faktör yapısı belirlenir. Bu analizde, anket formunda yer alan tüm aynı konu hakkındaki sorular birlikte temel bileşenler analizine sokulur ve özdeğeri 1 i aşan gizil faktörler ortaya çıkarılır. Faktör yapısını bozan herhangi bir öğeye rastlandığı takdirde analizden atılır; bir başka deyişle ortaya çıkan faktör yükleri yüksek ( 0,45), her bir soru kendisiyle aynı öğeyi sorgulayan sorularla birlikte gruplanmış ve dolayısıyla internal face validity sağlanmışsa, faktör yapısı kabul edilmiş olur. Elde edilen faktörler onları oluşturan sorulara bakarak adlandırılır. Yine de, bu noktada teyit edici faktör analizinin faktör yapısını sınamak amacıyla yapılması gereklidir. Bu yöntem, keşifsel faktör analizi bulguları ışığında gerçekleştirilir. Teyit edici faktör analizinde, keşifsel faktör analizi sonucunda gruplanan değişkenler, tek bir üst faktöre bağlanır. Analiz sonucunda her bir değişkenin, bağlı olduğu üst değişkenle arasındaki regresyon katsayısına (faktör yükleri) ve paylaştığı ortak varyansa bakılır. Faktör yükleri yüksek ( 0,45) ve anlamlı (p 0,05) çıkan değişkenlerin böylece bağlı olduğu üst değişkenin bir öğesi olduğu kabul edilmiş olur. Ayrıca, teyit edici faktör analizinde modelin uygunluğunu ölçmek için bakılan çeşitli indeksler vardır. Teyit edici faktör analizi, keşifsel faktör analizinin çıktılarının ölçüm özelliklerini değerlendirmek ve teyit etmek amacıyla uygulanır. Kullanılan uygunluk endeksleri Tablo 4.3 de görülmektedir. 65

66 Uygunluk Endeksleri Referans Değeri χ 2 / serbestlik derecesi 1< χ 2 / df <5 CFI (Comparative Fit Index) 0.9<CFI<1 NFI (Normed Fit Index) 0.9<NFI<1 RFI (Relative Fit Index) 0.9<RFI<1 IFI (Incremental Fit Index) 0.9<IFI<1 TLI (Tucker-Lewis Fit Index) 0.9<TLI<1 RMSEA (Root Mean Square Error) RMSEA<.08 Tablo 4.3: Teyit edici faktör analizi uygunluk endeksleri χ 2 /serbestlik derecesi; serbestlik derecesine bölünen en küçük farktır (discrepency). Wheaton vd. (1977) bu göreli derecenin yaklaşık 5 ve daha az olduğunda χ 2 nin mantıklı olmaya başlayacağını öne sürmüştür. Bu oran modelin veriye olan uygunluğunu gösterir. Kıyaslamalı uyma indeksi (CFI; Bentler, 1990) modelin uygunluğunu test etmektedir; değerler 1 e yaklaştıkça iyi bir uyum gösterecektir. Bentler-Borett (1980) standart uyma indeksi (NFI), Bollen in (1986) orantılı uyma indeksi (RFI) ve Bollen in (1989) adımsal uyma indeksleri (IFI) de değerler 1 e yaklaştıkça iyi bir uyum göstermektedir. Tucker-Lewis katsayısı (TLI) zaman yapıları analizinin içeriğinde Bentler ve Bonett (1980) tarafından tartışılmıştır ve aynı zamanda Bentler-Bonett standart olmayan uyma indeksi (NNFI) olarak da bilinir. TLI için tipik aralık 0 ile 1 arasındadır, fakat bu aralıkta sınırlı değildir; TLI değerinin 1 e yaklaşması çok iyi bir uyum göstermektedir. Browne ve Cudeck (1993) RMSEA için 0,08 veya daha az bir değerin makul bir yaklaşım hatasını işaret ettiğini belirtmişlerdir. Faktör analizi, değişkenler bir tek faktör içine yüklendiğinde, faktör yapıları hakkında bilgi vermektedir. Keşifsel faktör analizi tek boyutluluğu test eder, teyit edici faktör analizi ise yakınsama (convergence) ve discriminant geçerliliğini test eder. Faktörlerin yakınsama geçerliliği önceden sunulan yüksek faktör ağırlıklarıyla desteklenmektedir. Tek bir faktöre yüklenen değişkenlerin anlamları göz önüne alınarak, faktörlerin ikili kombinasyonları arasındaki ilişki içsel tutarlılığın (internal consistency) güvenilirliği hakkında bilgi vermektedir (Hair vd., 2003). Faktör yapısını onaylamak için son olarak, içsel tutarlılığı gözlemek, yani faktörleri oluşturan değişkenlerin birlikte ortak geçinmesine bakmak için güvenilirlik testleri yapılmaktadır (reliability analysis). Bu test için Cronbach α değeri kullanılmaktadır (Cronbach ve Shavelson, 2004). α değeri 0,70'den büyük olduğunda, skala güvenilir kabul edilir; fakat Teknik yazında bu değerin daha küçük olabileceğiyle ilgili tartışmalar vardır 66

67 (Streiner, 2003). Bu çalışmada, bir faktör, 0,60'dan büyük α değerleriyle, güvenilir kabul edilecektir. Tüm faktörlerin güvenirliği onaylandıktan sonra, faktörlerinin arasındaki birebir ilişkiyi incelemek için korelasyon analizine geçilmiştir. Sonuçlar, faktörlerin ortalamaları ve standart sapmaları ile beraber gösterilmiştir. Bu analizin bulguları iki değişken arasındaki basit doğrusal regresyon analizini vermektedir. Böylece, değişkenler arasında anlamlı bir ilişki olup olmadığı ve bu ilişkinin gücü hakkında fikir sahibi olunmaktadır. Korelasyon katsayısı iki değişken arasındaki doğrusal birliğin bir ölçümüdür. -1 ile 1 arasında değişen bu değerin mutlak değeri ilişkinin kuvvetini haber vermektedir (Norusis, 2003). Eğer işaret pozitifse, bunun anlamı iki değişkenin değerlerinin beraber arttığı; eğer işaret negatif ise bunun anlamı aralarında ters yönlü bir ilişkinin olduğu, yani bir değer artarken diğerinin azalacağıdır. Korelasyon analizi oluşturulan faktörler arasındaki ilişkiyi yansıtır. Yine de bu analiz ilişkinin yönü, yani nedensellik hakkında bir fikir vermemektedir. Ancak, çoklu doğrusal regresyon analizi nedensellik açısından daha yardımcı olabilir. Bağımlı değişken üzerinde, bağımsız değişkenlerin olası etkilerini sınamak amacıyla, çoklu doğrusal regresyon metodu kullanılmaktadır. Basit doğrusal regresyon (korelasyon analizi) birebir ilişkinin yönü ve kuvveti hakkında bilgi verirken, çoklu doğrusal regresyon analizi iki ya da daha fazla bağımsız değişkenin bir bağımlı değişken üzerindeki etkisini incelemeye olanak tanımaktadır (Hair vd., 2003). Bir başka deyişle, bu analiz bir (bağımlı) değişkenin, diğer (bağımsız) değişkenlerce ne ölçüde başarılı ifade edilebildiğini ölçmektedir. Regresyon analizi SPSS v13 ile yönetildikten sonra, nedenselliği (casuality) ortaya çıkarabilmek için patika analizi AMOS v4.0 kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Regresyon analizinde elde edilen p değeri, modellerin α=%99 (p<0,01) veya α=%95 (p<0,05) düzeyinde anlamlı ya da anlamsız olup olmadığını gösterirken; R 2 değeri, bağımlı değişkenlerin ne kadarının bağımsız değişkenlerce açıklanabileceğini ifade etmektedir. Ayrıca her bir bağımsız değişken için standart beta değeri (regresyon katsayısı), o değişkenin bağlı değişken üzerindeki etki gücünü; p değeri ise o değişkenin diğer bağımsız değişkenler arasında ne ölçüde anlamlı olduğunu belirtir. Bu nedenle, regresyon modeli anlamlı olmasına, ve her bağımsız değişken bağlı değişken ile birebir anlamlı ilişkiye (korelasyon/basit doğrusal regresyon) sahip olmasına rağmen, çoklu regresyon analizinde bazı bağımsız değişkenlerin p değeri anlamsız olabilmektedir. Bağımlı değişken üstünde dominant etkiye sahip bir inovasyon türü diğer 67

68 bağımsız değişkenlerin etkilerini azalttığında ya da bazen yok ettiğinde bu durum ortaya çıkmaktadır. Bu durumda faktörler arasında aracı etkiler (mediating effects) vardır. Aracı etkiler Barron ve Kenny (1986) tarafından akademik yazında tartışılmıştır. Aracı etkiler; bir aracı değişkenin modele girişinden sonra değişkenler arasındaki ilişkinin azalmasında ya da yok olmasıyla ortaya çıkar. Böyle bir durumda, aracı etkileri saptamak ve ilişkilerin yönünü ortaya çıkarmak amacıyla yapısal eşitlik modeli ve patika analizi ile çoklu regresyon analizine devam etmek gerekmektedir. Bilgiler ışığında faktörlerin patika analizi modeli AMOS v4.0 kullanılarak oluşturulur ve yapısal eşitlik modeli indeksleri kullanılarak analiz edilir. Bu modelde, bağımlı değişkenin, ne kadarının ifade edildiği de söylenebilmektedir. Patika (path) analizinde, tek başlı oklar üzerindeki ölçümler (sayılar) regresyon ağırlıkları iken, kutuların köşelerindeki ölçümler aşağıdaki gibi yorumlanabilen korelasyon katsayısı kareleridir. Örneğin bir değişken üzerindeki sayı, o değişkenin varyansının yüzde kaçının kendisine bağlanan değişkenin varyansı tarafından açıklanabildiğini gösterir. Diğer bir deyişle o değişkenin ne kadarının bağlandığı değişkene katkıda bulunduğu ortaya çıkar. Sonuçta, yukarıdaki anlatılan analize benzer şekilde önerilen model kapsamında her bir faktör yapısı için analizler yürütülecektir. Öte yandan, ikili (binary) değişkenler için (örneğin firma özelliklerindeki, yabancı sermayenin varlığı, aile firması olup olmaması gibi evet/hayır şeklinde cevaplanan sorular) ve bazı faktörler özelinde iki faktör grubunun etkisine bakılması için Student-t testleri ve tek yönlü varyans analizleri (ANOVA) de kullanılacaktır. Likert ölçeğiyle olmayan ve ikili formatta cevaplanan sorular faktör analizi için uygun değildir. Bu öğeler, kalan diğer tüm değişkenler sabit tutulduktan sonra etkilerinin anlamlı bir fark yaratıp yaratmadığı ile test edilen kontrol değişkenlerini oluşturur. Student t-testi prosedürü 2 grubun ortalamalarını kıyaslamaktadır. Đdeal olarak bu test için konular belirlenen bir özelliğe göre rasgele iki gruba atanır, böylece cevaplardaki herhangi bir farkın özellikten dolayı mı kaynaklandığı test edilir. Öncelikle birbiriyle kıyaslanacak gruplar belirlenir ve grupların ortalamaları arasında fark olmadığını söyleyen bir başlangıç hipotezi seçilir H 0 : (µ 1 = µ 2 ). Sonrasında, ortalamaların testi sonucunda farkın anlamlı olup olmadığı, dolayısıyla H 0 ı kabul veya ret için anlamlı kanıtın bulunup bulunmadığına bakılır. Bazı durumlarda, 2 grup oluşturup ortalamalarındaki farka bakmak yerine, bir faktör bir özelliğe göre 2 den fazla gruba ayrılması gerekebilir. Bu durumlar için tek yönlü varyans (ANOVA) analizi uygulamak uygun düşmektedir. Student t-testine benzer şekilde bu analiz 68

69 içinde ortalamalar arasında anlamlı farkın olup olmadığını araştıran bir hipotez testi yürütülür. Sonuç itibariyle, Student t-test 2 grup arasında anlamlı fark olup olmadığını test ederken, ANOVA grupların bütününde anlamlı derece farklılaşma olup olmadığına bakmaktadır. ANOVA analizi neticesinde eğer gruplar arasında anlamlı bir fark olmadığını öngören H 0 hipotezini reddetmek için yeterli kanıt var ise, hangi grubun diğer hangi gruplardan farklılaştığını saptamak için Duncan prosedürünün uygulandığı post-hoc testi kullanılmıştır. Bu test ile farklılaşan gruplar birbirinden ayırt edilmektedir. Özet olarak, bu araştırmada anket yöntemi ile toplanan veriler SPSS ve AMOS yazılımları kullanarak istatistiksel yöntemlerce analiz edilmiştir. 4.7 Anket Dizaynı Bu çalışma temel olarak anket soru formunun uygulanması ve sonuçların değerlendirilmesi üzerine kurulmuştur. Bir önceki bölümde sunulan inovasyon modeli, anket uygulaması için hazırlanan soru formunun temelidir. Anket formundaki her soru model içindeki ilgili öğenin etkisini ölçmek için gerekli verilerin toplanmasını amaçlamaktadır. Inovasyon belirleyicileri modeli, inovasyon etkenlerinin firmanın yenilikçilik kapasitesi üzerindeki etkileri hakkındadır, performans modeli ise gerçekleştirilen inovasyonların firmaların pazardaki rekabetçilik gücü ve performansını nasıl etkilediğini tartışmaktadır. Anket uygulaması bu çerçeveye göre kurulmuştur. Soru formu sadece firmaların kimliği, yapıları, stratejileri ve sektörel ilişkileri ile ilgili soruları değil, firmalarda gerçekleştirilen inovasyonların kalitesi, miktarı, performansı ve rekabetçilik gücü ile ilgili soruları da kapsamıştır. Ek A da, model elemanlarının soru formuyla nasıl örtüştüğünü gösteren tablo bulunabilir. 4.8 Soru Formu Soru formu ürün, süreç, pazarlama ve organizasyonel inovasyonlara, bu yeniliklerin nasıl oluştuklarına ve etkilerine odaklanmıştır. Soru formu üçüncü bölümde anlatılan inovasyon teknik yazınının taraması dikkate alınarak hazırlanmıştır. Anket uygulaması 69

70 başlamadan önce, 10 adet pilot uygulama gerçekleştirilmiştir. Daha sonra pilot anketlerin sonuçları temel alınarak soru formu yenilenmiştir. Sorular hipotezleri analiz ve test etmek için doğru ve yararlı verileri toplamak amacıyla seçilmiştir. Temel olarak anket yapısının amacı cevaplayıcının tipik yanlış anlamalardan sıyrılmasını sağlamak ve analizlerde daha iyi hükümler verebilmek için tutarlı veri edebilmektir. Ankette yer alan 1-5 Likert ölçeğine göre oluşturulan sorular, firma yapısı ve stratejileri ve işletmelerin yenilikçi yeteneklerine ilişkin nitel bilgiyi kolayca almayı amaçlamaktadır. Doğrudan finansal performans verisi toplamak için sayısal sorular da sorulmuştur. Soru formunun hazırlanma aşamasında aşağıdaki hususlara özen gösterilmiştir. Bağımsız cevaplar elde etmek için önceki soru bir sonrakini manipüle etmeyecek şekilde listelenmesi, soru formunun standart olmalısı, her yeni uygulama için aynı formun kullanılması ve soruların her cevaplayıcıya diğer cevaplayıcılarla aynı sırada sorulması. Hazırlanan soru formu 11 kısım altında özetlenebilir. Bunlar, Genel Firma Bilgileri, Pazar Özellikleri ve Rekabet Yapısı, Firma Stratejileri, Đnovasyon Tiplerinin Uygulama Düzeyi, Entelektüel Sermaye, Kamu teşvikleri, Kurum kültürü, Đnovasyon Engelleri, Đşbirlikleri, Performans ve Sayısal Firma Bilgileri. Soru formu Ek B de verilmiştir. Her anket başlığı için amaç, firmalardaki inovasyonla ilgili aktivitelerin durumunu öğrenmektedir. Nicel cevaplar çok bilgi içermesine rağmen, az sayıda nicel soru vardır. Bunun nedeni gizlilik sebepleri yüzünden Türkiye deki firmalardan sayısal veri toplamanın zorluğudur. Kapalı uçlu soru tipleri için (bundan kastedilen soruları tamamlamaları için cevaplayıcıyı teşvik eden çoktan seçmeli sorulardır) eşit aralıklı 5 maddeli Likert ölçeği tercih edilmektedir, ölçekte 1 = kesinlikle katılmıyorum/son derece kötü ve 5 = kesinlikle katılıyorum/son derece iyidir. Fakat aynı zamanda, firma yöneticilerinden spesifik inovasyon örneklerini toplamak için de açık uçlu bir kaç soru vardır. Son olarak, gerekli verilerin minimum soru sayısı ile nasıl toplanabileceği de dikkate alınmıştır. Soru formunun açıklığı ve anlaşılırlığına da özen gösterilmiştir. Genel Firma Bilgileri kısmında, firma kuruluş tarihi, başlıca ürün grubu, hukuki statü ve yabancı sermaye varlığı gibi veriler toplanmaktadır. Bu sorular katılımcı firmaları sınıflandırmak ve firmaların büyüklüğü, ömrü, sahiplik statüsü vb. gibi genel karakteristiklerin yenilikçilik üzerindeki etkisini gözlemlemek için önemlidir. Pazar Özellikleri ve Rekabetin Yapısı kısmında, pazardaki rekabet ve sektördeki rakiplerin rekabetçi güçleri hakkında yararlı bilgiyi almaya çalışmaktadır. Bu sorular pazar 70

71 koşullarının firmaları pazardaki pozisyonlarını geliştirmek için inovasyon yapmaya sürükleyip sürüklemediğini analiz etmek için kullanılmıştır. Firma stratejileri kısmı geniş bir yelpazeye sahiptir. Bu bölümde, amaçlanan işletme stratejileri ve yenilikçilik arasındaki ilişkiyi açıklayacak veriler elde etmektir. Sorular sadece yatırımlar, rekabet ve pazar stratejileri, ürün gamı, teknoloji yönetimi ve benzeri hakkında değil aynı zamanda imalat koşulları ve esnekliği, teslimat hızı, üretim maliyeti ve kalitesi hakkındadır. Đnovasyon Tiplerinin Uygulama Düzeyi kısmı, dört inovasyon tipinin (ürün, süreç, pazarlama ve organizasyonel) firmalarda ne ölçüde gerçekleştirildiği ile ilgili veriyi toplamayı amaçlamaktadır. Đnovasyon örneklerini toplamak için açık uçlu sorular da bulunmaktadır. Entelektüel Sermaye kısmında firmaların sahip olduğu entelektüel varlıkların (patentler, patent başvuruları, faydalı model belgesi, tesciller) sayısı öğrenilmeye çalışılmaktadır. Bu sorular sayesinde firmaların entelektüel varlık elde etme eğilimleri, aynı zamanda da mevcut kanun ve düzenlemelerde bu varlıkları korumada bir boşluk olup olmadığı araştırılmaktadır. Öte yandan bu bölümde beşeri sermaye, sosyal sermaye ve örgütsel sermaye ile ilgili de sorular bulunmaktadır. Bunun amacı güçlü entelektüel sermayeye sahip olmak ve yenilikçi yetenek arasında gerçekten pozitif bir ilişkinin varlığının ortaya çıkarılmasıdır. Kamu Düzenlemeleri ve Teşvikler kısmı Ar-Ge aktiviteleri ve inovasyon projelerinin, kamu kuruluşları ve yasal düzenlemelerle ne ölçüde desteklenip desteklendiğini açıklamayı amaçlar. Bu veri, yenilikçiliğin devlet düzenlemelerince ne kadar desteklendiğini incelemek için yararlı olmaktadır. Kurum kültürü kısmı organizasyonlardaki yenilikçi havayı belirlemeyi hedefleyen sorular içerir. Çalışanları inovasyonlara karşı cesaretlendirmek, iç direnç, yöneticiler çalışanlar arasındaki iletişim, liderlik biçimleri, fikir üretimini desteklemek, proje desteği sağlamak, işteki özerklik, zaman tahsisi ve ödüllendirme sistemi gibi konular firmadaki yenilikçi iklimin ne ölçüde var olduğunu ortaya çıkarmayı hedeflemektedir. Đnovasyon Engelleri kısmı iki bölümden oluşur. Birinci bölümde firma içi inovasyon engelleri keşfedilmeye çalışılır ve ikinci bölümde firma dışından kaynaklı inovasyon engelleri araştırılır. Bu kısım inovasyon gerçekleştirme süreci için hangi faktörlerin kritik olduğunu belirlemeye yardım etmektedir. Đşbirlikleri kısmı yeni süreç ve teknolojiler geliştirirken firmaların müşterileri, rakipleri, üniversiteler, tedarikçileri ve diğer ilişkili kurumlarla işbirliği ve ortaklık yapıp yapmadığı hakkında soruları kapsamaktadır. 71

72 Performans kısmında sorular, yenilik performansı, üretim, pazar ve finansal performans hakkında yararlı bilgilere ulaşmayı amaçlar. Bu sorular cevaplayıcılara kolaylık olması için Likert ölçeğine uygun şekilde tasarlanmıştır. Bu veriler, inovasyonların firma performansına etkilerini ölçmek için de hayati önem taşımaktadır. Son olarak, Sayısal Firma Bilgileri kısmı firma satışları, pazar payı, ihracatlar, Ar-Ge harcamaları, çalışanların sayısı ve onların eğitim seviyesi vs. hakkında sayısal cevaplar isteyen soruları kapsamaktadır. Bu bölüm hem tanımsal hem de istatistiksel analiz için gerekli nicel bilgileri toplaması nedeni ile önemlidir. 4.9 Veri Toplama Prosedürü Firmanın stratejik hedeflerine ilişkin uygulamaların nasıl ölçüleceği ve değerlendirileceği tartışması hem araştırmacılar hem de firmaların yöneticileri için uzun dönemli bir tartışma konusu olmuştur. Yönetim teknik yazınında, performans ölçümü için firma aktivitelerinin etkinliğini belirlemek amacında iki tane değerlendirme metodu vardır. Đlki verinin nasıl toplandığıyla; ikincisi veri tipleriyle yani nicel ve nitel veri olması ile ilgilidir. Birincil ve ikincil kaynaklardan veri toplanması mümkündür. Birincil kaynakları soru formları ve firma yöneticileri ve çalışanları ile yapılan görüşmeler oluşturur. Đkincil kaynaklarsa firmaların kendi raporları ve diğer açık kaynaklardan oluşur. Bazı çalışmalarda performans analizi için hem birincil hem ikincil kaynaklar bir arada kullanılmış ve bu iki veri kaynağı arasında güçlü bir ilişki bulunmuştur (Dess ve Robinson, 1984; Pearce vd., 1987). Yine de her iki metodun da farklı avantaj ve dezavantajları vardır. Örneğin ikincil kaynak verisi toplanmasının zorluğu ve birincil kaynak verisinin geçerliliği önemli tartışma konularıdır (Venkatraman ve Ramanujan, 1986). Birincil verilerin toplanmasında bazı endişeler vardır. Ilk olarak bireysel algılara bağlı olması ve ikinci olarak, bu veriler yöneticiler tarafından gizli tutuluyorsa bazı gizlilik kaygılarının olmasıdır. Ikincil kaynaklardan firma performans verisinin toplanmasının önemli bir dezavantajı da, gizlilik konularından ötürü yanlış veri elde edilmesinin olasılığıdır. Bundan başka borsada işlem görmeyen Kobiler için ikincil verilerin hesaplanması çok karışıktır; ve bazen gerçeklikten çok uzak sonuçlar elde edilebilmektedir. Narver ve Slater in (1990) çalışmalarında, birincil ve ikincil veri toplamada, her iki yöntemin arasında güçlü bir istatistiksel ilişkinin olduğunu gösterilmiştir. Güvenilirlik için, aynı firmada birden fazla 72

73 yönetici ve/veya çalışanlardan bilgi toplanması iyi bir yöntemdir; ancak bu da zaman kısıtlaması başta olmak üzere diğer dezavantaj ve zorluklara yol açmaktadır (Motowidlo, 2003). Sonuç olarak, anket ve görüşme metotları zaman ve maliyet bakımından avantajlı, veri toplamada yaygın kullanılan yöntemlerdir. Çalışmanın amacı ve süresine göre veri toplama metodu değişebilir. Bazı araştırmacılar satışlardaki artış, satışların kârlılığı, yatırımların getirisinin oranları, ürün dağıtım devirleri gibi nicel ölçülere önem vermektedir. Öte yandan diğer bazıları da çalışan tatmini, firmaya bağlılığın derecesi, adalet algısı, müşterinin firmaya bağlılığı gibi nitel verileri kullanmaktadır. Ancak finansal kriterlerdeki artış ve pazar payının büyümesi gibi daha nicel veriler performans ölçümü için çoğunlukla tercih edilmektedir. Bu araştırmada hem nicel hem nitel verilerden yararlanılmıştır. Odak nokta da ise firmaların kârlılığı, yenilikçi davranışların etkinliği ve işletme stratejileri var olmuştur. Firma stratejilerinin etkinliğini ölçmek için firmaların performansı bağımlı değişken olarak analiz edilebilir. Son dönemlerde yapılan birçok araştırmada, performans çok değişik boyutlarla ele alınmıştır. Finansal, pazar, üretim ve bazen inovasyon performansı nicel firma performansını oluşturan bileşenler olabilir. Diğer yandan nicel performans; çalışanların firmaya bağlılıkları, müşteri tatmini ve çalışanların işlerinden tatmini gibi firma içi süreçlerde önemlidir. Soru formunun hazırlanmasının ardından, araştırmaya katılacak firmaların ve sektörlerin hedef örneklem sayısı belirlenmiştir. Bu belirlemede, analiz için tutarlı bir örnek elde edebilmek amacıyla, ana kütleyi uygun şekilde temsil eden, sektörlere ve şehirlere göre dağılımın yeterli homojenlikte olduğu bir örneklem elde edilmesi gereği göz önünde tutulmuştur (Nardi, 2003). Veri toplanması için, Türkiye nin Kuzey Marmara Bölgesi ndeki 6 imalat sektörüne ait firmalar seçilmiştir. Pilot görüşmeler sonucunda anket uygulamasında başvurulacak posta metodunun, anketin zorluğu ve uzunluğu sebebiyle, yeterli olamayacağı anlaşılmıştır. Bu yüzden posta metoduna ek olarak anket, firmaların üst yöneticileriyle yüz yüze mülakatlar da uygulanmıştır. Mülakatlar, firmaların sektörlere dağılımı dikkate alınarak gerçekleştirilmiştir. Böylece posta uygulamasındaki geri dönüşlerin sayısına göre yüz yüze mülakat yapılacak firmalar ayarlanmıştır. Telefonla yapılan randevu alımı görüşmeleri sırasında, bazı cevaplayıcılar anketi kendi başlarına doldurabileceklerini ve faks ya da yoluyla iletebileceklerini 73

74 belirtmişlerdir. Bu kişilerle soru formundaki anlamadıkları yerler için telefonla yardım sağlanmıştır. Sorular, cevaplayıcıları firmanın tüm süreçlerini kapsayan geniş bir yelpazede cevap vermeye zorladığından üst yöneticiler bu anket görüşmeleri için daha uygundur. Cevaplayıcılar firma aktiviteleri hakkında derin bir bilgiye ve deneyime sahip olmalı ve ayrıca belli soruları cevaplamak için yetkili olmalıdırlar. Üst yöneticiler, yetkileri ve bilgileri sayesinde kurum kültürünü ve stratejilerini şekillendiren kritik aktörlerdir. Yanı sıra organizasyon içinde yenilikçi davranışların başlamasında ve yenilikçilik politikalarına destek vermede hayati bir rol oynarlar. Bu nedenle organizasyonların gerçek yenilikçi iklimi üst yöneticilerin davranış, destek ve tutumlarından izlenebilmektedir. Öte yandan anketin posta uygulamasına firmaların posta adresleri ve telefon numaralarının toplanması ile başlanmıştır. Bu nedenle TOBB un (Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği) veri tabanları, Đstanbul, Kocaeli, Tekirdağ Çerkezköy ve Sakarya Sanayi Odaları, ve çeşitli organize sanayi bölgelerinin üye listeleri kullanılmıştır. Soru formu bastırılmış, takdim mektubu yazılmış ve son olarak 1857 anket paketi hazırlanmıştır. Anket paketi, soru formlarını soru formunun dönüşü için parası ödenmiş zarflarını ve genel müdürler için açıklayıcı bir takdim mektubunu içermektedir. Sonuçta bu paketler seçilen firmalara yollanmıştır. Tamamlamayı teşvik amacıyla cevaplayıcılara araştırma bulgularının bir özeti söz verilmiştir. Paketler yollandıktan sonra firmalara telefon ya da yoluyla anketi tamamlamaları hatırlatılmıştır. Dönüşler başladığında eğer soru formunda cevaplanmamış bazı sorular varsa, telefon vasıtasıyla eksik girdiler tamamlanmaya çalışılmıştır. Her hafta geri gelen posta sayıları düzenli olarak kaydedilmiştir Örneklem Anket uygulamasına katılan firmaların tam listesi, firma adresleri, sektörleri, telefon numaraları ve adları ile anketi cevaplayan yöneticinin pozisyonunu Ek C de görülebilir. Bu bölümde elde edilen örneklem kümesi ile ilgili bilgiler verilecektir. Bu bilgiler, veri toplama istatistikleri, ankete katılan yöneticilerin görev dağılımı, firmaların sektörlere ve şehirlere göre dağılımı gibi tanımsal analizleri içermektedir. Posta uygulamasında, anketlerin kapsamı ve uzunluğu itibariyle, geri dönüş oranının %5 den yüksek olması beklenmemiştir. Uygulama neticesinde, 83 adet doldurulmuş anket 74

75 dönüşü olmuştur; 138 anket ise adres değişiklikleri gibi nedenlerle yerine teslim edilemeden geri gelmiştir. Böylece, toplamda 1857 farklı firmaya yollanan anketin geri dönüş oranı 83/( ) yani %4.83 şeklinde gerçekleşmiştir. Şekil 4.6 de 31 Ekim 2006 da ilk postanın yollanmasıyla başlayan haftalık soru formu geri dönüş rakamları gösterilmektedir. Cevap alınamayan firmalara, anket paketi 27 Şubat 2007 de (ilk gönderimden sonraki 18. haftada) ikinci defa yeniden yollanmıştır Adet 15 Adet Hafta Şekil 4.6: Posta anket dönüş sayısı Özetle, anket formu 1857 imalat firmasına yollanmış fakat sadece 83 firmadan cevap alınmıştır. Soruların çoğunluğu cevaplandığından tüm bu geri dönen soru formları kullanılmıştır; eksik cevaplar için ise anket katılımcılarına telefon ile ulaşılarak eksikler tamamlanmıştır. Ayrıca firmalara telefon edilerek alınan randevular sonrası mülakatlara gidilmiş, bazı durumlarda ise yöneticiler ile mülakata gerek görmeksizin soru formunu alıp, doldurduktan sonra faks veya yine ile geri göndermiştir. Şekil 4.7 de elde edilen toplam 184 örneklemin toplama yöntemine ilişkin payları gösterilmektedir. Şekil 4.7: Örneklem toplama yöntemleri Tablo 4.4 sektör ve şehirlere göre ankete katılan firmaların dağılımını göstermektedir. Şekil 4.8 de sektörlere göre örneklem yüzdeleri görülebilir: 75

76 Istanbul Kocaeli Tekirdag Sakarya Kirklareli Toplam Otomotiv Tekstil Kimya Metal Elektrik Makine Toplam Tablo 4.4: Ankete katılan firmaların dağılımı Şekil 4.8: Sektörlere göre örneklem dağılımı Örnek kütlenin, ana kütleyi temsil etme derecesi; sektörlere ve şehirlere göre firma dağılımlarına ilişkin bir dizi karşılaştırma testleri uygulanarak belirlenmektedir. Her sektördeki örnek sayısı ve rastgeleleştirilmesi için, TOBB (Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği) firma listelerine göre seçilen 5 şehirdeki 6 sektörde yer alan toplam firma sayısı ile karşılaştırılmıştır. Marmara bölgesinde tekstil sektörü, firma sayısı itibariyle büyük yer kaplamaktadır. Bu sebeple, küçük ölçekli tekstil firmaları (çalışan sayısı 50 den az olanlar) ağırlıklar belirlenirken dengeli bir dağılım elde etmek adına dikkate alınmamıştır. TOBB ta sektörlerin ağırlıkları şöyledir; tekstil %27,0, kimya %14,4, metal %25,6, makine %14,5, ev aletleri %7,3 ve otomotiv %11,1. Şekil 4.9 sektörlere göre örneklemdeki firmaların dağılımını göstermektedir. 76

77 Sektörlere Göre Dağılım 30% 27,0% 25,7% Örneklem Anakütle 20% 10% 20,1% 19,6% 11,1% 17,9% 19,0% 14,5% c 8,2% 7,3% 15,2% 14,5% 0% Otomotiv Tekstil Kimya Metal Elektrik Makine Sektörlere Göre Dağılım 47 Örneklem Anakütle Otomotiv Tekstil Kimya Metal Elektrik Makine Şekil 4.9: Sektörlere göre firmaların dağılımı Şekil 4.9 de mavi sütunlar örnekteki firma sayılarını gösterirken, mor sütunlar seçilen 5 il için TOBB listesindeki sektör ağırlıklarına göre olması gereken firma sayısını ifade etmektedir. Her sektör için ana kütle ve örneklem oranları arasında istatistiki açıdan anlamlı bir fark olmadığından örneklem sayısının ana kütleyi temsil ettiği kabul edilmiştir (istatistiki açından anlamlı fark olduğuna dair yeterli kanıt yok, p>0,1). Son olarak, Şekil 4.10, Şekil 4.11 ve Şekil 4.12 firma büyüklüğü, yaşı ve örneklemdeki firmaların yıllık ciroları açısından örneklem farklılıklarını resmeden bir profil sunmaktadır. Firma büyüklüğü tam zamanlı çalışanların sayısı ile (50 ye kadar: küçük, 49<Orta<250; 250: büyük); firma yaşı üretimin başladığı yıl ile (1975 e kadar: yaşlı, 1975<olgun<1992, 1992: genç) belirlenmektedir. Firma büyüklüğü, firma yaşı, hukuki statü ve yabancı sermayeye göre firma dağılımlarını kapsayan örnek kütlenin daha detaylı analizleri, genel firma özelliklerinin incelendiği istatistikî analizler alt bölümünde sunulacaktır. 77

78 Şekil 4.10: Firma büyüklüğüne göre firmaların dağılımı Şekil 4.11: Firma yaşına göre firmaların dağılımı Milyon Euro cinsinden ifade edilen ciro büyüklüğüne göre firmalar 5 alt gruba ayrılmıştır: Yıllık toplam satışları 1M dan küçük, 1-5M arasında, 5-20M arasında, 20-50M arasında ve 50M dan fazla. Şekil 4.12 bu dağılımı göstermektedir. 78

79 Şekil 4.12: Yıllık cirolarına göre firmaların dağılımı Anket üst düzey yönetime, özellikle genel müdür, fabrika müdürü, üretim müdürü ya da Ar-Ge müdürü seviyesinde uygulanmıştır. 184 cevaplayıcıdan 21 i bayandır (%11). Şekil 4.13 cevaplayıcıların görevlerinin dağılımını göstermektedir. Şekil 4.13: Katılımcıların görev dağılımı 79

80 BÖLÜM 5: PERFORMANS MODELĐ ANALĐZLERĐ 5.1 Performans Modeli Analizleri Faktör Analizi Đnovasyon, yenilikçilik ve firma performansı arasındaki ilişkiyi inceleyebilmek için; faktör yapılarını belirleyen keşifsel faktör analizleri ile başlamak sonrasında, bu yapıyı geçerli kılacak olan teyit edici faktör analizleri uygulamak gereklidir. Böylece faktörler oluşturulduktan sonra, ilişkiler analizi korelasyon ve regresyon testleri ile sürdürülebilir. Đnovasyon performans modeli yenilikçiliğin bir firmanın başarısını nasıl etkilediği hakkındadır. Amaç, inovasyonların firma performansına ve firma rekabet gücüne etkisini ortaya çıkarmaktır. Bu modele göre; gerçekleştirilen inovasyonlar (ürün, süreç, pazarlama veya organizasyonel) başarı ölçütleriyle ölçülebilen firma performansını etkilemektedir. Bu başarı ölçütleri 4 alt gruba ayrılmakta ve üretim, pazar, yenilik performansı ve finansal performanstan oluşan 4 boyut ile tartışılmaktadır. Finansal performansın gerçekte diğer performans ölçütlerinin bir sonucu olduğunu not etmekte fayda vardır. Đnovasyonların, firma performansına yansıması arasında bir gecikme olması, iş dünyasında görülen kabul edilmiş bir durumdur. Bir inovasyon doğduğunda onun yenilik, üretim ve pazar performansına etkisi tanımlanan bir zaman diliminde görülebilir; ama finansal etkisi yenilik performansı, üretim ve pazar performansındaki iyileşmeden (ya da kötüleşmeden) sonra gelmektedir. Keşifsel faktör analizi prosedürünün SPSS ile uygulanmasından sonra firma performansının ortaya çıkan faktör yapısı Tablo 5.1 de görülebilir. Bu analiz için anketteki tüm performans soruları asal bileşenler analizinde bir arada getirilmiş ve önceden tahmin edildiği gibi dört performans boyutu faktörü ortaya çıkmıştır. Yenilik performansı sorularından biri olan rakiplerden önce yeni ürünü sunma becerisi faktör yapısını bozduğundan analiz dışı bırakılmıştır. Fakat yenilik performansının ölçümünde önemli bir kriter olduğundan, daha sonra sunulacak olan Student t-testi ile etkisi analiz edilmiştir. Bütün diğer sorular beklendiği gibi ayrışmıştır. 80

81 Değişkenler Finansal Performans Faktörler Aktif Kârlılığı (Kâr / Toplam Varlıklar),918 Genel Firma Kârlılığı,910 Ciro Kârlılığı (Kâr / Toplam Varlıklar),893 Yenilik Performansı Yatırım Dışı Nakit Akışı,777 Đdari Yapı ve Zihniyetin Çevresel Şartlara Göre Şekillenmesi,755 Is Süreç ve Yöntemlerine Dair Geliştirilen Yenilikler,736 Yeni Ürün ve Servislerin Kalitesi,701 Yeni Ürün ve Projelerin Sayısı,657 Yeni Ürünlerin Varolan Ürünlere Oranı,651 Đmalat Performansı Patenlenmis ya da Patenlenebilen Yenilik Sayısı,562 Đmalat Esnekliği,729 Đmalat Maliyeti,697 Đmalat Kalitesi,677 Pazar Performansı Đmalat ve Teslim Hızı,661 Toplam Satışlar,729 Pazar Payı,727 Müşteri Memnuniyeti,606 Toplam Açıklanan Varyans: %67,14 Tablo 5.1: Performans türlerinin keşifsel faktör analizi Öte yandan, keşifsel faktör analizi sonucunda inovasyon soruları 5 faktöre ayrıştırılmıştır. Bu faktörler Tablo 5.2 de sunulmuştur. Faktör yapısını bozan herhangi bir faktör olmamıştır. Dahası, ürün inovasyonu 2 önemli faktör altında yani radikal ve adımsal ürün inovasyonları altında gruplanmıştır. Yapılacak bazı analizler için bu iki faktör birleştirilerek ürün inovasyonu adı altında sınıflandırılacaktır. Keşifsel faktör analizinin sonucunda, anketteki tüm değişkenler beklenen faktörlerin altında yer almıştır. Teyit edici faktör analizi faktörlerin yapısını sınamak için, keşifsel faktör analizi bulguları kullanılarak ve gözlenen değişkenler (diğer bir deyişle sorular) sabit hata terimleriyle gizli faktörlere bağlanarak uygulanmıştır. Tablo 5.3 ve 5.4 performans ve yenilikçilik faktörleri için tek adımlı teyit edici faktör analizi sonuçlarını yansıtmaktadır. 81

82 Faktörler Değişkenler i Organizasyonel Đnovasyon Pazar Đnovasyonu Süreç Đnovasyonu y21,764 y22,737 y23,735 y16,713 y19,679 y18,677 y17,629 y24,504 y12,720 y14,708 y13,701 y11,638 y15,632 y9,710 y10,681 y7,679 y6,644 y8,636 Adımsal Ürün y1,669 Đnovasyonu y3,661 y2,655 Radikal Ürün y4,797 Đnovasyonu y5,716 Toplam Açıklanan Varyans:%63,57 Tablo 5.2: Đnovasyon türlerinin keşifsel faktör analizi Performans Soruları Faktör Yükleri Finansal Performans Aktif kârlılığı (kâr / toplam varlıklar) 0,948* Genel firma kârlılığı 0,940* Ciro kârlılığı (kâr / toplam varlıklar) 0,902* Yatırım dışı nakit akışı 0,723* Yenilik Performansı Yeni ürünleri rakiplerden önce pazara sunabilme** --- Đdari yapı ve zihniyetin çevresel şartlara göre şekillenmesi 0,563* Is süreç ve yöntemlerine dair geliştirilen yenilikler 0,659* Geliştirilen yeni ürün ve hizmetlerin kalitesi 0,634* Yeni ürün ve hizmet projelerin sayısı 0,845* Mevcut ürün yelpazesinde yeni ürünlerin oranı 0,783* Fikri mülkiyet hakkı altına alınmış yeniliklerin sayısı 0,461* Đmalat Performansı Đmalat esnekliği 0,655* Đmalat maliyeti 0,579* Đmalat kalitesi 0,576* Đmalat ve teslimat hızı 0,682* Pazar Performansı Toplam satışlar 0,845* Pazar payı büyüklüğü 0,915* Müşteri memnuniyeti 0,435* **Faktör Yapısını Bozduğu Đçin Analiz Dışında Tutulmuştur *p<0,01 Tablo 5.3: Performans için teyit edici faktör analizi yükleri i : Değişkenler anket numaraları ile verilmiş ve içerikleri Ek B de sunulmuştur. 82

83 Yenilikçilik Soruları Faktör Yükleri Adımsal Ürün Đnovasyonları Y1, Y2, Y3 0,592*, 0,567*, 0,637* Radikal Ürün Đnovasyonları Y4, Y5 0,633*, 0,680* Süreç Đnovasyonları Y6, Y7, Y8, Y9, Y10 0,627*, 0,758*, 0,861*, 0,660*, 0,549 Pazarlama Đnovasyonları Y11, Y12, Y13, Y14, Y15 0,620*, 0,707*, 0,720*, 0,721*, 0,783* Organizasyonel Đnovasyon Y16, Y17, Y18, Y19 0,761*, 0,723*, 0,785*, 0,714* Y20, Y21, Y22, Y23, Y24 0,605*, 0,756*, 0,792*, 0,652*, 0,507* *p<0,05 Tablo 5.4: Đnovasyon türleri için teyit edici faktör analizi yükleri Bu analizlerin sonuçları uyum endeksleri ile ölçülmektedir. Bu indeksler Tablo 5.5 de gösterilmektedir. Bulgular Uygunluk Endeksleri Referans Performans Yenilikçilik Değeri χ 2 / degree of freedom 2,414 2,100 1< χ 2 / df <5 CFI (Comparative Fit Index),984, <CFI<1 NFI (Normed Fit Index),972, <NFI<1 RFI (Relative Fit Index),963, <RFI<1 IFI (Incremental Fit Index),984, <IFI<1 TLI (Tucker-Lewis Fit Index),978, <TLI<1 RMSEA (Root Mean Square Error),092,081 RMSEA<.08 Tablo 5.5: Performans modeli için teyit edici faktör analizi Performans ve yenilikçilik faktörleri için tüm uygunluk istatistikleri modelin kabul edilir olduğunu göstermektedir, dolayısıyla faktör yapıları geçerlidir. Teyit edici faktör analizi, keşifsel faktör analizinin ölçme özelliklerini değerlendirmektedir. Tüm faktör ağırlıkları ikisi hariç (müşteri memnuniyeti, pe12 ve fikri mülkiyet hakkı altına alınmış yeniliklerin sayısı, pe7) yüksek (>.50) ve anlamlı (p<0.05) ağırlığa sahiptir (Chin,1998). Ancak pe12 ve pe7 nin de faktör ağırlığının görece yüksek (0,435 ve 0,461) ve anlamlı (p<0,01) olmasından ötürü bu sorular dışarıda bırakılmamıştır. Yapısal eşitlik modeli (SEM) yaklaşımı performans ve yenilikçilik faktörlerinin her ikisinin üst faktör yapısını gözler önüne sermektedir (Şekil 5.1). Alt faktörler üst faktöre ikinci seviye teyit edici faktör analiziyle birleştirilmekte ve dönüştürülmektedir. Böylece 83

84 genel performans ve yenilikçilik faktörleri elde edilmektedir. Bu metot Teknik yazındaki birçok çalışmada kullanılmıştır (Oczkowski ve Farrel, 1998). Şekil 5.1: Performans ve yenlikçilik için ikinci seviye teyit edici faktör analizi Keşifsel ve teyit edici faktör analizlerinin bir sonucu olarak, genel firma performansı faktörü 4 alt faktörden, yani finansal, yenilik, üretim ve pazar performansından oluşmuştur. Benzer olarak yenilikçilik faktörü de 4 alt faktörden, yani ürün, süreç, pazarlama ve organizasyonel inovasyonlardan oluşmaktadır. Tablo 5.6 elde edilen performans ve inovasyon faktörlerinin Cronbach α değerlerini göstermektedir. Güvenilirlik analizinin gösterdiğine göre faktörlerin Cronbach α değerleri 0,70'den büyük olduğundan içsel tutarlılığa sahip ve güvenilirdir. Faktörler Soru sayısı Cronbach α değeri Yenilik performansı 6 0,816 Đmalat performansı 4 0,711 Pazar performansı 3 0,766 Finansal performans 4 0,930 Adımsal ürün inovasyonu 3 0,699 Radikal ürün inovasyonu 2 0,802 Süreç inovasyonu 5 0,819 Pazarlama inovasyonu 5 0,833 Organizasyonel inovasyon 9 0,896 Tablo 5.6: Güvenilirlik analizi sonuçları 84

85 80% 60% 40% 20% 0% yenilik_per üretim_per pazar_per finansal_per çok başarılı başarılı başarısız Şekil 5.2: Son 3 yılda firma performansı değişimi Verilen cevapların ortalamalarına göz attığımızda, son 3 senede firmaların finansal performans açısından yarıdan fazlasının kendilerini daha başarısız gördüğünü görmekteyiz (Şekil 5.2). Ancak, diğer faktörlerde firmalar geçmiş yıllara nazaran son üç senede biraz daha iyi performans göstermektedir. 75% 50% 25% 0% adımsal ürün radikal_ürün süreç pazarlama organizasyonel orjinal inovasyon iyileştirme imitasyon inovasyon yapılmadı Şekil 5.3: Son 3 yılda yapılan yenilikler Đnovasyonlara baktığımızda ise, firmaların çoğunlukla imitasyon düzeyinde yenilik yaptığını söyleyebiliriz. Örneklemdeki firmalarda, inovasyonlarının yarısından fazlası imitasyon yoluyla gerçekleştirilmekte ve inovasyonlar firma için çoğunlukla yeni olsa da pazar için yeni olmamaktadır, bu yüzden firmalar dağılma (spillover) etkilerini kullandığı da söylenebilir. Radikal ürünlere kıyasla adımsal ürün inovasyonlarının çoğunlukla iyileştirmelerle gerçekleştiği; pazarlama ve organizasyonel inovasyonlarda ise firmaların çok büyük çoğunluğunun hiçbir orijinal inovasyon (pazar için yeni) ortaya çıkarmadığı Şekil 5.3 den anlaşılmaktadır. 85

86 Korelasyon analizi, faktörler arasındaki birebir ilişkiyi denetlemek amacıyla kullanılmıştır. Sonuçlar faktörlerin ortalamalarıyla beraber Tablo 5.7'de gösterilmektedir. Đlk hipotezlere doğrudan bağlı tüm faktörler (kırmızı ile gösterilenler) tahmin edildiği üzere anlamlı şekilde ilişkilidir. Yenilikçilik ve performans faktörleri arasındaki pozitif korelasyon (yenilik performansı p<0,01, r:0,381; üretim performansı p<0,01, r:239; pazar performansı p<0.1, r:0,149, finansal performans p<0.05, r:0,179) beklentileri ve performans modelinin amacını desteklemektedir. Tablo 5.7: Performans modeli için ilişki analizi Korelasyon analizinin bulguları kümelenmiş faktörlerin anlamlı birebir pozitif ilişkisini ortaya koymaktadır. Tüm inovasyon çeşitleri, inovasyon performansıyla anlamlı şekilde ilişkilidir (ürün inovasyonu r:0,313; süreç inovasyonu r:0,292; pazarlama inovasyonu r:0,216 ve organizasyonel inovasyon r:0,405). Benzer şekilde, anlamlı korelasyon katsayıları şöyledir: imalat performansı için ürün (r:0,227), süreç (r:0,198), pazarlama (r:0,153) ve organizasyonel inovasyonlar (r:0,188). Son olarak, pazar performansı için, ürün (r:0,137), süreç (r:0,149) ve organizasyonel inovasyonlar (r:0,126). Kısaca, korelasyon analizi yenilikçilik ve firma performansı arasındaki pozitif ilişkiyi ortaya koymuştur. Sonuçlar, yalnız pazarlama inovasyonları ile pazar performansı (H7) arasındaki ilişki hariç, tüm performans modeli hipotezlerini desteklenmektedir. Diğer yandan korelasyon analizi bu ilişkilerin yönü hakkında bir bilgi vermemektedir. Bu nedenle çoklu regresyon analizi daha yararlı olabilir Hipotez testi Regresyon analizine geçmeden önce, faktör yapısını bozduğundan analiz dışında bırakılan yenilik performansı sorusunu (pe1) hipotez testi yaparak inceleyeceğiz. Bu soru, 86

87 yani "rakiplerden önce yeni ürünü sunabilme yeteneği" pazara sürüm zamanını ölçmek için önemli bir maddedir. Student t-testi, bu yenilik performansı ölçümünün etkilerini analiz etmek amacıyla uygulanmaktadır (Tablo 5.8). yenilikçilik adimsal ürün ino. radikal ürün ino. süreç ino. pazarlama ino. organizasyonel ino. yenilik performansi imalat performansi pazar performansi finansal performans pe1 >= 5,00 < 5,00 >= 5,00 < 5,00 >= 5,00 < 5,00 >= 5,00 < 5,00 >= 5,00 < 5,00 >= 5,00 < 5,00 >= 5,00 < 5,00 >= 5,00 < 5,00 >= 5,00 < 5,00 >= 5,00 < 5,00 N Ort. p 25 3,19, , ,41, , ,36, , ,26, , ,83, , ,29, , ,19, , ,34, , ,43, , ,50, ,23 Tablo 5.8: Rakiplerden önce yeni ürün sunma yeteneği için T- testi Bu soru için geçmiş yıllara kıyasla son 3 yılda kendilerini çok başarılı gösteren firmalar (ölçekte >5) diğer firmalara karşı kıyaslanmışlardır (ölçekte <5). Đstatistiksel analizlerin sonucunda Ho(µ çok başarılı = µ diğerleri ) hipotezi birçok kriter için reddedilmektedir (p<0.1). Bu yetenek için çok başarılı olan firmalar adımsal ürün ve pazarlama inovasyonu ile finansal performans hariç, tüm performans ve inovasyon ölçeklerinde diğer firmalara göre yüksek sonuçlar gerçekleştirmede daha iyi performans göstermiştir. Böylece rakiplerden önce yeni ürün sunabilme yeteneği anlamlı bir fark yaratmaktadır ve bu konuda gelişmiş firmalar daha yenilikçidir ve daha iyi performansa sahiptir denebilir Đlişki Analizi Firma performansına inovasyonun olası etkilerini test etmek amacıyla, çoklu doğrusal regresyon metodu kullanılmaktadır. Regresyon analizi SPSSv13 tarafından yönetilmiştir ve 87

88 sonrasında patika analizi nedensellik için AMOS v4.0 kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Yenilik performansına etki eden inovasyon çeşitlerini araştıran regresyon modeli Tablo 5.9 da ve Şekil 5.4'de şema biçiminde görülebilir. Şekil 5.4: Đnovasyon türlerinin yenilik performansına etkisi Bağımsız Değişkenler Standard Beta p Ürün Đnovasyonu,166,058 Süreç Đnovasyonu,031,728 Pazarlama Đnovasyonu -,077,385 Organizasyonel Đnovasyon,363,000 R 2 =0,195 ; p=,000 Tablo 5.9: Đnovasyon türlerinin yenilik performansına etkisi Đnovasyon çeşitlerinin yenilik performansına etkisinin regresyon modeli istatistikî olarak anlamlıdır (p<0,01) ve bu modele göre bağımsız değişkenler yenilik performansının %19,5 ini (R 2 =0,195) açıklamaktadır. Ancak inovasyon çeşitleri çoklu regresyona beraber girdiğinde, sadece ürün (β=0,166, p=0,058) ve organizasyonel inovasyonlar (β=0,363; p<0,01) yenilik performansı üstünde anlamlı pozitif etkiye sahip olmaktadır. Fakat tek başına girdiklerinde, tüm inovasyon çeşitleri yenilik performansına anlamlı ve pozitif biçimde bağlı gözükmektedir. Burada ürün ve organizasyonel inovasyonlar yenilik performansı üzerinde dominant doğrudan etkiye sahip olanlardır; bu yüzden inovasyon çeşitleri arasında aracı etkiler vardır diyebiliyoruz. O nedenle, bu bilgiler ışığında yenilik performansı için bir patika analizi modeli AMOS v4.0 kullanılarak oluşturulmuştur ve yapısal eşitlik modeli kıstasına göre analiz edilmiştir. Şekil 5.5 istatistiksel açıdan anlamlı bulgularıyla bu modeli sunmaktadır. 88

89 Şekil 5.5: Đnovasyon türlerinin yenilik performansına etkisi Burada, tek başlı oklar üzerindeki ölçümler regresyon ağırlıkları iken, kutuların köşelerindeki ölçümler aşağıdaki gibi yorumlanabilen çoklu korelasyonların kareleridir. Örneğin, ürün inovasyonunun varyansının %38 i yenilik performansının varyansı tarafından açıklanabilir. Diğer bir deyişle, ürün inovasyonunun %38'i yenilik performansına katkıda bulunmaktadır. Yenilik performansı kutusundaki ölçüm de şu anlama gelmektedir; yenilik performansının %19'u bu model ile açıklanabilir. Sonuç olarak, bulgular inovasyon tipleri ve yenilik performansı arasındaki pozitif ilişkiyi ortaya çıkarmakta ve HP1, HP2, HP3 ve HP4 desteklenmektedir. Patika analizi, yenilik performansının organizasyonel (temel rol oynayan) ve ürün inovasyonları tarafından doğrudan etkilendiğini; pazarlama ve süreç inovasyonlarının ise ürün inovasyonlarını doğrudan, ürün inovasyonları üzerinden yenilik performansını da dolaylı yoldan etkilediğini göstermektedir. Tablo 5.10 üretim performansı üzerinde inovasyon tiplerinin etkilerini inceleyen regresyon modelini göstermektedir. Regresyon modeli istatistiksel olarak anlamlıdır (p<0,05) fakat bu modele göre, bağımsız değişkenler ürün performansının %5,6'sını (R 2 =0,056) ifade etmektedir. Bağımsız Değişkenler Standard Beta p Ürün Đnovasyonu,157,097 Süreç Đnovasyonu,068,481 Pazarlama Đnovasyonu -,016,871 Organizasyonel Đnovasyon,069,505 R 2 = 0,056 ; p=,040 Tablo 5.10: Đnovasyon türlerinin imalat performansına etkisi 89

90 Bulgular değişkenler arasında aracı olan etkilere rağmen inovasyon türleri ve üretim performansı arasında önemsiz bir pozitif ilişki ortaya çıkarmaktadır; Şekil 5.6 patika modeli ve onun anlamlı ve tutarlı sonuçlarını sunmaktadır. Üretim performansının %5'i bu modele göre açıklanabilir. Hipotezler HP9, HP10, HP11 ve HP12 desteklenmektedir. patika analizine göre üretim performansı üzerinde ürün inovasyonları doğrudan, diğer inovasyonlar dolaylı etkiye sahiptir. Şekil 5.6: Đnovasyon türlerinin imalat performansına etkisi Đnovasyon tiplerinin pazar performansı üzerine etkilerini araştıran regresyon modeli Tablo 5.11 da görülebilir. Bu regresyon modeli istatistiksel olarak anlamlı (p=0,382) değildir. Bu yüzden, pazar performansının inovasyonlar tarafından ifade edilebileceğine dair bir kanıt bulunmamaktadır. Bağımsız Değişkenler Standart Beta p Ürün Đnovasyonu,080,403 Süreç Đnovasyonu,079,424 Pazarlama Đnovasyonu -,046,635 Organizasyonel Đnovasyon,055,597 R 2 =0,024 ; p=,382 Tablo 5.11: Đnovasyon türlerinin pazar performansına etkisi Çoklu regresyon analizi inovasyon tipleri ve pazar performansı arasında anlamlı bir ilişki ortaya çıkaramasa da, korelasyon (basit doğrusal regresyon) analizi süreç inovasyonu ve pazar performansının pozitif şekilde ilişkili olduğunu ortaya koymaktadır. Sonuç olarak, HP5, HP6, HP7 ve HP8'in desteklendiğini iddia etmek için yeterli kanıt yoktur. HP5, HP6 ve 90

91 HP8 in yenilikçilikle anlamlı korelasyona sahip olması bu hipotezlerin kısmen desteklendiği anlamına gelebileceği gibi, yanıltıcı korelasyon (spurious correlation) durumunun var olabileceği anlamına da gelmektedir. Tablo 5.12 genel firma performansı üzerinde inovasyon türlerinin etkilerinin regresyon modelini kontrol etmektedir. Bu regresyon modeli istatistiksel olarak anlamlıdır (p<0,01) ve bu modele göre, bağımsız değişkenler genel performansın %11,3'ünü (R 2 =0,113) ifade etmektedir. Bağımsız Değişkenler Standart Beta p Ürün Đnovasyonu,164,075 Süreç Đnovasyonu,074,429 Pazarlama Đnovasyonu -,060,517 Organizasyonel Đnovasyon,206,040 R 2 =0,113 ; p=,000 Tablo 5.12: Đnovasyon türlerinin genel performansa etkisi Bununla birlikte, inovasyon tipleri arasındaki aracı etkiler bu model için de geçerlidir. Şekil 5.7 patika modeli ve onun anlamlı tutarlı bulgularını sunmaktadır. Genel performansın %11'i bu modelle açıklanabilir. Genel performans üzerinde organizasyonel ve ürün inovasyonları doğrudan, pazarlama ve süreç inovasyonları ise dolaylı etkilere sahiptirler. Şekil 5.7: Genel firma performansı için patika analizi 91

92 Son olarak, yenilik, pazar ve üretim performanslarının finansal performans üzerindeki etkilerini araştıran regresyon modeli Tablo 5.13 ve Şekil 5.8'de görülebilir. Şekil 5.8: Finansal performans üzerine diğer performans türlerinin etkileri Bağımsız Değişkenler Standard Beta p Yenilik Performansı,080,319 Đmalat Performansı,107,168 Pazar Performansı,360,000 R 2 =0,220 ; p=,000 Tablo 5.13: Finansal performans üzerine etkiler Finansal performans üzerindeki etkiler hakkındaki regresyon modeli istatistiksel olarak çok anlamlıdır (p<0,01) ve bu modele göre, bağımsız değişkenler finansal performansın %22'sini ifade etmektedir. Benzer şekilde, performans türleri arasında aracı etkiler söz konusudur. Bu nedenle finansal performans için bir patika analizi modeli AMOS v4.0 kullanılarak oluşturulmuş ve yapısal eşitlik modelleme metoduna uygun olarak analiz edilmiştir. Şekil 5.9 tutarlı bulgularıyla modeli sunmaktadır. Finansal performansın %21 i bu modelle açıklanabilmektedir. Yenilik performansı, finansal performans ile doğrudan bağlı olan pazarlama ve üretim performansını olumlu etkileyen modelin temeli gibi gözükmektedir. Bulgular diğer performans türleri ve finansal performans arasındaki pozitif ilişkiyi aralarındaki aracı etkilere rağmen resmetmektedir. Dolayısıyla baştaki hipotezlerimiz HP13, HP14 ve HP15'in hepsi desteklenmektedir. 92

93 Şekil 5.9: Finansal performans için patika analizi Performans modeli ile ilgili patika analizleri, bütün performans ve inovasyon türlerini aynı düzlemde inceleyen ve aralarındaki ilişkileri yansıtan genel patika analizi ile sonlandırılmıştır (Şekil 5.10). Bu model nihai unsur olan finansal performansın oluşmasında rol oynayan performans ve inovasyon türleri arasındaki ilişkileri resmetmektedir. YEM endeksleri itibariyle model geçerlidir. Şekil 5.10: Performans ve inovasyon türleri için genel patika analizi 5.2 Tamamlayıcı Analizler Bir önceki bölümde yer alan korelasyon ve regresyon analizleri, 5-likert ölçekli öznel sorular tarafından şekillendirilen faktörlere dayandırılmaktadır. Burada, bazı nesnel ölçümler yenilikçilik ve firma performansı arasındaki ilişkiyi ortaya çıkarmak amacıyla, inovasyonun performans modeli için tamamlayıcı analizler gibi kullanılacaktır. Yöneticilerin toplam satış ve pazar payı gibi firmalarının sayısal performans sonuçlarını göstermeye gönüllü 93

94 olmamalarından dolayı nesnel veri elde etmek zordur. Tablo 5.14'de elde edilen nicel verilerin tanımsal istatistikleri özetlenmektedir. Pazar Payi Pazar Payi Artisi (%) Kapasite Kullanimi Kapasite Kullanim Artisi (%) Ciro (M ) Ciro Artisi ihracat (M ) ihracat Artisi (%) N Geçerli Eksik Ortalama,31,12,72,05 45,73,24 15,20,18 Medyan,27,00,77,04 6,17,18 1,10,15 Std. Sapma,25,29,18,13 196,83,30 72,71,33 Minimum,00 -,17,05 -,23,23 -,29,00 -,64 Maximum 1,00,31,12, ,0 1,87 733,33 1,83 Tablo 5.14: Nicel firma performansı verileri Pazar payı verilerini paylaşan 91 (örneklemin %49 u) firma bulunmaktadır, ortalama pazar payı %31 ve onun medyanı %27'dir; ortalama pazar payı bizim örneğimizde 2003'ten 2005'e %12 büyümüştür, fakat onun medyanı %0'dır. Firmalar ortalamada kapasitelerinin %72'sinden yararlanmaktadır (%77 medyan) ve ortalama kapasite kullanımı 2003'ten 2005'e %5 (%4 medyan) artmıştır. Öte yandan ortalama toplam satışlar 45,7M, fakat medyan 6,2M 'dur. Aynı şekilde, ortalama ihracat 15,2M ve medyanı 1,1M 'dur. Şekil 5.11 sektörlere göre firmaların toplam satışlar ve ihracat açısından çeşitliliğini sunmaktadır. Toplam satışlara göre işletmeler beş kategoriye ayrılmıştır: <1M, [1M, 5M [, [5M, 20M [, [20M, 50M [ ve >50M. Đhracata göre de işletmeler beş kategoriye ayrılmıştır: <0,5M, [0,5M, 3M [, [3M, 10M [, [10M, 20M [ ve >20M. Şekil 5.11: Toplam satışlara ve ihracata göre firmaların dağılım 94

95 Korelasyon analizi firmaların nicel performans verileri ve yenilikçilik düzeyleri arasındaki birebir ilişkiyi denetlemek için uygulanmaktadır. Sonuçlar Tablo 5.15'de gösterilmiştir. Faktörlerin ilişki katsayıları arasında sadece toplam satışlar (p<0,01; r:0,260), ciro artışı (p<0,1; r:0,159) ve ihracat (p<0,05; r:0,233) yenilikçiliğe (kırmızı olarak gösterilen) anlamlı bir şekilde bağlıdır. Yenilikçilik ve bu iki değişken arasındaki pozitif korelasyon yüksek toplam satışa ve ihracata sahip olan firmaların yenilikçilik düzeyinin de yüksek olduğuna işaret etmektedir. Ya da kısaca yenilikçi firmalar daha yüksek toplam satışa ve ihracata sahiptirler. Tablo 5.15: Nicel verilerin ilişki analizi Yenilikçiliğin toplam satışlar üzerindeki etkisini sayısal olarak incelemek için, beş aralıkta varyans analizi kullanılarak bir hipotez testi yürütülmüş ve firmaların yenilikçilik düzeyi karşılaştırılmıştır (Şekil 5.12). Yenilikçilik N Ort. P <1M 10 2,65,006 [1M, 5M [ 43 2,79 [5M, 20M [ 34 2,83 [20M, 50M [ 20 2,73 >50M 13 3,63 Toplam 120 2,87 17% 28% 11% 8% <1M [1M, 5M [ [5M, 20M [ [20M, 50M [ >50M 36% >50M [20M, 50M [ [5M, 20M [ [1M, 5M [ <1M 2,73 2,83 2,79 2,65 3, Şekil 5.12: Toplam satışların dağılımı Örnekte toplam satışlara göre hemen hemen dengeli bir dağılım vardır: %8 <1M, %36 [1M, 5M [, %28 [5M, 20 M [, %17 [20M, 50M [ ve %11 >50M. Tek yönlü ANOVA analizinin bulguları, bu beş grup arasındaki yenilikçilik düzeyinin anlamlı bir farkı olduğunu göstermektedir. Yıllık ortalama cirosu 50M 'nun üzerinde olan firmalar diğerlerine göre daha yenilikçidirler. Aynı gerçek daha yenilikçi firmalar daha yüksek toplam satışa sahiptirler şeklinde de yorumlanabilir. 95

96 Tablo 5.16 bağımsız Student t-testleri ile çeşitli yenilikçilik aktivitelerinde toplam satışların etkilerini istatistiksel olarak incelemektedir. Analiz bulguları yüksek toplam satışların yenilikçilik ve her inovasyon türü için önemli pozitif bir fark sağladığına işaret etmektedir. Bu yüzden, daha yüksek toplam satışa sahip firmalar daha yenilikçidirler denebilir. Bir eşik değer olarak toplam satışı 35 milyon Euro nun üzerinde olan firmalar, tüm yenilikçilik ve tüm inovasyon türlerinde diğer firmalara göre anlamlı derecede daha yüksek düzeydedir. Yenilikçilik Adimsal Ürün Inovasyonu Radikal Ürün Inovasyonu Süreç Inovasyonu Pazar Inovasyonu Organizasyonel Inovasyon ciro >= 35,00 M < 35,00 M >= 35,00 M < 35,00 M >= 35,00 M < 35,00 M >= 35,00 M < 35,00 M >= 35,00 M < 35,00 M >= 35,00 M < 35,00 M N Ort. p 22 3,32, , ,58, , ,19, , ,44, , ,16, , ,22, ,76 Tablo 5.16: Yüksek toplam satışların etkisi Aynı şekilde, ihracatların etkilerini analiz etmek için, firmaların yenilikçilik düzeyleri kıyaslanmış ve ortalama eşitliğinin ilk hipotezi tek yönlü ANOVA kullanılarak test edilmiştir (Şekil 5.13). Örnekte ihracatlara göre hemen hemen dengeli bir dağılım vardır: %35 <0,5M, %25 [0,5M, 3M [ ve %19 [3M, 10M [, %11 [10M, 20M [ ve %10 >20M. Bulgular göstermektedir ki bu beş ihracat aralığı içerisindeki firmalar arasında yenilikçilik düzeyinin anlamlı bir farkı vardır. Yenilikçilik N Ort. P <0,5M 41 2,73,031 [0,5M, 3M [ 28 2,93 [3M, 10M [ 21 2,63 [10M, 20M [ 12 2,75 >20M 11 3,55 Toplam 113 2,84 19% 11% 10% 25% <0,5M [0,5M, 3M [ [3M, 10M [ [10M, 20M [ >20M 35% >20M 3,55 [10M, 20M [ 2,75 [3M, 10M [ 2,63 [0,5M, 3M [ 2,93 <0,5M 2, Şekil 5.13: Toplam ihracatın dağılımı 96

97 Yıllık ihracatları 20 M 'dan daha yüksek olan firmalar diğerlerinden daha yenilikçidirler. Aynı bulgu daha yenilikçi firmalar daha yüksek ihracata sahiptirler şeklinde de yorumlanabilir. Tablo 5.17 ihracatların etkilerini istatistiksel olarak araştırmıştır. Student t- testi analizinin bulgularına göre, yüksek ihracat düzeyi yenilikçilik (p<0.01) için ve ayrıca radikal ürün inovasyonu dışındaki her inovasyon türü için anlamlı bir pozitif fark sağlamaktadır. Bu yüzden, daha yüksek ihracat düzeyine sahip olan firmalar daha yenilikçidir diyebiliriz. Fakat yüksek ihracatın radikal ürün inovasyonunda anlamlı fark yaratmaması, ihracatın radikal ürün yeniliklerine dayandırılmadığı şeklinde yorumlanabilir. Yenilikçilik Adimsal Ürün Inovasyonu Radikal Ürün Inovasyonu Süreç Inovasyonu Pazarlama Inovasyonu Organizasyonel Inovasyon ihracat >= 15,00 M < 15,00 M >= 15,00 M < 15,00 M >= 15,00 M < 15,00 M >= 15,00 M < 15,00 M >= 15,00 M < 15,00 M >= 15,00 M < 15,00 M N Ort. p 14 3,40, , ,69, , ,96, , ,43, , ,23, , ,46, ,74 Tablo 5.17: Yüksek ihracatın etkisi Son olarak firmaların objektif performans veri ölçeklerini onların yenilikçilik düzeyleri açısından karşılaştırdık. Tablo 5.18 değişkenler üzerinde yüksek yenilikçiliğin etkilerine ilişkin sonuçları içermektedir. Tablo 5.18: Yüksek yenilikçiliğin etkisi 97

98 Bulgular göstermektedir ki yüksek yenilikçilik toplam satışlar, ihracatlar, yenilik performansı, imalat performansı ve finansal performans için anlamlı pozitif fark sağlamaktadır. Ayrıca Tablo 5.18 den görüleceği gibi, yenilikçi firmalar önemli derece daha fazla inovasyon harcaması yapmaktadır. Sonuç olarak, daha yenilikçi firmalar, daha yüksek toplam satışa ve ihracata ve ayrıca daha iyi performansa sahiptirler denebilir. Bu ise yenilikçiliğin firmaların rekabet gücünü artırdığını kanıtlamaktadır. Performans modeli tamamlayıcı analizleri sonlandırılmadan önce, yenilikçilik, inovasyonlar ve performans türleri arasındaki ilişkiyi sınamak için tek adım yapısal eşitlik modeli AMOS 4.0 kullanılarak düzenlenmiştir. (Şekil 5.14) Şekil 5.14: Performans modeli için yapısal eşitlik modeli Hipotez Đlişki Standart Regresyon p Sonuç Katsayısı H1 Ürün Đnovasyonu - Yenilikçilik 0,66 <0,01 Desteklendi H2 Süreç Đnovasyonu - Yenilikçilik 0,75 <0,01 Desteklendi H3 Pazarlama Đnovasyonu Yenilikçilik 0,53 <0,01 Desteklendi H4 Organizasyonel Đnovasyon Yenilikçilik 0,78 <0,01 Desteklendi H5 Yenilik Performansı - Firma Performansı 0,77 <0,01 Desteklendi H6 Üretim Performansı - Firma Performansı 0,51 <0,01 Desteklendi H7 Pazarlama Performansı - Firma Performansı 0,32 <0,01 Desteklendi H8 Finansal Performans - Firma Performansı 0,42 <0,01 Desteklendi H9 Yenilikçilik - Firma Performansı 0,59 <0,01 Desteklendi Tablo 5.19: Performans modeli için yapısal eşitlik modeli sonuçları Bu model için Tablo 5.19 yenilikler ve firma performansı arasında anlamlı pozitif ilişkiyi öngören temel hipotezleri (H1-H9), regresyon katsayılarını ve yapısal modeldeki 98

99 ilişkilerin anlam değerini göstermektedir. Bütün faktör ağırlıkları anlamlıdır (p<0.01). Bu nedenle, temel hipotezlerin tümü (H1-H9) bu yapısal eşitlik modelince desteklenmektedir. 5.3 Sektörel Farklar Önceki bölümde yer alan istatistikî analizler sektörel farklara bakılmaksızın çalışmaya katılan tüm firmaları kapsamaktadır. Ancak, her sektör kendine has şartlara, stratejilere, ihtiyaçlara ve kaynaklara sahiptir. Bu nedenle bir firmanın inovasyon eğilimi önemli ölçüde ait olduğu sektöre göre farklılaşabilmektedir. Bu bölümde yenilikçilik ve performans unsurları açısından örneklemdeki firmalar itibariyle sektörel farklılıklar incelenecek ve sektörlerin yenilik eğilimleri karşılaştırılacaktır. Tablo 5.20 sektörlerin yenilikçilik düzeylerinin kıyaslandığı tek yönlü ANOVA analizini göstermektedir. Sektörler arasındaki yenilikçilik düzeyleri arasında istatistiksel açıdan anlamlı bir fark olmamasına rağmen kimya ve elektrikli ev aletleri sanayilerinin diğerlerine oranla ortalamada daha yenilikçi olduğu saptanmıştır. Yenilikçilik Sektörler otomotiv tekstil kimyasal metal esya elektrikli ev aletleri makina Toplam N Ort. 37 2, , , , , , ,83 makina 2,72 elektrikli ev aletleri 3,05 metal esya 2,74 kimyasal 3,06 tekstil 2,74 otomotiv 2, Tablo 5.20: Sektörlerin yenilikçilik düzeyleri Tablo 5.21 inovasyon türleri için sektörel eğilimin kıyaslandığı tek yönlü ANOVA analizini göstermektedir. Aslında elektrikli ev aletleri sektörünün diğerlerine kıyasla daha yenilikçi olduğu adımsal ürün inovasyonları haricinde (Tablo 5.21 den), inovasyon türleri için istatistiksel açıdan anlamlı bir sektörel fark yoktur. Ancak hemen her inovasyon çeşidi için elektrikli ev aletleri ve kimya sektörlerinin diğerlerinden ortalamada daha yüksek düzeylere sahip olduğu da anlaşılmıştır. Ayrıca firmaların genellikle adımsal ürün inovasyonları uyguladıkları (ort: 99

100 3,17) ve radikal ürün (ort: 2,61) ve pazarlama (ort: 2,56) inovasyonlarıyla ise görece daha az ilgilendikleri anlaşılmaktadır. Adimsal Ürün Inovasyonu Radikal Ürün Inovasyonu Süreç Inovasyonu Pazarlama Inovasyonu Organizasyonel Inovasyon Sektörler otomotiv tekstil kimyasal metal esya elektrikli ev aletleri makina Toplam otomotiv tekstil kimyasal metal esya elektrikli ev aletleri makina Toplam otomotiv tekstil kimyasal metal esya elektrikli ev aletleri makina Toplam otomotiv tekstil kimyasal metal esya elektrikli ev aletleri makina Toplam otomotiv tekstil kimyasal metal esya elektrikli ev aletleri makina Toplam N Ort. p 37 3,17, , , , , , , ,34, , , , , , , ,95, , , , , , , ,21, , , , , , , ,06, , , , , , ,86 Adımsal Ürün Đnovasyonu makina 3,14 elektrikli ev aletleri 3,91 metal esya 2,97 kimyasal 3,21 tekstil 3,02 otomotiv 3, Süreç Đnovasyonu makina 2,68 elektrikli ev aletleri 3,17 metal esya 2,85 kimyasal 3,21 tekstil 2,65 otomotiv 2, Pazarlama Đnovasyonu makina 2,41 elektrikli ev aletleri 2,80 metal esya 2,53 kimyasal 2,91 tekstil 2,63 otomotiv 2, Tablo 5.21: Đnovasyon türlerinde sektörel farklar Bulgular, otomotiv sektörünün en az radikal ürün ve pazarlama inovasyonlarında, en çok organizasyonel inovasyonlarda yenilikçi olduğunu göstermiştir. Tekstil sektörünün ise özellikle süreç inovasyonlarında daha belirgin şekilde olmak üzere genel anlamda en az yenilikçi sektör olduğu ortaya çıkmıştır. Metal sektörünün özellikle adımsal ürün 100

101 inovasyonlarında, makine sektörünün ise organizasyonel inovasyonlarda (fakat ürün inovasyonlarında başarılıdır) geride olduğu gözlenmektedir. Tablo 5.22 sektörlerin performans kriterlerinin karşılaştırıldığı tek yönlü ANOVA analizini göstermektedir. Sonuçlar anlamlı bir sektörel ayrımın var olmadığını göstermiştir. Sadece finansal performansta, kimya, elektrikli ev aletleri ve metal sektörleri, tekstil ve makinaya göre anlamlı derecede daha iyi durumdadır. Genel Performans Yenilik Performansi Imalat Performansi Pazar Performansi Finansal Performans Sektör otomotiv tekstil kimyasal metal esya elektrikli ev aletleri makina Toplam otomotiv tekstil kimyasal metal esya elektrikli ev aletleri makina Toplam otomotiv tekstil kimyasal metal esya elektrikli ev aletleri makina Toplam otomotiv tekstil kimyasal metal esya elektrikli ev aletleri makina Toplam otomotiv tekstil kimyasal metal esya elektrikli ev aletleri makina Toplam N Ort. p 36 3,88, , , , , , , ,84, , , , , , , ,76, , , , , , , ,02, , , , , , , ,27, , , , , , ,27 Finansal Performans makina 3,03 elektrikli ev aletleri 3,43 metal esya 3,46 kimyasal 3,50 tekstil 2,97 otomotiv 3, Tablo 5.22 Performans unsurlarında sektörel farklar 101

102 Tablo 5.23 sektörlerin inovasyon harcamaları, toplam satışları ve ihracatlarının kıyaslanmasını sunmaktadır. Bulgular toplam satışlar ve ihracatlar için hatta inovasyon giderleri için de, anlamlı sektörel ayrım olduğunu göstermektedir. Inovasyon Harcamalari (M ) Toplam Satislar (M ) Ihracat (M ) Sektör otomotiv tekstil kimyasal metal esya elektrikli ev aletleri makina Toplam otomotiv tekstil kimyasal metal esya elektrikli ev aletleri makina Toplam otomotiv tekstil kimyasal metal esya elektrikli ev aletleri makina Toplam N Ort. p 21 1,04, , ,38 21, ,62 17, , ,63, , , , , , , ,92, , , , , , ,32 Đnovasyon Harcaması (M ) makina 0,27 elektrikli ev aletleri 2,62 metal esya 0,46 kimyasal 2,38 tekstil 1,56 otomotiv 1,04 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 Tablo 5.23 Toplam satışlar, ihracat ve inovasyon harcamaları sektörel kıyaslaması Ortalamada elektrikli ev aletleri sektörü en yüksek ciroya (271M ) ve ihracata (101M ) sahipken, makine en düşük ciroya (3,4 M ) ve ihracata (1,2 M ) sahiptir. Öte yandan, elektrikli ev aletleri ve kimya sektörleri diğerlerine kıyasla daha yüksek yıllık inovasyon harcaması gerçekleştirmektedir (sırasıyla 2,6 M ve 2,4 M ). Özetlemek gerekirse sektörel ayrımlarla ilgili tüm bulgular ev aletleri ile kimya sektörlerinin diğer sektörlere nazaran anlamlı biçimde daha yenilikçi olduklarını, öte yandansa metal, makine ve tekstil sektörlerinin en az yenilikçi olanlar olduklarını açığa çıkarmaktadır. Şekil 5.15 firmaların sektörlere göre (x ekseni) yenilikçilik (y ekseni) düzeyleri göstermektedir. Daireler, firmaları yaşlarına (renkler; kırmızı=yaşlı, sarı=olgun ve yeşil=genç) ve büyüklüklerine göre (dairenin büyüklüğü) temsil etmektedir. Dairelerdeki 102

103 sayılar aynı yerde 1 den fazla firmanın yer aldığı anlamına gelmektedir ve dairelerin rengi bu sebeple beyazdır. Ortalama olarak elektrikli ev aletleri ile kimya sektörlerinin en yenilikçi sektörler olduğu ve tekstil, metal ve makinenin en az yenilikçi sektörler olduğu saptamasını bu canlandırma desteklemektedir. Dahası örneğimizde makine sektörünü, genellikle küçük ve genç firmalardan oluştuğu bu grafikle belirmektedir. Şekil 5.15: Sektörlerin yenilikçilik düzeyleri 103

104 BÖLÜM 6: ĐNOVASYON BELĐRLEYĐCĐLERĐ MODELĐ ANALĐZLERĐ 6.1 Đnovasyon Belirleyicileri Modeli Analizleri Đnovasyon belirleyicileri modeli işletmelerde inovasyonun nasıl ortaya çıktığı hakkındadır. Bu model, inovasyon etkenlerinin oluşturulduğu ve firmaların inovasyon yeteneklerinin belirlendiği inovasyon sürecinin simülasyonudur. Bu aşama yenilikçiliğin doğumu olarak da tanımlanabilir. Belirleyiciler modeline göre, inovasyon belirleyicileri (genel firma nitelikleri, firma yapısı, firma stratejileri ve sektörel koşullar ve ilişkiler) firmaların yenilikçilik düzeyi üzerinde doğrudan etkilidirler. Đşletmelerdeki inovasyonun başarı seviyesi (veya firmaların yenilikçilik düzeyi) inovasyon belirleyicilerinin beklenen sonucudur. Kısaca bu model, firmalarda uygulanan adımsal ürün, radikal ürün, süreç, pazarlama ve organizasyonel inovasyon olarak adlandırılan beş inovasyon türünün inovasyon belirleyicileri sayesinde ortaya çıkarılma sürecini yansıtmaktadır. Bu modelin analizi ve hipotezlerin testi için, performans model analizindeki aynı metodoloji kullanılmıştır Firma Stratejileri Bir firmanın yenilikçilik kapasitesi müşterilerinin ihtiyaçlarına, üretim teknolojilerinde ortaya çıkan gelişmelere ve firmanın faaliyetlerine göre değişir. Đnovasyonun belirleyici faktörleri arasında firma stratejileri, içsel ve dışsal büyümenin ve imalat stratejilerinin yenilik performansında temel rol oynaması açısından önemli bir yer teşkil etmektedir. Bunun yanında yükselen verimlilik isletme başarısı için çok önemli bir itici kuvvettir Đşletme stratejileri Tablo 6.1 işletme stratejilerinin keşifsel faktör analizi sonucunda elde edilen faktör yapısını göstermektedir. Bu analize göre, anketteki tüm strateji değişkenleri temel bilesen analizine konulmuş ve altı gizli faktör çıkmıştır. Elde edilen faktörler; imalat esnekliği, güvenilirlik ve teslimat hızı, imalat kalitesi ve imalat maliyeti (bu dört faktör imalat 104

105 stratejileridir), pazar odağı ve teknoloji stratejileri dir (bu son iki madde üst yönetim işletme stratejileridir). Tablo 6.1: Đşletme stratejilerinin faktör yapısı Keşifsel faktör analizinin sonucu anketteki tüm değişkenlerin beklenen faktörler altında yer aldığını onaylamıştır. ayni zamanda Faktörlerin yapısını test etmek için teyit edici faktör analizi gerçekleştirilmiştir. Tablo 6.2 bu analiz sonucundaki faktör yüklerini yansıtmaktadır. Bu analizin sonuçları uygunluk endeksleri ile değerlendirilmiştir (Tablo 6.3). Model için uygunluk endeksleri kabul edilir düzeyini yansıtmaktadır. 105

106 Firma Stratejisi Soruları Faktör Yükleri Đmalat Maliyeti S29, S30, S31, S28, S27, S26 0,829*, 0,675*, 0,645*, 0,685*, 0,408*, 0,519* Güvenilirlik ve Teslimat Hızı S42, S41, S40, S33, S43, S44, S45 0,716*, 0,699*, 0,722*, 0,522*, 0,731*, 0,666*, 0,576* Đmalat Esnekliği S36, S37, S38, S35, S34, S32 0,489*, 0,685*, 0,769*, 0,722*, 0,589*, 0,573* Đmalat Kalitesi S22, S23, S25, S20, S21, S24 0,541*, 0,841*, 0,612*, 0,466*, 0,610*, 0,778* Teknoloji için Kaynak S13, S14, S15, S16 0,625*, 0,715*, 0,613*, 0,480* Pazar Odağı S9, S10, S11, S12 0,486*, 0,824*, 0,269*, 0,629* *p<0,05 Tablo 6.2: Đşletme stratejileri için teyit edici faktör analizi yükleri Bulgular Uygunluk Endeksleri Đşletme Referans stratejileri Değeri χ 2 / serbestlik derecesi 2,098 1< χ 2 / df <5 CFI (Comparative Fit Index), <CFI<1 NFI (Normed Fit Index), <NFI<1 RFI (Relative Fit Index), <RFI<1 IFI (Incremental Fit Index), <IFI<1 TLI (Tucker-Lewis Fit Index), <TLI<1 RMSEA (Root Mean Square Error),078 RMSEA<.08 Tablo 6.3: Đşletme stratejileri faktörleri için uygunluk endeksleri Faktör yüklerinden altısı hariç (S27, S36, S25, S16, S9, S11) tümü yüksek (>.50) ve anlamlıdır (p<0.01). Bu yedi madde de makul derecede yüksek ve anlamlı olduğundan (p<0.05) geçerli sayılmıştır. Ek olarak Cronbach α güvenilirlik analizi oluşacak faktörlerin güvenilir olduklarını göstermiştir. Tablo 6.4 işletme stratejileri faktörlerinin Cronbach α değerlerini göstermektedir. Tüm Cronbach α değerleri 0,60 dan büyük olduğundan faktörler geçerli ve güvenilirdir. Faktörler Soru sayısı Cronbach α değeri Đmalat Maliyeti 6 0,788 Güvenilirlik ve Teslimat Hızı 7 0,836 Đmalat Esnekliği 6 0,806 Đmalat Kalitesi 6 0,821 Pazar Odağı 4 0,625 Teknoloji için Kaynaklar 4 0,707 Tablo 6.4: Đşletme stratejileri güvenilirlik analizi sonuçları 106

107 Faktörler onaylandıktan sonra korelasyon analizi uygulanmıştır. Bu analiz yenilikçilik ve işletme stratejileri arasındaki birebir ilişkiyi araştırmak için kullanışlıdır. Sonuçlar faktörlerin ortalamaları ile beraber Tablo 6.5'de gösterilmektedir. Tablo 6.5: Đşletme stratejileri ilişki analizi Hipotezlerle ilgili olan (kırmızı renkle gösterilen) faktörler anlamlı olarak ilişkilidirler. Bu nedenle, yenilikçilik ve işletme stratejileri arasındaki pozitif korelasyon inovasyon belirleyicileri modelinin hipotezlerini desteklemektedir. Yenilikçilikle pazar odağı stratejisi daha yüksek korelasyon katsayısına (r:0,351) sahipken, imalat ve teslimat hızı daha düşük korelasyon katsayısına (r:0,179) sahiptir. Đşletme stratejilerinin ortalamaları örneklemdeki firmaların en fazla imalat kalitesine önem verdiklerini kanıtlamaktadır. Buna karşın imalat önceliklerden görece en düşük önem imalat esnekliğine verilmiştir (Şekil 6.1). 80% 60% 40% 20% 0% Güvenilirlik Maliyet Esneklik Kalite Teknoloji yatırımı çok önemli önemli az önemli Pazar odağı Şekil 6.1: Đşletme stratejileri ortalamaları Korelasyon analizi yenilikçilik ve işletme stratejisi arasındaki pozitif ilişkiyi desteklemektedir. Ancak, bu analiz ilişkinin yönü hakkında bir şey söylemez. Bu amaç için, 107

108 çoklu regresyon analizi daha fazla bilgi sağlamaktadır. Tablo 6.6 ve Şekil 6.2 işletme stratejilerinin yenilikçilik üstündeki etkilerine dair regresyon modelini göstermektedir. Şekil 6.2: Đşletme stratejilerinin yenilikçiliğe etkisi Bağımsız Değişkenler Standard Beta p Đmalat maliyeti 0,121 0,146 Güvenilirlik ve teslimat hızı -0,21 0,811 Đmalat esnekliği 0,09 0,261 Đmalat kalitesi 0,02 0,813 Pazar odağı 0,288 0,000 Teknoloji için kaynaklar 0,206 0,004 R 2 =0,223 ; p=,000 Tablo 6.6: Đşletme stratejilerinin yenilikçiliğe etkisi Bu regresyon modeli istatistiksel olarak anlamlıdır (p<0,01) ve bağımsız değişkenler yenilikçiliğin %22,3'ünü (R 2 =0,223) ifade etmektedir. Ancak, firma stratejileri çoklu regresyona birlikte girdiklerinde, sadece pazar odağı (β=0,288; p<0,01) ve teknoloji için kaynaklar (β=0,206; p<0,05) yenilikçilik üstünde anlamlı pozitif etkilere sahiptir. Bu bulgu firma stratejileri arasında aracı etkilerin var olduğunu göstermektedir. Post hoc analizleri pazar odağı ve teknoloji için kaynak faktörlerinin imalat kalitesi, esnekliği, maliyeti, ve güvenilirliğinin yenilikçilik üstündeki etkilerini gölgelediğini ortaya çıkarmaktadır. Şekil 6.3 bu modeli anlamlı bulgularıyla sunmaktadır. Yenilikçiliğin %19'u bu modelce açıklanmaktadır. %19 luk açıklama oranı işletme stratejilerinin yenilikçilik açısından sahip olduğu büyük önemi vurgulamaktadır. Bu oran entelektüel sermayeden sonra en önemli ikinci yenilikçilik bileşenin işletme stratejileri olduğuna işaret etmiştir. Yenilikçilik üzerinde 108

109 pazar odağı, teknoloji için kaynak ve imalat maliyeti doğrudan diğer imalat stratejileri ise dolaylı etkilere sahiptir. Şekil 6.3: Đşletme stratejileri için patika analizi Bu patika modeli aynı zamanda kum piramidi modelinin rasyonelliğini desteklediğinden işletme stratejileri için ilginçtir (Ferdows ve De Meyer, 1990). Kum piramidi modeli (Şekil 6.4) imalat stratejileri arasında hiyerarşik bir yapı önermektedir. Piramidin altındaki faktör üst unsurlar için temeldir. Tüm diğer katmanlar kalite tarafından desteklenir. En son amaç ve imalat stratejilerinin en açık katmanı maliyet etkinliği konin en üstünde yer alır. Şekil 6.4: Kum piramidi modeli Öte yandan, patika analizinde bağımlı değişken yenilikçilik faktörü yerine inovasyon türlerinin her biri ayrı ayrı alındığında, her bir iş stratejisinin hangi inovasyon türü için nasıl 109

110 etki ettiğini ve ilişkiler ağının nasıl değiştiğini görmek adına önemli bilgi edinilmektedir (Şekil 6.5). Patika analizlerinde, iş yapının (imalat stratejileri) değişmiyor olması dikkat çekicidir. Đmalat maliyetinin organizasyonel inovasyonlarda, imalat esnekliğinin ürün inovasyonlarında doğrudan etki sahibi olması, teknoloji yatırımı faktörünün ise pazarlama inovasyonlarını doğrudan etkilemiyor olması saptanan ilginç noktalardır. Şekil 6.5: Đşletme stratejileri ve inovasyon türleri için patika analizi Bulgular işletme stratejileri, inovasyon türleri ve yenilikçilik arasındaki pozitif ilişkiyi değişkenler arasındaki aracı etkilere rağmen ortaya çıkarmaktadır; böylece hipotez HY15 desteklenmektedir Firma Dışındaki Đnovasyonların Đzlenmesi Firmalar kendi iletişim ağlarının yayılım etkilerinden yarar sağlamak için mücadele etmektedirler. Tedarik zincirlerini gözlemlemek, yakın ve uzak çevrelerindeki inovasyonları izlemek yenilikçilik için faydalı bir firma stratejisidir. Tablo 6.7 izleme stratejilerinin faktör yapısını keşifsel faktör analizi sonucunu dikkate alarak göstermektedir. Elde edilen 3 faktör 110

111 sektör içi çevreyi izlemek (tedarikçiler, müşteriler, rakipler, bayiler ve satıcılar, fuarlar ve sergiler), sektör dışı çevreyi izlemek (üniversiteler, başka sektörden firmalar, açıklanmış patentler) ve teknik kaynakları (bilimsel ve teknik yayınlar, bilimsel ve mesleki toplantılar, internet ve e-veri tabanları) izlemektir. Sorular Sektör Disi Çevreyi Izleme Sektör Içi Çevreyi Izleme Teknik Kaynaklari Izleme i21k i19k i20k i15k i18k i17k i16k i14k i22k i12k i11k i13k Faktörler 1 2 3,786,726,675,580,756,680,637,613,550,805,724,627 Tablo 6.7: Firma dışı inovasyonların izlenmesi faktör yapısı Doğrulayıcı faktör analizi sonucundaki faktör yükleri Tablo 6.8 de, analizin sonuçlarının uygunluk endeksleri ise Tablo 6.9 da gösterilmektedir. Yeniliklerin Đzlenmesi Soruları Faktör Yükleri Sektör Đçi Çevreyi Đzleme I18k, I17k, I14k, I16k, I22k 0,516*, 0,629*, 0,617*, 0,618*, 0,599* Sektör Dışı Çevreyi Đzleme I15k, I19k, I20k, I21k 0,712*, 0,753*, 0,655*, 0,578* Teknik Kaynakları Đzleme I11k, I12k, I13k 0,776*, 0,546*, 0,763* *p<0,01 Tablo 6.8: Firma dışı inovasyonların izlenmesi için teyit edici faktör analizi yükleri Bulgular Uygunluk Endeksleri Referans Yenilikleri Değeri Đzleme χ 2 / serbestlik derecesi 2,061 1< χ 2 / df <5 CFI (Comparative Fit Index), <CFI<1 NFI (Normed Fit Index), <NFI<1 RFI (Relative Fit Index), <RFI<1 IFI (Incremental Fit Index), <IFI<1 TLI (Tucker-Lewis Fit Index), <TLI<1 RMSEA (Root Mean Square Error),076 RMSEA<.08 Tablo 6.9: Firma dışı inovasyonların izlenmesi faktörleri için uygunluk endeksleri 111

112 Bu model için uygunluk endeksleri izleme faktör yapısının geçerli ve tutarlı olduğunu göstermektedir. Bütün faktör ağırlıkları yüksek (>0,50) ve anlamlı (p<0,01) ağırlıklara sahiptirler. Faktörlerin güvenilirlik analizi için, Cronbach α metodu kullanılmıştır. Tablo 6.10 firma dışı inovasyonların izlenmesi faktörlerinin Cronbach α değerlerini göstermektedir. Cronbach α değerleri 0,70'den büyük olduğu için bütün faktörlerin güvenilir olduğu onaylanmıştır. Faktörler Cronbach α Soru sayısı değeri Sektör içi çevreyi izleme 5 0,731 Sektör dışı çevreyi izleme 4 0,761 Teknik kaynakları izleme 3 0,738 Tablo 6.10: Firma dışı inovasyonların izlenmesi güvenilirlik analizi sonuçları Đlişkileri ortaya koyan korelasyon analizi Tablo 6.11 de görülmektedir. Đzleme stratejisi faktörleri yenilikçilikle (kırmızı renkle işaretlenen) anlamlı bir şekilde pozitif ilişkilidir. Sektör içi çevreyi izleme daha yüksek korelasyon katsayısına (r:0,347), ve teknik kaynakları izleme daha düşük korelasyon katsayısına (r:0,273) sahiptir. Tablo 6.11: Đzleme için ilişki analizi Đzleme stratejilerinin ortalamasına göre, örneğimizdeki firmalar inovasyonları takip etmek için esas olarak kendi tedarik zincirlerini, yani ortaklarını, müşterilerini, tedarikçilerini, satıcılarını, rakiplerini ve de bilimsel bültenler gibi teknik kaynakları izlemekte ve en çok buradan yararlanmaktadır. Ancak, firmalar sektör dışı çevrelerini, yani üniversiteleri ve diğer sektörlerden firmaları izlemede pek gönüllü değillerdir (Şekil 6.6). Bu gerçek üniversitesanayi ilişkisinin Türkiye'de olgunlaşmadığını da desteklemektedir. Bir sonraki bölümde sunulacak işbirliği bulguları aynı durumu yansıtacaktır. 112

113 75% 50% 25% 0% Sektör Dışı Çevreyi Đzleme Sektör Đçi Çevreyi Đzleme Bilimsel Kaynaklar çok katkı sağladı katkı sağladı az katkı sağladı Şekil 6.6: Firma dışı inovasyonların izlenmesi stratejilerinin katkı düzeyleri Şekil 6.7 ve Tablo 6.12 yenilikçilik üzerine izleme stratejilerinin etkilerini inceleyen regresyon modelini göstermektedir. Şekil 6.7: Firma dışı inovasyonların izlenmesi stratejilerinin yenilikçilik üzerine etkisi Bağımsız Değişkenler Standard Beta p Sektör içi çevreyi izleme,260,003 Sektör dışı çevreyi izleme,087,350 Teknik kaynakları izleme,107,216 R 2 =0,148 ; p=,000 Tablo 6.12: Firma dışı inovasyonların izlenmesi stratejilerinin yenilikçiliğe etkisi Đzleme stratejilerinin etkilerinin regresyon modeli istatistiksel olarak anlamlıdır (p<0,01) ve bu modele göre, bağımsız değişkenler yenilikçiliğin %14,8'ini (R 2 =0,148) ifade etmektedir. Ancak, izleme stratejileri çoklu regresyona birlikte girdiklerinde, sadece iç çevreyi izleme (β=0,260; p<0,03) yenilikçilik üstünde anlamlı pozitif etkilere sahip olmakta, bu bulgu da 113

114 faktörler arasında aracı etkilerin var olduğu anlamına gelmektedir. Şekil 6.8 bu modeli sunmaktadır. Yenilikçiliğin %14'ü bu modelce açıklanmaktadır. Şekil 6.8: Firma dışı inovasyonların izlenmesi stratejileri için patika analizi Öte yandan, patika analizinde bağlı değişken yenilikçilik faktörü yerine inovasyon türlerinin her biri ayrı ayrı alındığında, her bir inovasyon türünü izleme stratejisinin hangi inovasyon türü için nasıl etki ettiğini ve ilişkiler ağının nasıl değiştiği hakkında önemli bilgi edinilmektedir (Şekil 6.9). Şekil 6.9: Firma dışı inovasyonların izlenmesi ve inovasyon türleri için patika analizi Bulgular firma dışı inovasyonların izlenmesi stratejileri, inovasyon türleri ve yenilikçilik arasındaki pozitif ilişkiyi değişkenler arasındaki aracı etkilere rağmen ortaya çıkarmaktadır; böylece hipotez HY16 desteklenmektedir. 114

115 Đşbirlikleri Soru formundaki cevaplara dayanarak, firmalar işbirliği seviyelerine göre dört alt kategoriye ayrıldılar: 1=hiç, 2=yerel, 3= ulusal, 4= uluslar arası işbirliği. Olası işbirliğinin etkilerini çıkarmak için bağımsız Student t-testi ve tek yönlü ANOVA prosedürü kullanılmıştır. Bu analiz için, yerel, ulusal ya da uluslar arası (ölçekte >2) seviyede işbirliği yaptığı belirtilen firmalar işbirlikçi olmayan (ölçekte <2) firmalar ile kıyaslanmış ve başlangıç hipotezi Ho (µ işbirlikçi = µ diğerleri ) her bir işbirliği faaliyeti için test edilmiştir. On farklı işbirliği faaliyeti incelenmiştir: Üniversitelerle veya araştırma merkezleriyle Ar-Ge işbirliği / rakiplerle Ar-Ge işbirliği / diğer firmalarla Ar-Ge işbirliği (müşteri ve tedarikçi hariç) / üretim işbirliği / satın alma işbirliği / hizmet, satış, dağıtım işbirliği / firmalarla veya eğitim merkezleriyle eğitim işbirliği / müşterilerle işbirliği / tedarikçilerle işbirliği ve tamamlayıcı işbirlikleri. Bu işbirliği çeşitlerinin tümü için firmaların yenilikçilik seviyeleri karşılaştırılmış ve "işbirliği yapmayan ve işbirliği yapan firmaların yenilikçilik seviyesi aynıdır" hipotezi Student t-testleri kullanılarak sınanmıştır. Şekil 6.10 üniversiteler veya araştırma merkezleriyle Ar-Ge işbirliği bulgularını yansıtmaktadır. Yenilikçilik N Ort. P Hayır 118 2,68,008 Yerel 17 3,15 Ulusal 28 3,12 Uluslar arası 14 3,11 Toplam 177 2,83 Şekil 6.10: Üniversite ve araştırma merkezleriyle Ar-Ge işbirliği Sonuçlar örneğimizdeki firmaların %34'ünün üniversiteler veya araştırma merkezleriyle Ar-Ge işbirliği uyguladığını göstermektedir. Fakat, işbirlikçi firmalar daha yüksek yenilikçilik seviyesine sahiptir. Tablo 6.13 istatistiksel olarak bu işbirliği çeşitlerinin etkilerini incelemektedir. 10% 16% 8% hayır yerel ulusal uluslararası 66% uluslararası ulusal yerel hayır 2,68 3,11 3,12 3,

116 Yenilikçilik Adimsal Ürün Inovasyonu Radikal Ürün Inovasyonu Süreç Inovasyonu Pazarlama Inovasyonu Organizasyonel Inivasyon Yenilikçilik Performansi Imalat Performansi Pazar Performansi Genel Performans Finansal Performans i1a >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 N Ort. p 59 3,12, , ,45, , ,97, , ,20, , ,83, , ,18, , ,77, , ,00, , ,05, , ,94, , ,48, ,15 Tablo 6.13: Üniversite ve araştırma merkezleriyle Ar-Ge işbirliğinin etkileri Student t-testinin bulguları üniversiteler veya araştırma merkezleriyle yapılan Ar-Ge işbirliğinin her inovasyon ve performans ölçeği için anlamlı bir fark sağladığını göstermektedir. Sonuç olarak, bu işbirliği türünü kullanan firmalar daha yenilikçidir ve daha iyi performansa sahiptir. Şekil 6.11 rakiplerle Ar-Ge işbirliğinin bulgularını göstermektedir. Örneğimizdeki firmaların sadece %7'si rakipleriyle bu işbirliği türünü uygulamaktadır. Yenilikçilik N Ort. P Hayır 166 2,84,079 Yerel 5 2,46 Ulusal 3 3,49 Uluslar arası 3 1,89 Toplam 177 2,83 3% 2%2% 93% hayır yerel ulusal uluslararası uluslararası 1,89 ulusal 3,49 yerel 2,46 hayır 2, Şekil 6.11: Rakiplerle Ar-Ge işbirliği 116

117 Tablo 6.14 istatistiksel olarak bu işbirliği çeşidinin etkilerini incelemektedir. Student t- testi analizinin bulguları rakiplerle Ar-Ge işbirliğinin, firmanın yenilikçilik kapasitesi için anlamlı bir fark sağlamadığı göstermektedir. Yine de, bu işbirliği türünü uygulayan firmalar radikal ürün inovasyonları, yenilik, imalat, pazar ve genel firma performansı için daha yüksek ortalamaya sahiptir. Öte yandan, süreç inovasyonlarında rakiplerle Ar-Ge işbirliği olumsuz fark sağlamıştır. Bu işbirliği türünü uygulayan firmaların sayısı artırıldıkça, etkileri hakkında daha kesin yargılara ulaşılabilir. Radikal Ürün Inovasyonu Süreç Inovasyonu Yenilik Performasni Imalat Performansi Pazar Performansi Genel Performans >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 N Ort. p 11 2,82, , ,35, , ,82, , ,05, , ,18, , ,02, ,79 Tablo 6.14: Rakiplerle Ar-Ge işbirliğinin etkileri Şekil 6.12 diğer firmalarla (müşteri ve tedarikçiler hariç) Ar-Ge işbirliğinin bulgularını yansıtmaktadır. Örneklemdeki firmaların %20 si bu Ar-Ge işbirliğini gerçekleştirmiştir. Yenilikçilik N Ort. P Hayır 141 2,81,849 Yerel 11 2,78 Ulusal 10 3,05 Uluslar arası 14 2,79 Toplam 176 2,82 6% 6% 8% hayır yerel ulusal uluslararası 80% uluslararası 2,79 ulusal 3,05 yerel 2,78 hayır 2, Şekil 6.12: Diğer firmalarla Ar-Ge işbirliği 117

118 Yenilikçilik Adimsal Ürün Inovasyonu Radikal Ürün Inovasyonu Süreç Inovasyonu Pazarlama Inovasyonu Organizasyonel Inovasyon Yenilik Performansi Imalat Performansi Pazarlama Performansi Genel Perfromans Finansal Performans >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 N Ort. p 35 2,86, , ,44, , ,80, , ,03, , ,44, , ,74, , ,76, , ,96, , ,08, , ,93, , ,74, ,14 Tablo 6.15 : Diğer firmalarla Ar-Ge işbirliğini etkileri Tablo 6.15 istatistiksel olarak bu işbirliği çeşidinin etkilerini incelemektedir. Student t- testi analizinin bulguları diğer firmalarla Ar-Ge işbirliği yapan firmaların finansal performans, pazarlama ve genel firma performansı ile adımsal ürün inovasyonları için olumlu yönde anlamlı bir fark sağladığını göstermektedir. Şekil 6.13 genellikle ani siparişler yüzünden meydana genel kapasite açıklarını eşleştirmek için uygulanan üretim işbirliğini hakkındadır. Örneklemde yer alan firmaların %33'ünün üretim işbirliği uyguladığı gözlenmektedir. Bu alanda ulusal veya uluslar arası derecedeki işbirlikçi firmalar daha yüksek yenilikçilik seviyesine sahiptir. Yenilikçilik N Ort. P Hayır 117 2,79,020 Yerel 27 2,54 Ulusal 22 3,17 Uluslar arası 11 3,23 Toplam 177 2,82 15% 12% 6% hayır yerel ulusal uluslararası Şekil 6.13: Üretim işbirliği 67% uluslararası ulusal yerel hayır 2,54 2,79 3,23 3,

119 Yenilikçilik Ürün Inovasyonu Süreç Inovasyonu Pazarlama Inovasyonu Organizasyo nel Inovasyon Yenilik Performansi >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 N Ort. p 60 2,90, , ,04, , ,89, , ,67, , ,98, , ,52, ,66 Tablo 6.16: Üretim işbirliğinin etkileri Tablo 6.16 istatistiksel olarak bu işbirliği çeşidinin etkilerini incelemektedir. Student t- testi analizinin bulguları üretim işbirliğinin hiç bir inovasyon türü için, anlamlı bir fark sağlamadığını göstermektedir. Bu durum, üretim işbirliğinin önemli bir yenilikçilik yönünün olmadığı ve daha çok pazara yönelik bir faaliyet türü olduğu fikrini akla getirmektedir. Şekil 6.14 çoğunlukla yüksek sipariş maliyetini paylaşmak için firmaların yararlandığı satın alma işbirliğinin bulgularını göstermektedir. Örneklemdeki firmaların sadece %26'sı satın alma işbirliği uygulamaktadır. Bu alanda ulusal veya uluslar arası alanda işbirliği yapan firmalar daha yüksek yenilikçilik seviyesine sahiptir. Satın alma işbirliklerinin etkili olabilmesi için ulusal veya uluslar arası boyutta uygulanması gerektiği gözükmektedir. Yenilikçilik N Ort. P Hayır 131 2,80,235 Yerel 18 2,61 Ulusal 14 3,16 Uluslar arası 14 3,01 Toplam 177 2,82 10% 8% 8% hayır yerel ulusal uluslararası 74% Şekil 6.14: Satın alma işbirliği uluslararası 3,01 ulusal 3,16 yerel 2,61 hayır 2, Tablo 6.17 istatistiksel olarak bu işbirliği çeşidinin etkilerini incelemektedir. Student-t testi bulguları satın alma işbirliğinin süreç inovasyonları ve yenilik performans açısından daha yüksek bir düzey sağlasa da, hiçbir yenilik ve performans ölçütünde anlamlı bir fark sağlamadığını göstermektedir. 119

120 Yenilikçilik Süreç Inovasyonu Yenilik Performansi Genel Performans >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 N Ort. p 46 2,90, , ,13, , ,72, , ,87, ,78 Tablo 6.17: Satın alma işbirliğinin etkileri Şekil 6.15 hizmet, satış, dağıtım işbirliğinin bulgularını göstermektedir. Sonuçlara göre örneğimizdeki firmaların %30'u bu alanda işbirliği yapmaktadır. Ulusal veya uluslar arası seviyedeki bu tür işbirliklerinin firmalara daha yüksek yenilikçilik becerisi sağladığı söylenebilir. Yenilikçilik N Ort. P Hayır 123 2,77,218 Yerel 16 2,69 Ulusal 22 3,01 Uluslar arası 16 3,14 Toplam 177 2,83 Şekil 6.15: Hizmet, satış, dağıtım işbirliği Tablo 6.18 istatistiksel olarak bu işbirliği çeşidinin etkilerini incelemektedir. Analizin bulguları hizmet, satış ve dağıtım işbirliğinin pazarlama ve organizasyonel inovasyonlar ile yenilik ve finansal performans için daha yüksek ortalamalar sağladığı, ancak anlamlı bir fark yaratmadığını göstermektedir. Bu tür işbirliklerinin doğrudan pazara yönelik olma niteliği bu sonucu beklendik kılmaktadır. 9% 12% 9% hayır yerel ulusal uluslararası 70% uluslararası ulusal yerel hayır 2,69 2,77 3,14 3, Yenilikçilik Pazarlama Inovasyonu Organizasyonel Inovasyon Yenilik Performansi Finansal Performans >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 N Ort. p 54 2,95, , ,76, , ,03, , ,58, , ,33, ,23 Tablo 6.18: Hizmet, satış, dağıtım işbirliğinin etkileri 120

121 Şekil 6.16 diğer firma veya eğitim merkezleriyle eğitim işbirliğinin bulgularını göstermektedir. Örneklemdeki firmaların %56'sı bu işbirliği türünü gerçekleştirmektedir. Bu alandaki ulusal veya uluslar arası seviyedeki işbirlikçi firmalar, anlamlı derecede daha yüksek yenilikçilik düzeyine sahiptir. Tablo 6.19 istatistiksel olarak bu işbirliği çeşidinin etkilerini göstermektedir. Yenilikçilik N Ort. P Hayır 78 2,64,000 Yerel 46 2,69 Ulusal 40 3,10 Uluslar arası 12 3,57 Toplam 176 2,82 23% 26% 7% hayır yerel ulusal uluslararası Şekil 6.16: Firmalar ve/veya eğitim kurumları ile eğitim işbirliği 44% uluslararası ulusal yerel hayır 2,69 2,64 3,10 3, Yenilikçilik Adimsal Ürün Inovasyonu Radikal Ürün Inovasyonu Süreç Inovasyonu Pazar Inovasyonu Organizasyonel Inovasyon Yenilik Performansi Imalat Performansi Pazar Perfromansi Genel Performans Finansal Performans >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 N Ort. p 98 2,97, , ,28, , ,72, , ,08, , ,63, , ,09, , ,70, , ,91, , ,93, , ,85, , ,41, ,08 Tablo 6.19: Firmalar ve/veya eğitim kurumları ile eğitim işbirliğinin etkileri Buna göre eğitim işbirliğinin yenilikçilik, süreç ve organizasyonel inovasyonlar ile finansal performans ve yenilik performansı için anlamlı bir fark sağladığı görülmektedir. Bu 121

122 nedenle bu işbirliği türünü kullanan firmalar daha yenilikçidir ve daha iyi performansa sahiptir denebilir. Şekil 6.17 müşterilerle işbirliği verisini yansıtmaktadır. Örneklemdeki firmaların %67'si müşteriyle işbirliği yapmaktadır ve bu alanda ulusal veya uluslar arası seviyedeki işbirlikçi firmalar daha yüksek yenilikçi seviyeye sahiptir. Yenilikçilik N Ort. P Hayır 57 2,66,093 Yerel 36 2,70 Ulusal 47 2,94 Uluslar arası 36 3,04 Toplam 176 2,82 27% 20% 20% hayır yerel ulusal uluslararası 33% uluslararası 3,04 ulusal 2,94 yerel 2,70 hayır 2, Şekil 6.17: Müşterilerle işbirliği Yenilikçilik Adimsal Ürün Inovasyonu Radikal Ürün Inovasyonu Süreç Inovasyonu Pazarlama Inovasyonu Organizasyonel Inovasyon Yenilik Performansi Imalat Performansi Pazar Performansi Genel Performans Finansal Performans >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 N Ort. p 119 2,90, , ,17, , ,67, , ,99, , ,64, , ,98, , ,70, , ,94, , ,97, , ,87, , ,28, ,23 Tablo 6.20: Müşterilerle işbirliğinin etkileri 122

123 Tablo 6.20 müşterilerle işbirliği yapan firmaların yenilikçilik, yenilik, üretim ve pazar performansı, organizasyonel ve pazarlama inovasyonları için olumlu yönde anlamlı bir fark yarattığını sergilemektedir. Benzer biçimde, Şekil 6.18 tedarikçilerle olan işbirliğinin bulgularını göstermektedir. Ankete katılan firmaların %70'i bu işbirliği türünü uygulamaktadır. Tablo 6.21 e göre tedarikçilerle işbirliği yapmak, firmalara finansal performans dışında tablodaki tüm unsurlarda anlamlı derecede yarar sağlamaktadır. Yenilikçilik N Ort. P Hayır 52 2,37,000 Yerel 39 2,87 Ulusal 50 3,14 Uluslar arası 33 3,05 Toplam 174 2,83 29% 19% hayır yerel ulusal uluslararası 30% 22% uluslararası 3,05 ulusal 3,14 yerel 2,87 hayır 2, Şekil 6.18: Tedarikçilerle işbirliği Yenilikçilik Adimsal Ürün Inovasyonu Radikal Ürün Inovasyonu Süreç Inovasyonu Pazar Inovasyonu Organizasyonel Inovasyon Yenilik Performansi Imalat Performansi Pazarlama Performansi Genel Performans Finansal Perfromans >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 N Ort. p 122 3,03, , ,37, , ,83, , ,12, , ,73, , ,11, , ,73, , ,98, , ,97, , ,89, , ,33, ,14 Tablo 6.21: Tedarikçilerle işbirliğinin etkileri 123

124 Son olarak, Şekil 6.19 farklı ihtisaslara sahip firmaların ortak bir proje/ürün için bir araya gelmesi ve sadece kendi uzmanlıklarındaki işi yapmasıyla tanımlanan tamamlayıcı işbirliklerine ilişkin bulguları göstermektedir. Firmaların %28'inin bu işbirliği türünü uyguladığı gözlenmiştir. Ulusal ve uluslar arası düzeyde bu işbirliği türü daha yüksek yenilikçilik kabiliyeti sağlamaktadır. Tablo 6.22 e göre bu işbirliği çeşidi organizasyonel ve (radikal) ürün inovasyonları ve yenilikçilik için anlamlı pozitif fark yaratmaktadır. Yenilikçilik N Ort. P Hayır 52 2,74,006 Yerel 39 2,60 Ulusal 50 3,34 Uluslar arası 33 3,28 Toplam 173 2,82 11% 9% 8% hayır yerel ulusal uluslararası 72% uluslararası 3,28 ulusal 3,34 yerel 2,60 hayır 2, Şekil 6.19: Tamamlayıcı işbirlikleri Yenilikçilik Adimsal Ürün Inovasyonu Radikal Ürün Inovasyonu Süreç Inovasyonu Pazarlama Inovasyonu Organizasyonel Inovasyon Yenilik Performansi Imalat Performansi Pazar Performansi Genel Peformans Finansal Performans >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 >= 2,00 < 2,00 N Ort. p 47 3,03, , ,30, , ,96, , ,09, , ,71, , ,14, , ,74, , ,98, , ,83, , ,85, , ,31, ,26 Tablo 6.22: Tamamlayıcı işbirliklerinin etkileri 124

125 Özetle, istatistiksel analiz sonuçlarına göre; bazı işbirliği stratejileri daha yüksek yenilikçilik ve daha iyi performans elde etme amacı güden firmalar için büyük öneme sahip gözükmektedir. Özellikle üniversiteler ya da araştırma merkezleriyle yapılan Ar-Ge işbirlikleri, diğer firmalar ve eğitim merkezleriyle yapılan eğitim işbirlikleri, müşterilerle yapılan işbirliği, tedarikçilerle yapılan işbirliği ve tamamlayıcı işbirlikleri daha yüksek inovasyon becerisi sağlamaktadır. Benzer bir şekilde çeşitli inovasyon ve performans türlerinde farklı işbirliklerinin anlamlı pozitif etkisi söz konusu olmaktadır. Đşbirliklerinin yenilikçilik ile ilişkisini ortaya koymak üzere, üniversiteler ya da araştırma merkezleriyle olan Ar-Ge işbirlikleri, rakiplerle yapılan Ar-Ge işbirliği ve diğer firmalarla (müşteriler ve tedarikçiler hariç) yapılan Ar-Ge işbirliklerinin birleştirilmesiyle bir Ar-Ge işbirliği faktörü oluşturulmuştur. Bu birleştirme firmaların bu işbirliği çeşitlerinden en azından bir tanesini uygulaması (1) ya da uygulamaması (0) şeklinde ikili ölçek kullanılarak yapılmıştır. Aynı şekilde; üretim, satın alma, hizmet, satış, dağıtım işbirlikleri, diğer firmalar ya da eğitim merkezleriyle yapılan eğitim işbirlikleri ve tamamlayıcı işbirliğinin bütünleştirilmesi ile bir operasyonel işbirliği faktörü elde edilmiştir. Son olarak, müşterilerle ve tedarikçilerle işbirliği toplanarak dikey işbirlikleri faktörü oluşturulmuştur. Tablo 6.23 yenilikçilik ile bu üç işbirliği faktörünün korelasyon analizini sergilemektedir. Tablo 6.23: Đşbirliklerinin ilişki analizi Đşbirliklerinin ölçeği 1 ile 2 arasındadır (1= işbirliği yok 2=işbirliği var). Örneklemdeki firmaların Ar-Ge işbirliklerinin ölçek ortalaması 1,19, dikey işbirliklerinin 1,67 ve operasyonel işbirliğininki ise 1,34'tür. Bu nedenle firmaların çoğunluğu dikey ve operasyonel işbirliklerini gerçekleştirirken Ar-Ge işbirliğinin göreli az uygulandığı görülmektedir. Korelasyon analizi işbirlikleri ve yenilikçilik faktörleri arasında pozitif bir ilişki olduğunu açığa çıkarmaktadır. Sonuç itibariyle, işbirliği gerçekleştiren firmaların daha yenilikçi olduğu hipotezi HY17 desteklenmektedir. 125

126 Đnovasyon Harcamaları Đnovasyon harcamaları, Ar-Ge harcamalarını; lisans, patent, teknik bilgi ve teknik danışmanlık harcamalarının alımını; yazılım, makine ve ekipmanların harcamalarının alımını ve idari danışmanlık harcamalarını (finansal danışmanlık hariç) içermektedir. Ar-Ge harcamaları yeni bilimsel ve teknolojik bilgi elde etmek ve/veya yeni ürün/süreç geliştirmek ve tasarlamak için araştırma temelli giderlerdir. Bu harcamalar, Ar-Ge hizmetlerini dışardan satın almayı ve firma içinde geliştirmeyi içermektedir. Şekil 6.20 inovasyon harcamaları kalemlerinin oranlarını göstermektedir. Buna göre makine ve ekipman satın alımı en önemli inovasyon harcaması unsuru iken, Ar-Ge faaliyetleri giderleri %35 lik kalemle ikinci önemli kalemdir. 5,4% 4,7% Makine ve ekipman satın alımı Ar-Ge faaliyetleri Patent, teknik bilgi ve lisans satın alımı Đdari danışmanlık 34,9% 55,1% Şekil 6.20: Đnovasyon harcama kalemleri Đnovasyon harcamaları iki boyutta incelenebilir: 2003, 2004 ve 2005 yıllarındaki ortalama inovasyon harcamalarının miktarı ve 2003 ten 2005 e inovasyon harcamalarındaki artışın yüzdesi. Yüksek inovasyon yatırımı yapan, inovasyon harcaması yüksek firmaların, daha yenilikçi olup olmadığı hakkındaki analiz için bağımsız Student t-testi, korelasyon ve regresyon analizleri kullanılmıştır. Örneklemdeki firmaların inovasyon harcamalarının tanımsal istatistiği Tablo 6.24 de verilmiştir. 126

127 N Ortalama Medyan Minimum Maksimum Geçerli Eksik Inovasyon Harcamasi Artisi (%) Inovasyon Harcamasi (M ) Inovasyon Harcamasinin Ciroya Orani ,32 1,31,09,18,21,04-1,00,00,00 3,47 26,30 1,51 Tablo 6.24: Đnovasyon harcama miktarları Korelasyon analizi, firmaların inovasyon harcamaları ile yenilikçilik düzeyleri arasındaki birebir ilişkiyi araştırmak için uygulanmıştır (Tablo 6.25). Tablo 6.25: Yenilikçilik düzeyi ve inovasyon harcaması ilişki analizi Ankete katılan ve ilgili veriyi veren firmaların (100 firma, örneklemin %54 ü) yıllık ortalama inovasyon harcamasının 1,31M olduğu, medyanın 214K ve maksimum harcamanın 26,3M olduğu görülmektedir. Öte yandan, inovasyon harcamalarındaki ortalama artış (2003 ten 2005 e) %32 iken, medyanı %18 artmaktadır. Đnovasyon harcamasının ciroya oranı ise örneklemdeki firmalar için ortalama % 9,4 çıkmıştır. Sonuçlar inovasyon harcama miktarının yenilikçiliği anlamlı biçimde etkilediğini açığa çıkarmaktadır. Yüksek inovasyon gideri, beraberinde yüksek yenilikçilik düzeyi getirmektedir. Ancak inovasyon harcamaları artış yüzdesinin anlamlı bir etkisi yoktur. Öte yandan, 4 inovasyon harcaması kaleminden yalnızca danışmanlık harcamaları yenilikçilik ile anlamlı korelasyona sahip değildir. Đnovasyon harcamalarının alt başlıklarını ayrı ayrı incelediğimizde, ilişkiler analizi şu bulguları işaret etmektedir: Ar-Ge harcamaları yenilikçilikle en yüksek pozitif korelasyon katsayısına sahiptir. Tüm inovasyon çeşitleri ile anlamlı derecede pozitif ilişki içinde olan Ar-Ge harcamaları, en fazla ürün inovasyonları ve en az ise süreç ve organizasyonel inovasyon türleri ile korelasyon halindedir. 127

128 Patent, lisans, know-how, teknik bilgi satın alımı harcamaları, en yüksek organizasyonel inovasyonlar olmak üzere, pazarlama hariç diğer inovasyon türleri ile anlamlı derecede pozitif ilişki içindedir. Makine ve ekipman satın alımı harcamaları, en yüksek organizasyonel inovasyonlar olmak üzere süreç ve adımsal ürün inovasyon türleri ile anlamlı derecede pozitif ilişki içindedir. Danışmanlık harcamalarının ise 4 inovasyon türü ile de anlamlı derecede bir ilişki içinde olmadığı saptanmıştır. Tablo 6.26 inovasyon harcamalarının yenilikçiliğe etkilerini istatistiksel olarak incelemektedir. Bu analiz için bir eşik değer olarak yıllık ortalama dan daha fazla inovasyon harcaması yaptığını belirten firmalar (2003 ten 2005 e) diğer firmalar ile kıyaslanmış, bu iki grubun yenilikçilik düzeyinin eşit olduğu hipotezi sınanmıştır. Hipotez testi sonucuna göre yüksek inovasyon harcamaları üretim, pazarlama, yenilik ve finansal performans ile yenilikçilik, adımsal ürün, süreç ve organizasyonel inovasyonlar için anlamlı pozitif bir fark yaratmaktadır. Fark sadece pazarlama inovasyonu ve radikal ürün inovasyonu için anlamlı değildir. Özetle, daha yüksek inovasyon harcaması olan firmaların, daha yenilikçi oldukları ve daha iyi performans sergiledikleri dile getirilebilir. Tablo 6.26: Đnovasyon harcamalarının etkileri 128

129 Benzer şekilde Tablo 6.27 inovasyon giderlerindeki artışın etkilerini istatistiksel olarak incelemektedir ten 2005 e inovasyon giderlerinin en az %50 yükseldiğini belirten firmalar diğer firmalarla kıyaslandığında korelasyon bulgularının önceden tespit ettiği gibi yüksek inovasyon harcaması artışının ne performans kriterleri ne de inovasyon türleri için anlamlı bir fark yaratmadığı görülmektedir. Yüksek inovasyon harcaması artışı, düşük miktarlar için kolaydır; söz gelimi 2003 de düşük inovasyon harcamasına sahip firmalarda nispeten ufak bir yatırım artışıyla daha yüksek oranlar söz konusu olabilmektedir. Dolayısıyla, yenilikçiliğin önemli öğesi artış yüzdesi değil inovasyona harcanın paranın miktarıdır diyebiliriz. Tablo 6.27: Đnovasyon harcaması artışının etkileri Son olarak, çoklu regresyona analizi de inovasyon harcaması ile yenilikçilik arasındaki ilişkinin niteliği hakkında bilgi vermektedir. Đnovasyon harcamalarının yenilikçiliğe etkilerinin incelendiği regresyon modeli Şekil 6.21 ve Tablo 6.28 de sunulmuştur. Şekil 6.21: Đnovasyon harcamasının yenilikçiliğe etkisi 129

130 Bağımsız Değişkenler Standard Beta p Đnovasyon Harcaması,335,001 Đnovasyon Harcaması Artışı,101,302 R 2 =0,112 ; p=,003 Tablo 6.28: Đnovasyon harcamasının yenilikçiliğe etkisi Đnovasyon harcamalarının yenilikçiliğe etkisinin regresyon modeli istatistiksel olarak anlamlıdır (p=0,03). Đnovasyon harcamalarının miktarı (β=0,335; p=0,01) anlamlı bir şekilde yenilikçiliği pozitif etkilemektedir. Bu modele göre bağımsız değişkenler yenilikçiliğin %11,2 unu (R 2 =0,112) açıklamaktadır. Sonuç olarak, inovasyon gideri ile yenilikçilik arasında pozitif ilişkiyi belirlenmiş; böylece daha fazla inovasyon giderine sahip firmaların daha yenilikçi olduğu saptanmıştır. Bu saptama hipotez HY22 i desteklenmektedir Firma Yapısı Firma yapısının rekabetçi yansıması ve bunun yenilikçi oryantasyonu, çalışanların yeni fikirlerini firma içi uygulamalara ve yatırımlara dönüştürme başarısına bağlıdır. Akademik Teknik yazında, yenilikçiliğin iki faktörü olarak entelektüel sermaye ve kurum kültürü tanımlanmıştır Entelektüel Sermaye Keşifsel faktör analizi sonucunda oluşan entelektüel sermaye faktör yapısı Tablo 6.29'da görülmektedir. Bu analiz için anketteki tüm entelektüel sermaye soruları asal bileşen analizinde bir arada yer almıştır ve üç gizli faktör açığa çıkmıştır. Faktör yapısını bozan herhangi bir soru yoktur. Gözlenen faktörler beşeri sermaye, sosyal sermaye ve örgütsel sermayedir. Tablo 6.30 teyit edici faktör analiziyle ortaya çıkan faktör yüklerini belirtmektedir. Analiz sonuçları uygunluk endeksleri sayesinde değerlendirilmiştir. Bu değerler Tablo 6.31'de gösterilmiştir. Model için tüm uygunluk endeksleri entelektüel sermaye faktör yapısının geçerli ve kabul edilir düzeyde olduğuna işaret etmektedir. 130

131 Tablo 6.29: Entelektüel sermayenin faktör yapısı Entelektüel Sermaye Soruları Faktör Yükleri Beşeri Sermaye e1, e2, e3, e4, e5 0,724*, 0,635*, 0,802*, 0,717*, 0,719* Sosyal Sermaye e6, e7, e8, e9, e10 0,731*, 0,712*, 0,765*, 0,522*, 0,574* Örgütsel sermaye e11, e12, e13, e14 0,328*, 0,687*, 0,844*, 0,857* *p<0,01 Tablo 6.30: Entelektüel sermaye için teyit edici faktör analizi yükleri Bulgular Uygunluk Endeksleri Referans Entelektüel Değeri Sermaye χ 2 / serbestlik derecesi 2,111 1< χ 2 / df <5 CFI (Comparative Fit Index), <CFI<1 NFI (Normed Fit Index), <NFI<1 RFI (Relative Fit Index), <RFI<1 IFI (Incremental Fit Index), <IFI<1 TLI (Tucker-Lewis Fit Index), <TLI<1 RMSEA (Root Mean Square Error),078 RMSEA<.08 Tablo 6.31: Entelektüel sermaye faktör yapısı için uygunluk endeksleri Biri hariç (e11) tüm faktör ağırlıkları yüksek (>0,50) ve anlamlı (p<0,01) ağırlıklara sahiptir. Tablo 6.32 entelektüel sermaye faktörlerinin Cronbach α değerlerini sunmaktadır. Güvenilirlik analizi tüm Cronbach α değerleri 0,60'dan büyük olduğundan tüm faktörlerin tutarlı ve güvenilir olduğunu göstermektedir. 131

132 Faktörler Soru sayısı Cronbach α değeri Beşeri sermaye 5 0,836 Sosyal sermaye 5 0,796 Örgütsel sermaye 4 0,727 Tablo 6.32: Entelektüel sermaye güvenilirlik analizi sonuçları Entelektüel sermaye faktörlerinin oluşturulması ve güvenilirliğinin tasdikinden sonra, yenilikçilik ve entelektüel sermaye faktörleri arasındaki birebir ilişkiyi araştırmak amacıyla korelasyon analizi uygulanmıştır. Faktörlerin ortalamalarıyla birlikte sonuçlar Tablo 6.33'de gösterilmektedir. Tablo 6.33: Entelektüel sermaye ilişki analizi Hipotezlerle doğrudan ilişkili olan faktörler (kırmızı renkle işaretlenenler) beklendiği üzere anlamlı biçimde ilişkilidir. Tüm entelektüel sermaye faktörleri p<0,01 ile yenilikçilik ölçeğine anlamlı şekilde bağlıdır. Örgütsel sermayenin çok yüksek korelasyonu, daha yenilikçi olmak isteyen firmalar için bu faktörün çok önemli olduğunu vurgulamaktadır. Ortalamalar itibariyle örneklemdeki firmaların nispeten iyi ve yaratıcı çalışanlar çalıştırdığı, dolayısıyla yüksek beşeri sermayeye sahip olduğu, yüksek sosyal sermayenin işareti olarak meslektaşlardan öğrenmenin ve problem çözümünde çalışan yeteneklerinin öneminin firmalarda yüksek olduğu saptanmıştır. Ancak nispeten daha düşük örgütsel sermaye ortalama düzeyi firmaların beşeri ve sosyal sermayelerini örgütsel sermayeye dönüştürmede zorluklar yaşadığının bir işaretidir (Şekil 6.22). 132

133 60% 40% 20% 0% Beşeri sermaye Sosyal sermaye Örgütsel sermaye çok yüksek yüksek yüksek değil Şekil 6.22: Entelektüel sermaye unsurları Yenilikçiliğe entelektüel sermayenin etkisini inceleyen regresyon modeli Şekil 6.23 ve Tablo 6.34'de görülebilir. Şekil 6.23: Entelektüel sermayenin yenilikçiliğe etkisi Bağımsız Değişkenler Standard Beta p Beşeri Sermaye,105,191 Sosyal Sermaye -,002,984 Örgütsel Sermaye,468,000 R 2 =0,268 ; p=,000 Tablo 6.34: Entelektüel sermayenin yenilikçiliğe etkisi Entelektüel sermayenin yenilikçiliğe etkisinin regresyon modeli istatistiksel olarak anlamlıdır (p<0,01) ve bu model ışığında, bağımsız değişkenler yenilikçiliğin %26,8'ini (R 2 =0,268) açıklamaktadır. Modelin yüksek R 2 'si ve örgütsel sermayenin yüksek regresyon katsayısı, entelektüel sermaye ve bilhassa örgütsel sermayenin yenilikçilik kapasite için en büyük öneme sahip olduğuna işaret etmektedir. 133

134 Ancak çoklu regresyona tüm faktörler birlikte girdiğinde yalnızca örgütsel sermayenin yenilikçilik için (β=0,468; p<0,01) anlamlı bir pozitif etkiye sahip olduğu gözlenir. Bu bulgulardan anlaşıldığı üzere; entelektüel sermaye değişkenleri arasında aracı etkiler vardır. Post hoc analizi örgütsel sermayenin, beşeri ve sosyal sermayenin yenilikçiliğe etkilerini gölgelediği öne sürmektedir. Bu nedenle entelektüel sermaye için bir patika analizi modeli AMOS v4.0 kullanılarak oluşturulmuş ve yapısal eşitlik modellenmesi metoduna göre analiz edilmiştir. Şekil 6.24 tutarlı bulgularıyla patika modelini sunmaktadır. Yenilikçiliğin %26 sı bu modelle açıklanabilmektedir. %26 lık pay ile entelektüel sermaye en önemli yenilikçilik becerisi olarak öne çıkmaktadır. Şekil 6.24: Entelektüel sermaye için patika analizi Öte yandan, patika analizinde bağımlı değişken yenilikçilik faktörü yerine inovasyon türlerinin her biri ayrı ayrı alındığında, her bir entelektüel sermaye faktörünün hangi inovasyon türü için nasıl etki ettiği ve ilişkiler ağının nasıl değiştiği hakkında önemli bilgi edinilmektedir (Şekil 6.25). Patika yapısı her inovasyon türünde benzer olmakla beraber, farklılaşma özellikle organizasyon inovasyon için olmuş ve beşeri sermaye etkisi örgütsel sermayeye ek olarak doğrudan hale gelmiştir. 134

135 Şekil 6.25: Entelektüel sermaye ve inovasyon türleri için patika analizi Aralarındaki aracı etkilere rağmen bulgular entelektüel sermaye ve yenilikçilik arasındaki pozitif ilişkiyi ortaya çıkarmıştır. Dolayısıyla, hipotezler HY12, HY13 ve HY14'ün hepsi desteklenmektedir. Yenilikçilik örgütsel sermaye ile doğrudan etkileşim içindedir. Beşeri ve sosyal sermaye örgütsel sermayeyi oluşturan temel adımlardır, bu iki faktör örgütsel sermayeyi ortaya çıkarmakta ve yenilikçiliğe etkileri dolaylı gelmektedir Kurum Kültürü Kurum kültürü keşifsel faktör analizi sonucunda 7 faktöre ayrılmıştır (Tablo 6.35). Bu faktörler: Đletişim, formelleşme, merkezileşme, yönetim desteği, zaman tahsisi, özerklik ve ödüllendirmedir. Teyit edici faktör analizinin ortaya koyduğu faktör yükleri ise Tablo 6.36 da verilmiştir. Faktör yapısının uygunluk endeksleri Tablo 6.37 de görüldüğü üzere tutarlı ve istatistikî olarak geçerlidir. 135

136 Tablo 6.35: Kurum kültürü keşifsel faktör analizi 136

137 Kurum Kültürü Soruları Faktör Yükleri Yönetim Desteği k20, k21, k22, k23, k24, k25 0,830*, 0,857*, 0,806*, 0,698*, 0,701*, 0,474* k26, k27, k28, k30 0,509*, 0,531*, 0,660*, 0,760* Ödüllendirme k40, k41, k42, k43, k44 0,789*, 0,767*, 0,842*, 0,899*, 0,895* Merkezileşme k14, k15, k16, k17, k18, k19 0,489*, 0,688*, 0,756*, 0,795*, 0,833*, 0,626* Formelleşme k8, k9, k10, k11, k12, k13 0,770*, 0,707*, 0,349*, 0,660*, 0,252*, 0,526* Đletişim k3, k4, k5, k6, k7 0,800*, 0,822*, 0,704*, 0,557*, 0,458* Zaman Tahsisi k37, k38, k39 0,837*, 0,819*, 0,859* Đşteki Özerklik k31, k32, k34, k35 0,738*, 0,744*, 0,521*, 0,496* *p<0,03 Tablo 6.36: Kurum kültürü için teyit edici faktör analizi yükleri Bulgular Uygunluk Endeksleri Kurum Referans Değeri Kültürü χ 2 / serbestlik derecesi 1,942 1< χ 2 / df <5 CFI (Comparative Fit Index), <CFI<1 NFI (Normed Fit Index) RFI (Relative Fit Index),940, <NFI<1 0.9<RFI<1 IFI (Incremental Fit Index), <IFI<1 TLI (Tucker-Lewis Fit Index) RMSEA (Root Mean Square Error),966, <TLI<1 RMSEA<.08 Tablo 6.37: Kurum kültürü faktör yapısı için uygunluk endeksleri Altısı hariç tüm faktör yükleri (yani k25, k14, k10, k12, k7, k35) yüksek (>0,50) ve anlamlı (p<0,03) ağırlıklara sahiptir. Bu altı unsur da faktör ağırlıkları görece yüksek ve anlamlı olması sebebiyle dışarıda bırakılmamıştır (p<0,03). Buna ek olarak kurum kültürü faktörlerinin Cronbach α değerleri Tablo 6.38'de gösterilmektedir. Tüm Cronbach α değerleri 0,70'den büyük olduğu için faktörler güvenilirdir. Faktörler Soru sayısı Cronbach α değeri Đletişim 5 0,804 Formelleşme 6 0,733 Merkezileşme 6 0,852 Yönetim Desteği 10 0,892 Đşteki Özerklik 5 0,774 Zaman Tahsisi 3 0,876 Ödüllendirme 5 0,920 Tablo 6.38: Kurum kültürü güvenilirlik analizi sonuçları 137

138 Faktörlerin güvenilirlikleri sınanıp onaylandıktan sonra, yenilikçilik ve kurum kültürü faktörleri arasındaki birebir ilişkiyi araştırmak amacıyla korelasyon analizi uygulanmıştır (Tablo 6.39). Beklendiği üzere, yenilikçilikle anlamlı bir şekilde negatif ilişki içinde olan merkezileşme faktörü hariç hipotezlerle doğrudan ilişkide olan bütün faktörler (kırmızı ile gösterilenler) anlamlı şekilde pozitif korelasyona sahiptir. Yenilikçilik için yönetim desteği en yüksek korelasyon katsayısına (r:0,351) sahip iken formelleşmenin korelasyon katsayısı düşüktür (r:0,163). Yönetim desteğinin yüksek korelasyon katsayısı daha yenilikçi olmak için fikir üretimi ve yeni projelerin desteklenmesinde yönetim teşvikinin önemini vurgulamaktadır. Tablo 6.39: Kurum kültürü ilişki analizi Faktör ortalamalarına baktığımızda, firmaların başlıca önemi iletişim ve ödüllendirme sistemine verdikleri, öte yandan özerklik, zaman tahsisi ve formelleşme konularında eksikliklere sahip oldukları görülmektedir (Şekil 6.26). 80% 60% 40% 20% 0% Đletişim Formelleşme Merkezileşme Yönetim desteği Özerklik Zaman tahsisi Ödüllendirme çok önemli önemli az önemli Şekil 6.26: Kurum kültürü faktörleri önem düzeyi Şekil 6.27 ve Tablo 6.40 kurum kültürünün yenilikçiliğe olan etkilerini inceleyen regresyon modelini göstermektedir. Đstatistikî olarak anlamlı (p<0,01) olan bu model 138

139 yenilikçiliğin %15,7 (R 2 =0,157) sinin kurum kültürü tarafından ifade edilebildiğini önermektedir. Şekil 6.27: Kurum kültürünün yenilikçiliğe etkisi Bağımsız Değişkenler Standard Beta p Đletişim,132,150 Formelleşme,032,686 Merkezileşme,040,632 Yönetim Desteği,169,132 Đşteki Özerklik,021,828 Zaman Tahsisi,076,354 Ödüllendirme,114,261 R 2 =0,157 ; p=,000 Tablo 6.40: Kurum kültürünün yenilikçiliğe etkisi Korelasyon analizindeki faktörler arası anlamlı birebir ilişkilere rağmen, çoklu regresyon analizinde yalnızca iletişim (β=0,132; p=0,150) ve yönetim desteğinin (β=0,169; p=0,132) anlamlı etkilerinin çıkması, kurum kültürü faktörleri arasında yoğun aracı etkilerin var olduğunu göstermektedir. Şekil 6.28 de tutarlı bulgularıyla birlikte organizasyon kültürü için oluşturulan patika modeli resmedilmektedir. Yenilikçiliğin %15 i bu modelce açıklanabilir. 139

140 Şekil 6.28: Kurum kültürü patika analizi Öte yandan, patika analizinde bağımlı değişken yenilikçilik faktörü yerine inovasyon türlerinin her biri ayrı ayrı alındığında, her bir kurum kültürü faktörünün hangi inovasyon türü için nasıl etki ettiği ve ilişkiler ağının nasıl değiştiği hakkında önemli bilgi edinilmektedir (Şekil 6.29). Yönetim desteği ve iletişim ödüllendirmeyi etkiledikleri gibi, inovasyon türlerine de doğrudan katkı sağlamaktadır. Ödüllendirme yalnız pazarlama inovasyonu, iletişim organizasyonel inovasyon ve yönetim desteği ürün, süreç ve organizasyonel inovasyon için doğrudan anlamlı etkiye sahiptir. 140

141 Şekil 6.29: Kurum kültürü ve inovasyon türleri için patika analizi Sonuçlar kurum kültürü ve yenilikçilik arasındaki pozitif ilişkiyi sergilemektedir. Dolayısıyla hipotezler HY5, HY6, HY7, HY8, HY9, HY10 ve HY11 in hepsi desteklenmiştir Pazar Koşulları ve Đlişkileri Pazarın Yapısı Đnovasyonun önemli yönlerinden biri de piyasa talebi, sektörel şartlar, müşteri beklentileri ve kamu politikalarını içeren sistematik bir dış çevre tarafından yönlendirilmesi ve harekete geçmeye zorlanmasıdır. Başarılı firmaların yapı ve stratejileri çevrelerine uyum sağlayacak şekilde oluşturulmuştur. Genel çevresel özellikler örneğin pazar dinamizmi ve rekabet yoğunluğu, firmaların yapı ve performansını etkilemektedir. Pazar dinamizmi çoğunlukla tüketicilerin talebiyle birleşen rekabetçi şartlardaki değişimlerin oranı olarak ifade edilebilir. Rekabet yoğunluğu ise firmanın ait olduğu pazarlarda çevresindeki rekabetin şiddeti olarak tanımlanabilir. Rekabetçi çevredeki firmaların, rakiplerine göre fark yaratmak için yenilik faaliyetleriyle diğerlerine oranla daha fazla meşgul olması beklenebilir. Tablo 6.41 keşifsel faktör analizi ile elde edilen pazar koşulları ve rekabet yoğunluğunun faktör yapısını göstermektedir. Bu analiz için anketteki tüm ilgili sorular SPSS teki asal bileşen analizine birlikte katılmış ve 2 gizil faktör belirlenmiştir. Pazar ve rekabet yoğunluğu sorularından ikisi (p4 bu sektörde vasıflı eleman bulmak ve bulundurmak çok zordur ve p3 bu sektörde mevcut ürünlere olan rağbet azalmaktadır ) sorusu faktör yapısını bozduğundan analiz dışında bırakılmıştır. Ayrıca p6 pazar payına 141

142 sahip egemen bir rakip vardır önermesi tek başına bir faktör oluşturduğu ve rekabet yoğunluğunu ölçmek için önemli bir kriter olduğundan hipotez testleri ile ayrı incelenmiştir. Sorular Pazar dinamizmi Rekabet yogunlugu p13 p8 p14 p9 p7 p12 p11 p10 p5 p1 p2 Faktörler 1 2,682,662,639,637,613,557,521,509 Toplam Açiklanan Varyans: %41,68,684,564,506 Tablo 6.41: Pazarın yapısı faktör analizi Elde edilen faktörler pazar dinamizmi ve rekabet yoğunluğudur. Faktörlerin tutarlılığını sınamak amacıyla teyit edici faktör analizi uygulanmıştır. Tablo 6.42 tek adımlı teyit edici faktör analizinin faktör yükleri, Tablo 6.43 modelin uygunluk endekslerini sergilemektedir. Pazarın Yapısı Soruları Faktör Yükleri Pazar dinamizmi p7, p8, p9, p10, p11 0,597*, 0,605*, 0,666*, 0,517*, 0,471* p12, p13, p14 0,510*, 0,495*, 0,440* Rekabet yoğunluğu p1, p2, p5 0,409, 0,571*, 0,182 *p<0,01, p<0,05 Tablo 6.42: Pazarın yapısı için teyit edici faktör analizi yükleri Uygunluk Endeksleri Bulgular Referans Pazarın Yapısı Değeri χ 2 / serbestlik derecesi 2,098 1< χ 2 / df <5 CFI (Comparative Fit Index), <CFI<1 NFI (Normed Fit Index), <NFI<1 RFI (Relative Fit Index), <RFI<1 IFI (Incremental Fit Index), <IFI<1 TLI (Tucker-Lewis Fit Index), <TLI<1 RMSEA (Root Mean Square Error),078 RMSEA<.08 Tablo 6.43: Pazarın yapısı faktörleri için uygunluk endeksleri 142

143 Teyit edici faktör analizi uygunluk endeksleri pazarın yapısı için kabul edilir seviyededir. Ancak faktör yükleri ve anlamlılık seviyesine baktığımızda, iki unsurun (p1, p5) faktör yükü düşüktür (<0,41). Ayrıca, p5 anlamlı değildir (p>0,1). Dolayısıyla, bu unsurlarla bağlantılı faktör olan rekabet yoğunluğu yeterince iç tutarlığa sahip gözükmemektedir. Tablo 6.44 pazar yapısı faktörlerinin Cronbach α değerlerini göstermektedir. Güvenilirlik analizi sadece pazar dinamizminin güvenilir bir ölçek olduğunu, ancak pazar yoğunluğunun güvenilir olmadığını (α<0,6) doğrulamaktadır. Bundan dolayı, rekabet yoğunluğu faktörü tutarlı ve güvenilir olmadığı için analiz edilemez durumdadır. Ancak rekabet yoğunluğu, bu sektörde rekabet şiddetlidir önermesi (p1) kullanılarak bu bölümde daha sonra Student t-testi ile incelenecektir. Faktörler Cronbach α Soru sayısı değeri Pazar dinamizmi 8 0,766 Rekabet yoğunluğu 3 0,334 Tablo 6.44: Pazarın yapısı güvenilirlik analizi sonuçları Tablo 6.45: Pazar yapısı ilişki analizi Tablo 6.45 yenilikçilik ile pazar dinamizmi arasındaki ilişki analizini göstermektedir. Buna göre yüksek pazar dinamizminin yüksek yenilikçilikle bağlantılı olduğu söylenebilir. Korelasyon analizi bulguları pazar dinamizmi ve yenilikçilik (r:0,347) arasında anlamlı (p<0,01) birebir pozitif bir ilişki ortaya koymuştur. Bu ilişki firmaların dinamik sektörlerde daha yenilikçi olduklarını göstermektedir. Pazar faktörlerine verilen yanıtlara baktığımızda örneklemimizdeki firmalar sektörlerinin çok dinamik olmadığını, pazarın değişme hızının düşük ve müşteri beklentilerinin sürekli yeni ürünler talep etmediğini düşünmektedirler. Öte yandan pazardaki rekabet şiddetini yüksek gördükleri anlaşılmıştır (Şekil 6.30). Sektörel bazda baktığımızda ise verilen cevaplara göre en dinamik ve en rekabet yoğun sektörün tekstil olduğu, kimyanın da her iki kategoride ikinci geldiği saptanmıştır. 143

144 Pazar_dinamizmi rekabet_şiddeti çok yüksek yüksek orta Şekil 6.30: Pazar koşulları Pazar ve rekabet yoğunluğunun yenilikçiliğe olası etkilerini araştırmak amacıyla Student t-testi ile büyük pazar payına sahip egemen rakip vardır nermesinin (p6) analiz edilmesi yararlı olabilir. Buna ek olarak bu sektördeki rekabet yoğundur önermesi (p1) aynı usul ile analiz edilmektedir. Tablo 6.46 ve Tablo 6.47 p6 ve p1 soruları için sırasıyla Student t- testlerini göstermektedir. Đlk olarak p6 sorusu için sektörlerinde kesinlikle büyük pazar payına sahip egemen rakip olduğunu (ölçekte >5) belirten firmalar diğer firmalarla (ölçekte <5) yenilikçilik düzeyi açısından karşılaştırılmıştır. p1 sorusu için bu kez sektörlerinde rekabetin şiddetli olduğunu belirten firmalar (ölçekte >4) diğer firmalarla kıyaslanmıştır. Yenilikçilik Adimsal Ürün Inovasyonu Radikal Ürün Inovasyonu Süreç Inovasyonu Pazarlama Inovasyonu Organizasyon el Inovasyon Yenilik Performansi Imalat Performansi Pazar Performansi Finansal Performans p6 = 5,00 < 5,00 = 5,00 < 5,00 = 5,00 < 5,00 = 5,00 < 5,00 = 5,00 < 5,00 = 5,00 < 5,00 = 5,00 < 5,00 = 5,00 < 5,00 = 5,00 < 5,00 = 5,00 < 5,00 N Ort. p 26 2,83, , ,22, , ,44, , ,09, , ,46, , ,84, , ,53, , ,91, , ,79, , ,34, ,27 Tablo 6.46: Sektördeki egemen rakibin etkisi 144

145 Egemen bir rakibin sektördeki varlığının yenilikçilik üzerinde hiç bir etkisi olmadığını analiz bulguları göstermektedir. Diğer taraftan yüksek rekabet yoğunluğunun yenilikçiliği tetiklediği ve özellikle rekabetçi sektörlerde bulunan firmaların özellikle pazarlama ve organizasyonel inovasyon türlerinde için daha da yenilikçi oldukları görülmektedir. Yenilikçilik Adimsal Ürün Radikal Ürün Inovasyonu Süreç Inovasyonu Pazarlama Inovasyonu Organizasyone l Inovasyon Yenilik Performansi Imalat Performansi Pazar Performansi Finansal Performans p1 >= 4,00 < 4,00 >= 4,00 < 4,00 >= 4,00 < 4,00 >= 4,00 < 4,00 >= 4,00 < 4,00 >= 4,00 < 4,00 >= 4,00 < 4,00 >= 4,00 < 4,00 >= 4,00 < 4,00 >= 4,00 < 4,00 N Ort. p 167 2,86, , ,19, , ,60, , ,93, , ,62, , ,93, , ,63, , ,90, , ,90, , ,27, ,25 Tablo 6.47: Sektördeki yüksek rekabet şiddetinin etkisi Sonuç olarak, pazar dinamizmi ve rekabet yoğunluğunun yenilikçiliği anlamlı ve pozitif bir şekilde etkilediği söylenebilir. Böylece hipotez HY18 desteklenmektedir Đnovasyon Engelleri Đnovasyon engelleri iki kategoriye ayrılabilirler: firma içi engeller ve firma dışı engeller. Keşifsel faktör analizi inovasyon engellerinin 5 faktöre ayrıldığını göstermiştir (Tablo 6.48). Đnovasyon engellerinden ikisi (eg14 ve eg25), iç geçerlilik ve yüzeysel geçerliliğe göre (internal ve face validity) faktör yapısını bozduklarından analiz dışında bırakılmıştır. 145

146 Tablo 6.48: Đnovasyon engelleri keşifsel faktör yapısı Elde edilen faktörler iç direnç (inovasyon için uygun iklimin olmaması, yenilikçiliğe karşı direnç bulunması, firmada sürekli iyileştirme yaklaşımına önem verilmemesi vs.), iç eksik (teknik bilgi ve deneyim eksikliği, kalifiye eleman ve Ar-Ge yöneticisi eksikliği vs.), iç kısıtlar (finansman kaynaklarının yetersizliği, yenilik maliyet ve riskinin yüksekliği, zaman kısıtları vs.), dış limitler (devlet desteğinin ve teşviklerin yetersizliği, yasalar ve yönetmeliklerle gelen kısıtlamalar vs.) ve dış güçlükler (gerekli malzeme ve parça bulmanın zorluğu, teknolojik bilgi kaynaklarına ulaşmada güçlükler vs.) olarak adlandırılmıştır. Teyit edici faktör analizi neticesindeki faktör yükleri Tablo 6.49 da yer almaktadır. Bu analizin sonuçları uygunluk endeksleri ile değerlendirilmiş ve yapının tutarlı olduğu anlaşılmıştır (Tablo 6.50). 146

147 Đnovasyon Engelleri Soruları Faktör Yükleri Đç Direnç eg8, eg9, eg10, eg11 0,675*, 0,710*, 0,767*, 0,532* eg12, eg13, eg15, eg16 0,697*, 0,761*, 0,804*, 0,763* Đç Eksik eg1, eg2, eg3, eg4, eg26 0,826*, 0,880*, 0,891*, 0,743*, 0,738* Đç Kısıtlar eg6, eg7, eg17, eg18, eg5 0,704*, 0,788*, 0,732*, 0,630*, 0,659* Dış Kısıtlar eg20, eg21, eg22, eg24 0,875*, 0,708*, 0,708*, 0,754*, 0,767* Dış Güçlükler eg23, eg27, eg28, eg29, eg30 0,792*, 0,918*, 0,825*, 0,844*, 0,719* *p<0,01 Tablo 6.49: Đnovasyon engelleri için teyit edici faktör analizi yükleri Bulgular Uygunluk Endeksleri Referans Đnovasyon Değeri Engelleri χ 2 / serbestlik derecesi 3,370 1< χ 2 / df <5 CFI (Comparative Fit Index), <CFI<1 NFI (Normed Fit Index), <NFI<1 RFI (Relative Fit Index), <RFI<1 IFI (Incremental Fit Index), <IFI<1 TLI (Tucker-Lewis Fit Index), <TLI<1 RMSEA (Root Mean Square Error),114 RMSEA<.08 Tablo 6.50: Đnovasyon engelleri faktörleri için uygunluk endeksleri Tüm soruların faktör yükleri yüksek (>0,50) ve anlamlı (p<0,01) ağırlıklara sahiptir. Faktörlerin güvenilirliğini test etmek için, Cronbach α değerlerine bakılmıştır (Tablo 6.51). Güvenilirlik analizi bütün Cronbach α değerleri 0,70'den büyük olduğu için tüm faktörlerin içsel tutarlı ve güvenilir olduğunu göstermektedir. Faktörler Cronbach α Soru sayısı değeri Đç Direnç 8 0,870 Đç Eksikler 5 0,874 Đç Kısıtlar 5 0,796 Dış Kısıtlar 5 0,769 Dış Güçlükler 4 0,784 Tablo 6.51: Đnovasyon engelleri güvenilirlik analizi sonuçları Đnovasyon engellerinin ölçeklerinin güvenilirliği test edilip onaylanınca ilişkileri ortaya koymak için korelasyon analizi uygulanmıştır (Tablo 6.52). Korelasyon analizinin bulguları 147

148 sadece iç direncin (r:0,203; p<0,01) ve iç kısıtların (r:0,179, p<0,05) yenilikçilikle anlamlı şekilde pozitif ilişki kurduğunu işaret etmektedir (ölçek artıkça daha az engele / engel değil e gidildiğinden, yani ölçek ters olduğundan pozitif ilişki inovasyon engeli olduğuna işaret etmektedir). Bu nedenle, korelasyon analizi, yenilik üretmede firmalara iç direnç ve iç kısıtların engel olduğunu söylemekte, diğer unsurların anlamlı bir fark yaratmadığını belirtmektedir. Tablo 6.52: Đnovasyon engelleri ilişki analizi Anket cevaplarından elde edilen ortalamalara göre firmalar inovasyon geliştirmede en büyük engel olarak iç eksiklikler ve iç kısıtları görmektedir. Görece en az engel olarak gördükleri ise iç direnç ve dış güçlüklerdir (Şekil 6.31). 75% 50% 25% 0% Đç direnç Đç eksikler Đç kısıtlar Dış güçlükler az engel orta engel büyük engel Dış kısıtlar Şekil 6.31: Đnovasyon engelleri cevapları Yenilikçilik üstünde inovasyon engellerinin etkilerini inceleyen regresyon modeli Şekil 6.32 ve Tablo 6.53'de sunulmuştur. Bu model istatistiksel olarak anlamlıdır (p<0,05) ve bu modele göre, bağımsız değişkenler yenilikçiliğin %7,2'sini (R 2 =0,072) ifade etmektedir. 148

149 Şekil 6.32: Đnovasyon engellerinin yenilikçiliğe etkisi Bağımsız Değişkenler Standard Beta p Đç Direnç,197,032 Đç Eksikler -,022,822 Đç Kısıtlar,121,230 Dış Güçlükler -,178,060 Dış Kısıtlar,036,710 R 2 =0,72 ; p=,023 Tablo 6.53: Đnovasyon engellerinin yenilikçiliğe etkisi Şekil 6.33 oluşturulan patika modeli ve bulgularını sunmaktadır. Model tarafından yenilikçiliğin %4'ü açıklanmaktadır. Şekil 6.33: Đnovasyon engelleri patika analizi Öte yandan, patika analizinde bağımlı değişken yenilikçilik faktörü yerine inovasyon türlerinin her biri ayrı ayrı alındığında, her bir inovasyon engeli faktörünün hangi inovasyon 149

150 türü için nasıl etki ettiği ve ilişkiler ağının nasıl değiştiği hakkında önemli bilgi edinilmektedir (Şekil 6.34). Đç eksiklerin ürün inovasyonlarını, iç kısıtların ise organizasyonel inovasyonları doğrudan etkiler hale gelmesi anlamlı ve dikkat çekici bir saptamadır. Şekil 6.34: Đnovasyon engelleri ve inovasyon türleri için patika analizi Sonuçlar iç kaynaklı engellerin firmaların yenilikçilik kapasitelerini anlamlı ölçüde aksattığını sergilemektedir. Fakat dış kaynaklı engellerin yenilikçiliği doğrudan engellediği iddiasında bulunmak için yeterli bulgu bulunmamakta, ancak dış engeller, iç engellerin ortaya çıkmasını sağlamakta ve/veya iç engellerin şiddetini artırmaktadır denebilir. Bu durumda, hipotezlerden HY20 desteklenmekte, fakat HY21 desteklenmemektedir Kamu Teşvikleri Sektörel koşullar ve ilişkiler bölümü tamamlanmadan önce, kamu teşvikleri ve düzenlemelerinin yenilikçilik üzerindeki etkilerini de araştırmak gereklidir. Đnovasyon ve Ar- Ge konularında kamu teşvikleri, ya devlet / özel kurumların yatırımı sayesinde ya da Ar-Ge harcamaları için vergi teşvikleri yolu ile olmakta ve bu teşvikler firmaları yenilikçi faaliyetlere karşı cesaretlendirmektedir. Türkiye'de imalat sektöründe bu konularda teşvikler 150

151 sağlayan birçok kurum olmasına karşın, bu bölümde, vergi indirimlerinin ve TTGV, TUBITAK, KOSGEB, Halkbank ve AB Altıncı Çerçeve programının sağladığı desteklere bakılmıştır. Firmalara anket formunda bu kurumların desteklerinden haberdar olup olmadıkları sorulmuş ve 1=haberim yok, 2= haberim var ama kullanmadık, 3= kullandık ölçeğinde cevaplamaları istenmiştir. Student t-tesleri bu teşviklerin etkilerini analiz etmek için uygulanmıştır. Ar-Ge veya inovasyon geliştirmek için vergi indirimi kullandığını gösteren firmalar, hipotez testi sayesinde yenilikçilik seviyesine göre bu destekleri kullanmadığını belirten firmalarla kıyaslanmış ve arada anlamlı fark bulunup bulunmadığına bakılmıştır (Şekil 6.35). Şekil 6.35: Vergi indirimleri kullanımı Sonuçlar örneğimizdeki firmaların %38'inin Ar-Ge ve inovasyon faaliyetleri için vergi indiriminden yararlandıklarını, %23 ünün ise bu destekten haberdar olmadığını göstermektedir. Öte yandan Tablo 6.54 bu konudaki vergi indirimlerinin anlamlı ölçüde yenilikçilik kapasitesi için faydalı olduğunu ve bu desteği kullanan firmaların anlamlı biçimde daha yenilikçi olduğunu göstermektedir (p<0.05). Tablo 6.54: Vergi indirimi kullanımının etkileri Aynı şekilde, TTGV, TUBITAK, KOSGEB, Halkbank ve AB Altıncı Çerçeve programından en az birinden Ar-Ge veya inovasyon desteği kullandığını belirten firmalar, bu desteklerin hiç birinden yararlanmadığını belirten firmalarla yenilikçilik seviyesine göre karşılaştırılmıştır. Şekil 6.36 firmaların %52 sinin bu desteklerden hiç birini kullanmadığını, 151

152 sadece %48'inin en azından kuruluşların birinden teşvik sağladığı, oysa destekten yararlanan firmaların yenilikçilik düzeyinin anlamlı derecede (p<0,1) yüksek olduğunu göstermiştir. Şekil 6.36: Kamu teşvikleri kullanımı Tablo 6.55 ankete katılan firmaların, verilen bu desteklerden hangileri için ne kadar haberdar olduğunu ve ne kadarının kullandığını özetlemektedir. Elde edilen sonuçlar firmaların büyük çoğunluğunun bu teşviklerden haberdar dahi olmadığını göstermektedir. En çok kullanılan destekler TÜBĐTAK-TEYDEB, TTGV ve KOSGEB inkilerdir. Haberi yok Haberi var ama kullanılmadı Kullanıldı TTGV %51 %34 %15 TÜBĐTAK - TEYDEB %39 %38 %23 KOSGEB - TEKMER %40 %51 %9 KOSGEB - Girişimcilik Enstitüsü %55 %42 %3 KOSGEB %28 %55 %17 Halkbank %53 %38 %9 AB 6. Çerçeve Programı %58 %39 %3 Tablo 6.55: Kamu teşvikleri yaygınlığı Bulgular kamu teşviklerinin Ar-Ge için firmaların yenilikçilik kapasitelerine destek olduğunu ve inovasyon becerilerini anlamlı ölçüde artırdığını ortaya koymuştur. Böylece hipotezlerden HY19 desteklenmiştir Genel Firma Nitelikleri Genel firma nitelikleri firma yaşını (ilk üretim yılına göre), firma büyüklüğünü (tam zamanlı çalışan işçi sayısına göre), firma sahiplik statüsünü ve yabancı sermaye varlığını içermektedir. Bu niteliklerin yenilikçilik üzerindeki olası etkileri kontrol değişkeni gibi, tek 152

153 yönlü ANOVA ve bağımsız Student t-testleri vasıtasıyla diğer değişkenler sabit tutulurken analiz edilecektir. Tablo 6.56 firma nitelikleri ve yenilikçilik faktörleri arasındaki birebir ilişkiyi denetlemek için de uygulanan korelasyon analizini yansıtmaktadır. Belirleyiciler modeli hipotezi ile doğrudan bağlantılı faktörler içinden (kırmızı renkle işaretliler) sadece firma büyüklüğünün (r:0,182; p<0,05) yenilikçiliği anlamlı biçimde pozitif yönde etkilediği söylenebilir. Tablo 6.56: Firma nitelikleri ilişki analizi Şekil 6.37 örneklemdeki firmaların üretimlerinin ilk yılını göstermektedir. Đlk üretim yılına göre firmaları 3 kategoriye ayırmak mümkündür. Yaşlı firmalar (1975 ten önce), olgun firmalar (1975 ten 1992 ye) ve genç firmalar (1992 den günümüze). Şekil 6.37: Đlk üretim yılı 153