ÇORUM İL MERKEZİNE BAĞLI ÜÇKÖY DEKİ BAZI TÜRBE VE YATIRLAR ÜZERİNE DERLEME VE DEĞERLENDİRMELER

Transkript

1 Nazife ÖZDEMİR ÖZET ÇORUM İL MERKEZİNE BAĞLI ÜÇKÖY DEKİ BAZI TÜRBE VE YATIRLAR ÜZERİNE DERLEME VE DEĞERLENDİRMELER Bu çalışmada, Çorum il merkezine bağlı Üçköy köyündeki bazı türbe ve yatırlar (Ali Baba, Ali Derviş, Çörek Dede, vd.) hakkında sözlü gelenekten derlenen bilgilere ve bu bilgiler üzerinde yapılan değerlendirmelere yer verilmektedir. Türbe ve yatırlar hakkındaki bilgiler, bütünüyle sözlü gelenekten yapılan derlemelere ve 2004 yazında yapılan fotoğraf çekimlerine dayanmaktadır. Yatır ve türbeler hakkındaki sözlü rivayetlerle bu kutsal mekânlar etrafında geliştirilen inanış ve pratikler, Alevi kökenli bölge halkının geleneksel Türk kültürünü çok canlı bir şekilde yaşattığını göstermektedir. ABSTRACT In this study, it has mentioned thet some knowledges and researches on some tombs and burried of holy people are completely collected from the oral traditional information in Üçköy village in Çorum city. The knowledges on the tombs and burried of holy places are completely collected from the oral traditional information and the photos which were taken in It shows that the oral rumors around these holy places improved beliefs from Alevi origin people are effected traditional Turkish culture very lively. Anahtar Kelimeler: Çorum, Üçköy, Türbe-Yatır, Alevilik. Key Words: Çorum, Üçköy, Tomb-Holy Place, Alevism. Giriş Üçköy de bulunan türbe ve yatırlarla ilgili tespit ve değerlendirmelerimize geçmeden önce, adı geçen köy hakkında bilgi vermek, kanaatimizce yerinde olacaktır. Çorum ili merkezine bağlı olan Üçköy köyü, iki tepe arasına sıkışmış büyük bir köydür. Arazi son derece engebeli ve taşlıktır. Yerleşim için genellikle engebeli yerler seçilmiş, düz ve verimli olan arazilere bağlar dikilmiştir. Köyde, bağ ve bahçecilik işleri gelişmiştir. Ayrıca buğday, arpa gibi tahıl ürünleri de yetiştirilmektedir. Köyün tarihi hakkında elde kesin bilgi ve belgeler bulunmamaktadır. Kaynak şahıslarımızdan Üçköylü Hüseyin Dönmez in verdiği bilgilere köy halkı, Türklerin Anadolu ya göçü sırasında Türkmenistan dan gelip bu bölgeye yerleşmiştir. Dikkat çeken bir diğer konu ise, 18. yy. ortalarında köye bir cami yapılmış olmasıdır. Ayrıca, Ali Derviş mezarının yanına dikilmiş olan iki tane üzeri yazılı tablet şeklinde taş vardır. Yine Hüseyin Dönmez in verdiği bilgiye göre, bu taşlar iki Osmanlı paşasının mezar taşlardır. Üçköy, Çorum ili çapında okur-yazarlık oranı çok yüksek olan köyler arasında yer almaktadır. Köyün aşağı ve yukarı mahallelerinde iki ilkokul vardır. Fakat, şu anda öğrenci olmadığı için her iki okul da kapalıdır. Okur-yazarlık oranının çok yüksek olmasına rağmen köy ahalisi, geleneklerine son derece bağlıdır. Alevi kültürünü, gelenek ve göreneklerini canlı bir şekilde yaşamaktadırlar.

2 Üçköy, dışarıya çok göç vermiş bir köydür. Şu an köyde elli-altmış civarında insan yaşamaktadır. Fakat, şehirlerde oturan Üçköylüler, her yıl Temmuz ayında Ali Derviş e kurban getirerek kesmektedirler. Ayrıca, diğer türbe ve yatırlara da ziyaret günleri düzenlemektedirler. Kurdukları dernek aracılığıyla kültürel etkinliklerini de sürdürmektedirler. Türbe ve Yatırlarla İlgili Derlemeler Yukarıda tarihi, sosyal, kültürel ve ekonomik özellikleri hakkında yüzeysel bilgiler aktardığımız Üçköy de çok sayıda yatır ve türbe bulunmaktadır. Köyde yer alan türbe ve yatırlar, Alevi Türkmenlerden oluşan köy ahalisinin geleneksel inanç ve pratiklerinde önemli bir yere sahiptir. Aşağıda, bu yatır ve türbelerden dokuzu hakkında sözlü gelenekten derlenen bilgilere ve bu yatır ve türbelerin 2004 yazında çekilmiş olan fotoğraflarına yer verilmiştir. Ali Baba Çorum il merkezine bağlı Üçköy köyünün girişinde, İğdepınarı mevkiindedir. Burada Ali Baba adında iki ardıç ağacı bulunmaktadır. Ardıç ağaçlarının tam altında mezar taşını andıran bir taş bulunmaktadır. Bu taşın kenarlarındaki küçük taşlarla taş çiftleme denilen işlem yapılmaktadır. Türbeye ziyarete gelenler, dileklerinin kabul edilip edilmeyeceğini öğrenmek için taş çiftleme yapmaktadırlar. Halk arasındaki inanışa göre, bu türbeden hiç kimse bir çöp bile alamaz. Türbede yatan Ali Baba nın ister ağaçtan olsun, isterse taştan olsun, yatıra ait hiçbir şeyi vermeye yanaşmadığına inanılmaktadır. Dedeye inanmayıp da türbenin yanında bulunan ardıç ağaçlarının dallarından bir çöp koparanın çok geçmeden bir zarara uğrayacağına inanılmaktadır. Üçköy den Hüseyin Dönmez, Ali Baba Türbesi hakkında şu bilgileri vermiştir: Eski dönemlerde bu ardıçların altında köy babaları toplanırmış. Âşıklar burada saz çalarlarmış. Ali Baba, köyün bereketini sağlayan ulu bir erenmiş. Ali Baba ya Bereket Dede de derlermiş. Güz ayları gelip de ekin ekileceği zaman köy halkı buğdaylarını Bereket Dede ye dualatırlarmış. Cem yapıp kurban keserlermiş. Daha sonra da dualı buğdaylar tarlalara ekilirmiş. Böylece mahsul bol olur, insanlar yokluk görmezlermiş. Birgün, köy halkı bir araya gelip de Bereket Dede ye buğdaylarını dualatmamışlar. Cem yapıp kurban kesmemişler. Bereket Dede nin hakkını vermemişler. Dede, köylüye çok kızmış. Bu olaydan sonra köyde bereket kalmamış, kuraklık baş göstermiş, köyün suları kurumuş. Bereket Dede, köy halkını cezalandırmış. Ali Derviş Resim-1 girecek Kaynak Şahıs Hüseyin DÖNMEZ (Hüseyin DEDE) Çorum il merkezine bağlı Üçköy köyündedir. Üçköy ün aşağı mahallesinin mezarlığında bu zatın türbesi vardır. Türbe kapısının hemen girişinde bulunan çam ağacına dilek tutup çaput

3 bağlanmaktadır. Türbenin sol tarafında Osmanlı döneminde dikildiği varsayılan iki parça hâlinde üzeri yazılı taş bulunmaktadır. Ayrıca, yatırın tam karşısında, adak kurbanlarının kesilip pişirilmesi için yapılmış bir yemekhane vardır. Ali Derviş le ilgili herhangi bir tarihî kaynak bulunmamaktadır. Köyden Hüseyin Dönmez den alınan bilgiye göre, bu zat, kardeşiyle birlikte Merzifon dan göç etmiştir ve Hubuyar Ocağı na mensuptur. Ali Derviş le ilgili anlatılan rivayetlere göre, Ali Derviş, şişman, kısa boylu, insanlara karşı çok çabuk sinirlenen, sinirlendiği zaman da insanlara tüküren bir zatmış. Ali Derviş, birgün, komşu köye ceme gitmiş. Cem bittikten sonra hastalanmış ve kağnıyla Üçköy e getirilmiş. İyileşemeyen Derviş baba, köyde vefat etmiş. Vefat ettikten sonra dul bir kadının rüyasına girmiş ve kadına: Senin komşunun çocuğu olmuyor, benim mezarımı kazın, kefenimi alıp kadına verin de bir oğlu olsun. Köyünüze de bereket gelsin! demiş. Bu rüya üzerine köy halkı, Derviş Ali nin mezarını kazmış, kefenin mezarda katlanmış bir şekilde durduğunu, mezarda kimsenin olmadığını görmüş. Bu olay üzerine, Derviş Ali nin ermiş olduğuna inanmışlar. Köyde çocuğu olmayan kadınlar Ali Derviş e satılırlar. Çocuk doğup da yedi yaşına bastıktan sonra buraya kurban getirilir. Kurbanın kanı, türbe kapısının girişinde bulunan çam ağacının altına akıtılır. Kurban eti, bütün köy halkına yedirilir. Çörek Dede Dede nin etrafında bol miktarda çam ağacı vardır. Bu ağaçların Dede nin çocukları olduğuna inanılmaktadır. Dede yakınlarında bir de akarsu vardır ve bu akarsuyun yakınında bulunan taşlara mum yakılmaktadır. Resim-2 girecek Çörek Dede Türbesi Çörek Dede yle ilgili anlatılan rivayetler şöyledir: Kaynak şahıs Hüseyin Dede nin anlattığına göre, burada geceleri on iki kişi toplanırmış. Bu kişilere birer görev verilir ve görevlerini yerine getirmek üzere oradan dağılırlarmış. Çörek Dede, burada çörek pişirir ve bu görevlilere yedirirmiş ve bu nedenle Çörek Dede ismini almıştır. Çörek Dede nin etrafındaki çamlar onun çocuklarıymış. Köyden bazı inançsız kişiler ev yapıyoruz diye bu çamları kesmişler. Çamları sürükleyip evlerine götürürlerken arkalarından sıcak bir rüzgâr esmiş. Aşağıdan da ağzı dualı bir kul geliyormuş. Kadınlar elemende çamaşır yıkıyorlarmış (Burada da yatır olduğu rivayet edilmektedir.). Ağzı dualı derviş, çamaşır yıkayan kadınlara Kazanlarınızı yıkın, evlerinize kaçın, sel geliyor! demiş. Kadınlardan bir tanesi, dervişe: Sen de kimsin bunak adam, şu sıcakta sel olur mu, senin demenle mi yağmur yağacak! diye kızmış. Derviş, Çörek Dede ye doğru bakıp Pirim, senin dallar gözükmeyen evlatlarındı, evlatlarını kesiyorlar, sen buna müsaade ediyorsun! diye seslenince yukarıdan bir sel, bir kıyamet, bir dolu kopmuş. O ağaçları sel almış, adamlar ağaçları evlerine götürememişler. Sel, dervişe küfreden kadını da almış, aşağı

4 mahallede bir dalın tepesine takmış. Sel köyün yarısını yok etmiş. Anlatıcının ifadesine göre, kendi tarlaları da tamamen kum altında kalmış. İnanışa göre, Çörek Dede, havale geçiren çocukları iyileştirmektedir. Köy ahalisinden 1944 doğumlu Gülbeyaz Yanardağ ın anlattığına göre, havale geçiren çocuklar buraya getirilir, uyutulur; çörek pişirilir ve halka yedirilir. Bu uygulamalar sonrasında çocuk sağlığına kavuşur. Çörek Dede nin türbe etrafında bulunan taşlardan ya da dal parçalarından hiçbir şeyini vermediğine inanılır. Çörek Dede ye ait herhangi bir şey alındığında Dede nin alan kişiyi rüyasında korkuttuğuna inanılmaktadır. Küçük Dede (Isırgı Tekkesi) Çorum il merkezine bağlı Üçköy köyünün yukarı mahallesinde, harmanlara giden yolun kıyısında bulunan, Ali Dikici denen şahsın bahçesinde yer alan taşlardır. Bu taşların birisinde Hz. Ali nin Düldülü nün ayak izinin bulunduğuna inanılmaktadır. Resim-3 girecek Küçük Dede (Isırgı Tekkesi) 1944 doğumlu Gülbeyaz Yanardağ ın anlattığına göre, ineklerin memesi şiştiğinde buradan toprak alınıp ineklerin memesine sürülmekte ve memelerin iyileştiğine inanılmaktadır. Ayrıca, ayak izinin bulunduğu taş elemende ıslatılınca yağmur yağacağına inanılmaktadır. Ziyaret edip de dilekte bulunanlar, dileklerin kabulünden sonra taşların bulunduğu yere mum yakmaktadırlar. Oyuk Dede Üçköy köyünün yukarı mahallesinde, Çörek Dede nin tam batısında, köyün doğusundadır. Resim4- girecek Oyuk Dede Türbesi Hüseyin Dönmez in verdiği bilgilere göre Oyuk Dede, eskiden köye bir zarar gelmesin diye köyü gözetleyen aklı başında bir ermiş. Çörek Dede, Oyuk Dede ye görev vermiş ve Burada bekleyeceksin, bu köye zarar gelmeyecek. Sen bu köyden gidersen bu köy su altında kalır, batar. demiş. Oyuk Dede nin hâlâ köyü koruduğuna inanılmaktadır. Bu evliyanın da belirli bir mezarı yoktur. Yattığı yer, taşlarla belirlenmiştir. Ali Kayası nın Çam

5 Üçköy köyünün yukarı mahallesinde, Oyuk Dede nin yukarı tarafında, İndere denen mevkiinin sol tarafındadır. Burası, Ali Kayası denilen büyük bir taş ile taşın çaprazında bulunan çam ağacından ibarettir. Taşı, Hz. Ali nin İnderesi nden fırlattığına inanılmaktadır. Ayrıca, taşın üzerinde Hz. Ali nin küreğinin iziyle atının ayak izinin olduğu rivayet edilmektedir. Köyün yerli halkı ile çevre köyler, bu taşa büyük bir saygı göstermektedir. Taş, adını Hz. Ali den almıştır. Taşın çaprazında bulunan çam ağacının yaklaşık olarak 500 yaşında olduğu sanılmaktadır. Boyu, elli metreyi aşkındır. Ağacın sırt tarafında kalp şeklini andıran bir çıkıntı, ur vardır. Bu çıkıntı ya da ur hakkında çeşitli rivayetler anlatılmaktadır. Rivayetlerden en ilginç olanı, bu çıkıntıda Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin adlı iki erkek çocuğunun hala orada yaşadığıdır. Köy ahalisinden bazı kişiler, cuma geceleri oradan geçerken çocukların sesinin duyduklarını rivayet etmektedirler. Resim-5 ve 6 girecek Ali Kayası nın Çam Türbesi / Ali Kayası Kaynak şahıslarımızdan Hüseyin Dönmez in verdiği bilgilere göre; Üçköy köyünde bir çoban varmış ve yıllarca köyün koyunlarını otlatmış. Köy halkı, çobanın hakkını vermemiş, üstelik iftira da etmiş. Atılan iftira üzerine çoban, eline sopasını, sırtına da azığını alıp giderken çobanı kurt sürüsü çevirmiş. Çoban, kurt sürüsünden korkmuş ve Ya Rabbim, kullarının iftirasından mı korkup kaçayım, yoksa yarattığın kurtlardan mı? Ne olur Ya Rabbim, Hakk ın sırrına ereyim! demiş. Çoban elinde sopası, sırtında dağarcığıyla birlikte ağaç olmuş. Bir başka rivayete göre çoban, köyde bir kıza âşık olmuş. Kızla karşılıklı yıllarca gizli sevda çekmişler, birbirlerine maniler söylemişler. Ağa olan kızın babası, kızını çobana vermek istememiş ve kızını komşu köyden zengin bir delikanlıya vermiş. Kızın gelin alayı, Ali Kayası nın yanından geçtikten sonra Ahmetoğlan denilen köye giderken Çamkoz denen mevkide taş olmuş. O taşa, hâlâ Gelin Kayası denilmektedir. Kızın taş olması üzerine sevdalı çoban da ağaç olmuş. Çam ağacı ile gelin kayası birbirlerini görmektedirler. Çamın sırtındaki dağarcığın ise, bu iki sevdalının doğacak olan erkek çocukları olduğu rivayet edilmektedir. Ali Kayası nın Çam denilen yatırda, taş ve ağaç birlikte anılmaktadır. Hamile kadınların buradan geçtikleri takdirde doğacak çocuklarında türbenin bırakacağı bir iz olacağına inanılmaktadır. Buraya gelip de dilekte bulunanlar, dilekleri kabul olduğu takdirde, buraya kurban getirmektedirler. İnanışa göre, bu çam, almak isteyenlere bir çam kozalağını bile vermemektedir. Emin Dede Üçköy köyünün karşı tarafından bulunan Örencik köyünün içinde bulunan bu yatır hakkında çeşitli rivayetler bulunmaktadır. Bu rivayetlere göre, Simali kalesinde savaş varmış ve Emin Dede, askeriyenin mühimmat deposunda çavuşmuş. Savaş sırasında askerlerin mermileri bitmiş ve ne yapacaklarını bilememişler. Emin Dede, elini havaya kaldırmış ve Allah a dua etmiş. Daha sonra Emin Dede, elini yere atmış, yerdeki kumların hepsi mermi olmuş. Askerler cephaneyi tamamlayıp savaşı kazanmışlar.

6 Ulu Eren Üçköy deki bir başka evliyadır. Ulu kişileri toplar, taşların üzerine oturur ve yosunları kazırmış. Türbenin bulunduğu yer, Ebem Kayası denilen bayır olan bir yerdir. Köyde inancı kıt olan emekli bir öğretmen, o türbenin üzerine iki tane araba garajı yaptırmış. Halk, bu kişinin geçirdiği trafik kazalarının nedenlerini bu davranışına bağlamaktadır. Zikredilen şahıs, daha sonra da burada bir evliya olmadığı inancını sürdürmüş, kayaları düzletip villa yaptırmış. Bu davranışın evliyaları rahatsız ettiğine ve bu kişinin çocuğuna ağır bir hastalık verdiklerine inanılmaktadır. Kaynak şahsımız olan Hüseyin Dönmez, bu çocuğun iyileşebilmesi için Medine den su getirttiğini, dualattığını, Allah a inandığı için çocuğun iyileşebildiğini ifade etmiştir. Değerlendirme ve Sonuç Çorum il merkezine bağlı Üçköy den yapılan derlemeler göstermektedir ki, türbe ve yatırlar, Alevi Türkmenlerin yaşadığı bölgelerde, hâlâ geleneksel inanç sisteminin önemli bir parçasıdır. Türbe ve yatırlar, çeşitli amaçlarla (sağaltma, dilek, bereket, kurban, vb.) ziyaret edilmekte, ziyaretler sırasında ziyaret amacına bağlı çeşitli pratikler gerçekleştirilmektedir. Türbe ve yatırlarda yatan ve kutsallık arz eden zatlardan bazılarının köyün koruyucusu (köyün iyesi) olduğuna inanılmaktadır (Oyuk Dede). Türbe ve yatırlara yapılan ziyaretlerin amaçları ve bu ziyaretler sırasında gerçekleştirilen bazı işlemler aşağıda maddeler hâlinde sıralanmıştır: Ürünleri Bereketlendirme (Ali Baba) Eski dönemlerde Ali Baba türbesinde bulunan iki ardıcın altında köy babaları toplanırmış. Âşıklar burada saz çalarlarmış. Ali Baba, köyün bereketini sağlayan ulu bir erenmiş. Güz ayları gelip de ekin ekileceği zaman köy halkı buğdaylarını Bereket Dede ye dualatırlarmış. Cem yapıp kurban keserlermiş. Daha sonra da dualı buğdaylar tarlalara ekilirmiş. Böylece mahsul bol olur, insanlar yokluk görmezlermiş. Türbeyi ziyarete gelenler, Ali Baba adını taşıyan iki ardıç ağacının altında bulunan mezar taşını andıran bir taşın kenarındaki küçük taşlarla taş çiftleme işlemi gerçekleştirmektedirler. Taş çiftleme vasıtasıyla dileklerinin gerçekleşip gerçekleşmeyeceğini öğrenmeye çalışmaktadırlar. Çocuksuzluk Derdine Derman Arama (Ali Derviş) Köyde çocuğu olmayan kadınlar Ali Derviş e satılırlar. Çocuk doğup da yedi yaşına bastıktan sonra buraya kurban getirilir. Kurbanın kanı, türbe kapısının girişinde bulunan çam ağacının altına akıtılır. Kurban eti, bütün köy halkına yedirilir. Türbe kapısının hemen girişinde bulunan çam ağacına dilek tutup çaput bağlanmaktadır. Havale Geçiren Çocukları Sağaltma (Çörek Dede) Çörek Dede, havale geçiren çocukları iyileştirmektedir. Havale geçiren çocuklar buraya getirilir, burada uyutulur, çörek pişirilir ve halka yedirilir. Bu uygulamalar sonrasında çocuk sağlığına kavuşur.

7 Anne Karnındaki Çocukları Kutsama (Ali Kayası nın Çam) Hamile kadınların buradan geçtikleri takdirde doğacak çocuklarında türbenin bırakacağı bir iz olacağına inanılmaktadır. Buraya gelip de dilekte bulunanlar, dilekleri kabul olduğu takdirde, buraya kurban getirmektedirler. İnanışa göre, bu çam, almak isteyenlere bir çam kozalağını bile vermemektedir. Türbe ve yatırlara karşı yapılan saygısızlık ya da türbe ve yatırlarda yatan kutsal kişilerin rızasını, duasını almayı ihmal etmek felâketlere, bereketsizliğe, hastalığa neden olmaktadır. Bununla ilgili örnekler yukarıda anlatılmıştır. Sonuç olarak ifade edebiliriz ki, Üçköy den yapılan yatır ve türbeler hakkındaki yüzeysel derlemeler, bölgede yaşayan Alevi Türkmenlerin inanç dünyasını oluşturan öğelerin, ister Sünni ister Alevi olsun, Türklük coğrafyasında yaşayan diğer Türk topluluklarının geleneksel kültürüyle aynı karakterde olduğunu göstermektedir. Türbe ve yatırlar hakkındaki inanış ve pratiklerin benzerlerini, sadece diğer Alevi Türk topluluklarında değil, kendilerini Sünni olarak nitelendiren öteki Türk topluluklarında da bulmak her zaman için mümkündür. Başta Üçköy olmak üzere, Çorum genelinde yapılacak kapsamlı derleme ve inceleme girişimleri, geleneksel Türk kültürünün günümüzdeki durumunu, Türk toplumunu bir arada tutan inanç öğelerinin neler olduğunu ortaya koyma ve birlik ve bütünlüğü pekiştirmeye yönelik sağlam ve kullanışlı projeler geliştirme çabalarını çok daha anlamlı kılacaktır.