Türkiye'de Tar ımsal İş Kazalar ı ve Meslek Hastal ı klar ı n ın Maliyeti Üzerine Bir Ara şt ırma

Transkript

1 TARIM BILIMLERI DERGISI 2008, 14 (4) ANKARA ÜNIVERSITESI Z İ RAAT FAKÜLTESI Türkiye'de Tar ımsal İş Kazalar ı ve Meslek Hastal ı klar ı n ın Maliyeti Üzerine Bir Ara şt ırma H. Güran ÜNAL Kemal YAMAN 2 Arif GÖK2 Geli ş Tarihi: Kabul Tarihi: Öz: İ nsan hayat ı her şeyden daha önemli ve değerlidir. Bir insan ı n i şgücüne kat ı lmas ı için gereken süre ile eğitimi ve yeti şmesi için harcanan para hesaplanamaz boyutlardad ır. Bir i ş kazas ı n ı n veya meslek hastal ığı n ı n yol açt ığı ekonomik kay ı p, bu kazay ı önlemek için yap ı lan harcamalarla k ıyaslanmayacak ölçüde yüksek olmaktad ır. Bu çal ışma ile özellikle tar ı m sektörü ve di ğer sektörlerdeki i ş kazas ı ve meslek hastal ı klar ı n ı n ekonomide yol açt ığı kay ı plar ortaya konularak, bu konuda önlem alman ı n gereği ve önemi vurgulanmaya çal ışı lm ışt ı r. Tar ım sektöründe ortalama kaza maliyeti 7.250$, di ğer sektörlerde 3.996$, sektörler ortalamas ı nda 4.011$ bulunmu ştur. Buna göre, bir tar ı msal kazan ı n maliyetin di ğer sektörlerdeki kaza maliyetinden %81 daha fazla oldu ğ u ortaya konmu ştur. Anahtar Kelimeler: Tar ı msal i ş kazalar ı, meslek hastal ığı, i ş kazas ı maliyeti. A Study on the Costs of Agricultural Work Accidents and Occupational Illnesses in Türkiye Abstract: Numan life is very important and valuable of all things. The needed duration of a person to join labor-force, education and upbringing costs are not estimated. The loss of value that an occupational accident or illness caused is so high that it can not be compared with preventing cost. With this study, it is aimed to emphasize the importance and necessity of taking precautions by the way of putting forth the economic costs caused of occupational accidents and illnesses especially in agricultural and other sectors. The average cost of occupational accident for agricultural sector has been found $7.250, $3.996 for other sectors and $4.011 for whole sectors. As a result, an agricultural occupational accident costs 81% more than other sectors. Keywords: Agricultural work accidents, occupational illness, cost of work accidents. Giriş İş kazalar ı ve meslek hastal ı klar ı, günümüzde başta gelişmekte olan ülkelerde olmak üzere birçok maddi-manevi zarara yol açmaktad ı r. Çe şitli ara şt ı rma sonuçlar ı tar ım sektöründe hem kaza riskinin daha yüksek, hem de maliyetli oldu ğunu ortaya koymaktad ı r (Pickett ve ark. 1999, McCurdy ve Caroll 2000, Solomon 2002, Leigh ve ark. 2001). Ünal ve ark. (2008a), Türkiye'deki i ş kazalar ı karakteristi ğ ini ortaya koymu şlar ve i ş kazas ı sonucu ölümlerin geli şmiş ülkelerin çok üzerinde oldu ğunu belirtmi şlerdir. 16 Haziran 2006 tarihinde say ı l ı Resmi Gazetede yay ı mlanan 5510 say ı l ı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağ l ı k Sigortas ı Kanunu (SSGSSK)' na göre i ş kazas ı ; "a) Sigortal ı n ı n i şyerinde bulundu ğ u s ı rada, b) i şveren taraf ından yürütülmekte olan i ş nedeniyle veya görevi nedeniyle, sigortal ı kendi ad ı na ve hesab ı na ba ğı ms ız çal ışıyorsa yürütmekte oldu ğ u i ş veya çal ışma konusu nedeniyle i şyeri d ışı nda, c) Bir i şverene ba ğ l ı olarak çal ışan sigortal ı n ı n, görevli olarak i şyeri d ışında başka bir yere gönderilmesi nedeniyle as ıl i şini yapmaks ız ı n geçen zamanlarda, d) Emziren kad ı n sigortal ı n ın, çocuğuna süt vermek için ayr ı lan zamanlarda, e) Sigortal ı lar ı n, i şverence sağlanan bir ta şıtla i şin yap ı ld ığı yere gidi ş geli şi s ı ras ı nda, meydana gelen ve sigortal ıyı hemen veya sonradan bedenen ya da ruhen özre u ğ ratan olayd ı r", meslek hastal ığı ise 1 Kastamonu Üniv. Fen Bilimleri Enstitüsü-Kastamonu 2 Kastamonu Üniv. Meslek Yüksekokulu-Kastamonu

2 ÜNAL H. G., K. YAMAN ve A. GÖK, "Türkiye'de tar ımsal i ş kazalar ı ve meslek hastal ıklar ı n ın maliyeti üzerine bir 429 araşt ı rma" "sigortal ı n ı n çal ışt ığı veya yapt ığı i şin niteli ğinden dolay ı tekrarlanan bir sebeple veya i şin yürütüm şartlar ı yüzünden u ğrad ığı geçici veya sürekli hastal ı k, bedensel veya ruhsal özürlülük halleridir şeklinde tan ı mlanm ışt ır (Anonim 2006). 16. Uluslar aras ı İş İstatisti ğ i Uzmanlar ı Konferans ı sonuç bildirisinde ise "şiddet eylemleri de dahil olmak üzere, i şle ba ğlant ı l ı olsun ya da olmas ın bir ya da daha fazla i şçinin yaralanmas ı na, hastalanmas ı na ve ölümüne yol açan beklenmeyen veya planlanmayan bir şekilde gerçekle şen olaylard ır" diye tan ı mlanm ışt ı r (Anonymous 1998). Meslek hastal ığı ise; "sigortal ı n ı n çal ışt ığı veya yapt ığı i şin niteli ğinden dolay ı tekrarlanan bir sebeple veya i şin yürütüm şartlar ı yüzünden u ğ rad ığı geçici veya sürekli hastal ı k, bedensel veya ruhsal özürlülük halleridir" (Anonim 2006) ya da "i ş hayat ından kaynaklanan risk faktörlerine maruz kalma sonucu olarak olu şan bir hastal ı k" şeklinde tan ı mlanmaktad ır (Anonymous 2002). Türkiye'de y ı llar ı na ili şkin i ş kazalar ı verileri incelendi ğ inde; tar ı m d ışı sektörlerde y ı llar ı nda ila i ş kazas ı olurken, y ı llar ı nda dü şü ş eğilimi göstermi ş, ancak bu y ı ldan sonra tekrar art ışa geçmi ştir (Şekil 1). Bu art ışı n yetkililer taraf ı ndan dikkatle izlenmesi ve gerekli önlemlerin al ı nmas ı gerekmektedir WO _ te g TARIM DIŞI SEKTÖRLER İŞ KAZALARI 996 ı ssı ı ssa ı sss YILLAR Şekil 1. Türkiye'de y ıllar ı tar ım d ışı sektörlerde i ş kazalar ı. TARIM SEKTÖRÜ İŞ KAZALARI YILLAR Şekil 2. Türkiye'de y ıllar ı tar ı m sektörü i ş kazalar ı. Ayn ı dönemde tar ı m sektörü i ş kazalar ı n ı n y ı llar ı aras ı nda yükselme e ğilimi gösterdi ğ i ( ), bu y ıldan sonra da dü ş üşe geçti ğ i gözlenmi ş ve 2005 y ı l ında 334'e kadar dü şmü ştür (Şekil 2) y ı llar ı verilere bak ı ld ığı nda; Türkiye'de i ş kazas ı sonucu meydana gelen ölümlerin 1996'de 1492 iken 2005 y ı l ı nda 1096 oldu ğu ve art ış eğ ilimi gösterdi ği anla şı lmaktad ı r. Tar ı m sektöründeki iş kazas ı say ı s ı 1996'da 385 iken 2001 y ı l ı nda 678 ile döneminin en yüksek düzeyine ç ı km ış ve bu y ı ldan sonra ise azalmaya başlam ışt ır (Şekil 3). Meslek hastal ı klar ı ndan kaynaklanan ölümlerde ise incelenen dönemde önemli bir azalma oldu ğ u gözlenmektedir y ı l ı nda 191 iken 2005 y ı l ı nda 24 adet ölüm vakas ı kaydedilmi ştir (Anonim 2008a). Bu durumda, on sekiz ya şı na gelmi ş istihdam edilebilir bir işgücünün ortaya ç ı kmas ı için doğumundan eğitimine, beslemesinden bar ı nmas ı na kadar devletin ve ailenin yapt ığı harcamalar göz önüne al ı nd ığı nda bir i ş kazas ı sonucunda işgücü kayb ı n ı n topluma maliyetinin tahminlerin de ötesinde oldu ğu kabul edilebilir. İş kazalar ı ve meslek hastal ı klar ı sonucu olu şan kayb ı n parasal olarak ortaya konulabilmesinin, bu kazalar ı n önlenebilmesi aç ıs ı ndan önemli faktör olaca ğı aç ı kt ı r. Bu konuda yap ı lm ış az say ıda ara şt ı rma bulunmaktad ı r _1 200.> t C' İŞ KAZAS İ NEDENIYLE ÖLÜMLER YILLAR Şekil 3. Türkiye'de y ı llar ı nda i ş kazas ı sonucu ölüm say ı lar ı. Larsson ve Betts (1996)' in bildirdi ğine göre Heinrich (1930) ve Tan (2001) kaza maliyetinin hesaplanmas ında görünür (direkt) ve görünmez (indirekt) maliyetler olmak üzere iki ayr ı faktörü esas alm ışlard ı r. Leigh ve ark. (2006) ise kaza maliyetlerini direkt, indirekt ve ya şam kalitesi maliyetleri, Aaltonen ve Miettinen (1997) ise direkt kaza maliyetleri ve i şletme denetimindeki kaza maliyetleri şeklinde s ı n ıfland ı rm ışt ı r. Danimarka'da geli ştirilen Sistematik Kaza Maliyet Analizi (SACA) projesinde ise kaza maliyetleri;

3 430 TARIM BILIMLERI DERGISI 2008, Cilt 14, Say ı 4 1-Zaman kayb ı 2-Malzeme ve materyal kayb ı 3-Harici hizmetler 4-Diğer maliyetler olarak s ı n ıfland ı r ı lm ışt ı r (Rikhardsonn ve Impgard 2004). Genel kabul gören s ı n ıflama benimsendi ğ inde; görünür ve görünmez kaza maliyetleri kapsam ında ele al ı nacak belli ba ş l ı kalemler şu şekilde listelenebilir: 1.Görünür maliyetler a) Tedavi giderleri, b) Ödenen tazminatlar, c) Dava giderleri, d) Mali mesuliyet sigorta primleri, e) Hasar gören makine teçhizat ın tamir bak ı m giderleri, f) Rehabilitasyon giderleri, g) Evdeki bak ı m giderleri, h) Defin giderleri, O Polis, itfaiye, acil ula şım vb. giderleri (Tan 2001, Leigh ve ark. 2006). 2. Görünmez maliyetler a) Yeni i şçinin i şi öğrenme maliyeti, b) Kaza nedeniyle olu şan işgücü kayb ı, c) Geçici verim dü şmesi, d) Fazla mesai maliyeti, e) Yöneticilerin mesai kayb ı (Tan 2001, Leigh ve ark. 2006). Türkiye'de, i ş kazalar ı ve meslek hastal ı klar ı n ı n durumu konusunda çe şitli ara şt ı rmalar yap ı lmakta ve bu konuda bilinç düzeyinin art ı r ı lmas ı na ve kazalar ı n önlenmesine yönelik olarak kamu ve özel kurulu şlar taraf ından çe şitli çal ışmalar yürütülmektedir. Ancak tar ım sektörünü di ğerlerinden ay ırarak kar şı la şt ı rmal ı olarak i ş kazalar ı n ı, meslek hastal ı klar ı n ı irdeleyen ve bunlar ın kamu ekonomisine olan maliyetini ortaya koyan ara şt ırmalar yok denecek kadar azd ı r. Türkiye'de 2005 y ı l ı sonu itibar ıyla tar ım sektöründe istihdam edilen nüfusun 2007 Ekim ay ı değerlerine göre (Anonim 2008b), zorunlu sigortal ı say ıs ı n ın (Anonim 2008c) ve iste ğe ba ğ l ı tar ı m sigortal ı say ısın ın da (Anonim 2008d) oldu ğ u göz önüne al ı n ı rsa bu sektördeki i ş kazas ı ve meslek hastal ı klar ı maliyetlerinin ortaya konulmas ı n ın ne kadar önemli oldu ğu anla şı lmaktad ı r. Bu ara şt ırma ile Türkiye'de tar ı m sektörü ve di ğer sektörlerde ya şanan i ş kazalar ı ve meslek hastal ı klar ı ve ölümler sonucu ortaya ç ıkan görünür ve görünmez maliyetleri hesaplayarak konunun önemine tar ı m sektörü ve di ğer sektörleri kar şı laşt ırarak dikkat çekilmek istenmi ştir. Materyal ve Yöntem Bu çal ışmada; birincil veri kayna ğı olarak, Türkiye'de i ş kazalar ı na ili şkin kay ıtlar ı n tutuldu ğu T.C. Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK)'nun y ı llar ı na ait istatistiksel verileri kullan ı lm ışt ı r. İş kazas ı ve meslek hastal ı klar ı istatistiklerine dahil edilmedi ğinden 2926 say ı l ı kanuna ba ğ l ı tar ı m sigortal ı lar ı hesaplamalara al ı nmam ışt ı r. İ kincil veri kayna ğı olarak da benzer konularda yap ı lan yurtiçi ve yurtd ışı ara şt ırma sonuçlar ı değerlendirilmi ştir. Veriler Microsoft-Excel program ına aktar ı larak düzenlenmi ş ve gerekli grafikler ç ı kar ı lm ışt ı r. İş kazas ı ve meslek hastal ı klar ı maliyetinin hesaplanmas ında hem tar ı m sektörü hem de di ğer sektörlerde görünür maliyetler hesab ında SGK verileri esas al ı nm ışt ı r. Görünmez maliyetler hesaplan ı rken, farkl ı ara şt ırma sonuçlar ı ndan yararlanarak en güncel veri olan Rinefort, (1977) 'un buldu ğ u 1:1 oran ı katsay ı olarak kullan ı lm ışt ır. Görünür maliyetlerden toplam i şgücü kayb ı hesab ında SGK'n ın benimsedi ğ i a şağıdaki formül kullan ı lm ışt ır (Anonim 2008b): TKG=G İ S+(S İ DP * 75) + (ÖV "7500) 1 Bu formülde; TKG= Toplam gün kayb ı G İ S= Geçici i ş göremezlik süreleri S İ DP=Sürekli i ş göremezlik dereceleri toplam ı ÖV=ölüm yaka say ı s ı n ı temsil etmektedir. Görünür maliyetlerden tedavi giderleri için Tan (2001)' ın 314 iş kazas ı analizinde hesaplad ığı kaza ba şına tedavi harcamas ı esas al ınarak ABD dolar ı karşı l ığı olan 14,82$ benimsenmi ştir. Meslek hastal ı klar ı maliyet hesab ında da ayn ı yöntem izlenmi ştir. Meslek hastal ı klar ı na ili şkin iş göremezlik derecelerini gösteren bilgi bulunamad ığı ndan i ş kazalar ı için aç ı klanan verilerdeki sürekli i ş göremezlik derecesi ve sürekli i ş göremezlik say ıs ı oran ı meslek hastal ı klar ı na uygulanm ışt ır. i şgücü kayb ı n ı n günlük maliyeti hesaplan ırken ilgili y ı l ın net asgari ücret ortalamas ı na %21 i şveren pay ı da ilave edilmi ş ve geçerli kur üzerinden ABD dolar ı na çevrilmi ştir. ABD dolar ı üzerinden hesap yap ı lmas ı nda, yurtd ışı nda yap ılan ara şt ırma sonuçlar ıyla kar şı la şt ı r ılabilmesi ve sonuçlar ı n ileride güncel rakamlara dönü ştürülebilmesi amaçlanm ışt ı r. Sonuçlar ve Tart ışma İş Kazalar ı ve Meslek Hastal ı klar ı Türkiye'de y ı llar ı ortalamas ına göre, kay ıtlara geçen tar ı msal iş kazalar ı n ı n say ı s ı 402, di ğer

4 ÜNAL H. G., K. YAMAN ve A. GÖK, "Türkiye'de tar ımsal i ş kazalar ı ve meslek hastal ıklar ı n ın maliyeti üzerine bir 431 ara şt ı rma" sektörlerde ise , toplamda 'd ır. Ayn ı dönemde çal ışandaki kaza oran ı tar ı m sektörü için 919, di ğer sektörlerde ise 1282 olmu ştur (Çizelge 1). Bu değerlerin genelde dü şük olmas ı ço ğu tar ı msal kazan ı n kay ıtlara geçirilmedi ğ i şeklinde yorumlanabilir döneminde tar ım sektöründe ortalama 0,7, di ğer sektörlerde ise 447 meslek hastal ığı vakas ı gözlenmi ştir. Tar ım sektöründeki deki meslek hastal ığı oran ı 1,60, diğer sektörlerde ise 7,4 olarak hesaplanm ışt ır. Bu oranlara göre meslek hastal ı klar ı say ısında oransal olarak azalma e ğilimi gözlenmektedir (Çizelge 2). Ara şt ı rma dönemindeki incelenen sektörlere göre ölüm vakalar ı ve ölümlere neden olan temel faktörler ise Çizelge 3.'de verilmi ştir. Buna göre; y ı llar ı o ılalamas ında tar ım sektöründe i ş kazas ı sonucu 7 ölüm olay ı ya şanm ışt ı r. Bu dönemde meslek hastal ığı sonucu ise ölüm kayd ı na rastlanmam ışt ı r. Tar ım sektöründe 3 y ı ll ık ortalamaya göre deki ölümcül kaza oran ı 16'd ı r. Diğer sektörlerde ise ortalama 901 ölüm vakas ı gözlenmi ştir. Bu sektörlerdeki de ölümcül kaza oran ı 15 olarak gerçekle şmi ştir. Çizelge 1. Türkiye'de tar ı m sektörü ve di ğer sektörlerdeki i ş kazalar ı. Faaliyet gruplar ı Tar ı m I ş kazas ı say ısı ort. Kaza Ort. sig. oran ı say ı s ı (yüz binde) , Diğer 76,209 83,417 73,589 77,738 6,064,977 1,282 Toplam 76,668 83,830 73,923 78,140 6,108,731 1,280 Çizelge 2. Türkiye'de tar ı m sektörü ve di ğer sektörlerdeki meslek hastal ı klar ı. Faaliyet gruplar ı Meslek hastal ığı say ıs ı Ort. sig. ort. say ı s ı Tar ı m , Diğer ,064, Toplam ,108, Çizelge 3. Türkiye'de ölümlü i ş kazalar ı n ı n y ı llar ı da ğı l ı m ı. Faaliyet gruplar ı Ölümcül iş kazas ı ortalamas ı Meslek hastal ığı ölümleri ortalamas ı Ortalama sigortal ı say ısı Hastal ı k (yüz binde) de ölüm vakas ı Tar ı m , Diğer ,064, Toplam ,108, Uluslararas ı Çal ışma Örgütü (ILO) tahminlerine göre 2001 y ı l ında dünyada ölümle sonuçlanan iş kazas ı olmu ş, 2,2 milyon kad ın ve erkek i ş kazalar ı ve meslek hastal ı klar ı dolay ısıyla hayat ı n ı kaybetmi ştir. Ancak ILO'ya rapor edilen ölümlü i ş kazas ı say ı s ı sadece 'dir (Anonymous 2005). Yine ayn ı kaynaklara göre her y ıl 270 milyon insan i ş kazalar ı, 160 milyon insan ise meslek hastal ı klar ı sonucu ortaya ç ı kan zararlara maruz kalmaktad ı r (Anonymous 2008). İş kazalar ı n ın maliyeti: Ara şt ı rma verilerine göre; Türkiye'de y ı llar ı için kay ıtlara geçen i ş kazalar ı n ı n yol açt ığı geçici ve daimi i ş göremezlik ile ölüm vakalar ı sonucu olu şan görünür maliyetler toplam ı tar ım sektöründe ortalama $, di ğer sektörlerde $, sektörler toplam ı nda $ olarak hesaplanm ışt ı r (Çizelge 4.). Buna göre tar ı m sektörü maliyetler toplam ı tüm sektörler içinde /00,86'l ık bir paya sahip olmu ştur. Ara şt ı rma dönemi için toplam i ş kazas ı maliyetleri ise ortalama olarak tar ım sektöründe $, di ğer sektörlerde $, sektörler toplam ında ise $ olmuştur. Kaza ba şı na maliyetler ise ayn ı dönem için tar ım sektöründe 7.250$, di ğer sektörlerde 3.996$, sektörler ortalamas ında 4.011$ bulunmu ştur. Buna göre tar ımsal i ş kazalar ı n ın maliyetinin di ğer sektörlerdeki kaza maliyetine göre %81 oran ında daha fazla oldu ğu gözlenmiştir. Kaza maliyetleri y ı llar itibariyle incelendi ğinde 2005 y ı l ı kaza maliyetlerinin en yüksek oldu ğu y ıl olmuştur. Bu durum bu y ı lda meydana gelen i ş kazalar ında ölüm say ıs ı n ın yüksek (2004'de 842 iken 2005'de 1072 ki şi) olmas ı ile aç ı klanabilir. Gölba şı (2002) tar ım alet-makinalar ı ve traktör kullan ı m ından kaynaklanan 574 kazay ı incelemi ş ve bu kazalarda 268 ki şinin yaşam ı n ı yitirdi ğ ini, 237 ki şinin hafif, 91 ki şinin ağı r yaraland ığı n ı ve 41 ki şinin de fiziksel engelli hale geldi ğ ini belirtmiştir. Toplam kaza maliyetleri ve çal ışma saati ba şına dü şen kaza maliyetinden yararlanarak a ğı rl ı kl ı toplam kaza maliyeti oran ı n ı hesaplam ış ve y ıllar ı için oran ı n ı bulmuştur. ABD'de yap ı lan bir ara şt ı rmada istihdam edilen ki şi ba şı na düşen kaza maliyeti tar ım sektörü için 5163$, tüm sektörler ortalamas ı ise 839$ olarak hesaplanm ışt ı r (Leigh ve ark. 2006). Miller ve Galbraith (1995)'e göre ise ölümle sonuçlanan bir kazan ın maliyeti her bir ölüm olay ı için yakla şık $'d ır. Danimarka'da 27 işletmede yap ı lan bir ara şt ı rmada kaza maliyeti i şçi ba şına $ aras ında gerçekle şmi ştir. Larsson ve Betts (1996), Avusturalya'da 40 i ş kazas ı üzerinde yapt ı klar ı ara şt ırmada; 7 gün veya daha az süreli i ş gücü kayb ına yol açan kaza maliyeti kaza ba şı na 73,52 Avusturalya Dolar ı, 7 günden fazla i ş gücü kayb ına yol açan kazalarda ise kaza ba şına 621,09 Avustralya Dolar ı olarak hesaplam ışlard ır. Larsson ve Betts (1996)'in bildirdi ğine göre Heinrich (1930),

5 432 TARIM B İ L İ MLER İ DERG İ S İ 2008, Cilt 14, Say ı 4 görünmez maliyetlerin buzda ğı örneğ inde oldu ğ u gibi görünür maliyetlerin en az 4 kat ı oldu ğunu savunmaktad ı rlar. Ancak Tan (2001), Türkiye'de 314 i ş kazas ı üzerinde yapt ığı ara şt ı rmada tersine bir sonuç elde etmi ştir. Ölüm ve sakatlannna ile sonuçlanan ve tazminat ödemesi yap ı lan örnek olaylarda görünürgörünmez maliyet oran ı n ı 3,8:1 olarak hesaplam ışt ı r. Larsson ve Betts (1996)'in bildirdi ğine göre; de ğ işik araşt ı rmalarda görünür-görünmez maliyet oran ı 1:4 (Simonds ve Grimaldi 1963), 1:1,6 (Levitt 1975), 1:1 (Rinefort 1977) olarak gerçekle şmiştir. Yap ı lan çal ışmalar ın tarihsel geli şimi incelendi ğinde yasal düzenlemelerden dolay ı, görünmez maliyetlerden görünür maliyetlere bir kay ış oldu ğundan görünürgörünmez maliyet oran ı değ işmektedir. Türkiye'de 2003, 2004 ve 2005 y ı llar ı için görünmez kaza maliyetleri tar ı m sektörü için 1827,02$, 2.509,05$ ve 7207,13$; sektörler ortalamas ı ise s ı ras ı ile 1472,6$, 2142,31$ ve 3.093,05$ olarak hesaplanm ışt ı r. Tar ı m sektöründeki i ş kazalar ı nda di ğer sektörlere göre daha ciddi yaralanmalar meydana gelmekte (Unal ve ark. 2008b), bu kazalardan kaynaklanan ekonomik kay ı p ortalama olarak di ğer sektörlerdeki i ş kazalar ı ndan daha yüksek oranda gerçekle şmektedir ve tar ım iş kazalar ı yönünden en tehlikeli sektördür (Pickett ve ark. 1999, McCurdy ve Caroll 2000, Solomon 2002) y ı l ı nda ABD'de tar ı m sektöründe 841 ölümcül ve 512,539 adet de ölümcül olmayan kaza meydana gelmi ştir. Bu kazalar ı n toplam maliyeti 4,57 Milyar$ olarak tahmin edilmektedir (Leigh ve ark. 2001). Buna göre kaza ba şı na maliyet ortalama 8901$ olarak hesaplanabilir. McCurdy ve Caroll, (2000) ise 1998 y ı l ı verilerine göre ABD'de tar ı m sektöründe 780 ölümcül de ölümcül olmayan kaza tespit etmi şlerdir. Kanada'da yap ılan bir ara şt ırmada ise tar ı msal kazalardaki ölüm oran ı y ı ll ı k de 11,6 olarak hesaplanm ışt ı r (Pickett ve ark. 1999). Türkiye'de ise 2005 y ı l ı nda kay ıtl ı tar ı m i şçi say ı s ı (47.175) esas al ı nd ığı nda 'de 6,13'dür. Solomon, (2002)'a göre bu oran İ ngiltere'de y ı llar ı için 7,5; Almanya'da 15,4 (1996); Fransa'da 12,1 (1996); İtalya'da 14,4 (1996); İspanya'da 4,2 (1996)'dir (Solomon, 2002). Türkiye'de bu oran ı n düşük olmas ı çoğu tar ı m çal ışanlar ı n ı n sigortal ı olmay ışı ve tar ı msal kazalar ı n kay ıtlara geçmemesi ile aç ı klanabilir. Ara şt ı rma sonuçlar ına göre; Türkiye'de 2005 y ı l ında meydana gelen i ş kazalar ı sonucu tar ı m sektöründe , sektörler toplam ı nda 13,3 Milyon işgünü kayb ı gerçekle şmiş ve bunun toplam maliyeti tar ı m sektöründe 2 Milyon$, sektörler toplam ı nda ise 195,9 Milyon$ olmuştur. SGK verileri (Anonim 2008a) ise Türkiye'de i ş kazas ı ve meslek hastal ı klar ı n ı n y ı ll ı k toplam maliyetinin yakla şı k 4 Milyon YTL oldu ğu nu bildirmektedir y ı l ı Eurostat tahminlerine göre 2000 y ı l ı nda 15 AB üyesi ülkesinde i ş kazalar ı sonucu y ı lda 150 milyon i şgücü kayb ı olu şmu ştur ve bunun toplam maliyetinin 55 Milyar Euro oldu ğu tahmin edilmektedir (Aaltenon ve ark. 2000). Meslek hastal ı klar ı n ı n maliyeti Çal ışma hayat ı ndan kaynaklanan meslek hastal ı klar ı ve bunlar ın yol açt ığı i şgücü kayb ı ve maliyet hesab ı da oldukça karma şı kt ı r. ILO meslek hastal ı klar ı n ı s ı n ıfland ı rm ış ve bunlar ı n bir listesini yay ı mlam ışt ı r (Anonymous 2005). ABD'de 1993 y ı l ı verileri esas al ı narak yap ılan bir ara şt ı rmaya göre meslek hastal ı klar ı n ın neden oldu ğu maliyet 11,24 Milyar$'d ı r. Bu hastal ı klar ın içinde en çok pay ı 4,04 Milyar$ ile sinir sistemi ve duyu organ ı hastal ı klar ı almaktad ı r (Leigh ve ark. 2006). Ara şt ı rma bulgular ı na göre; Türkiye'de y ı llar ı nda meslek hastal ı klar ı sonucu tar ı m sektöründe ortalama 3.412; diğer sektörlerde ; sektörler toplam ı nda ise i ş günü kayb ı gerçekle şmi ştir (Çizelge 5.). Toplam i şgücü kayb ı maliyeti tar ı m sektörü, di ğer sektörler ve toplamda s ı ras ı ile ortalama olarak $, $, $ olmu ştur ve 2004 y ı llar ı nda tar ı m sektörü kaynakl ı meslek hastal ığı kayd ı olmad ığı ndan ortalama maliyetler bu sektör için dü şük ç ı kmaktad ı r. Tar ı m sektörünün toplam maliyetler içindeki pay ı ise %0,51, di ğer sektörlerin ise %99,49 bulunmu ştur. Meslek hastal ı klar ı için yap ı lan tedavi giderleri, ödenen tazminatlar vb. harcamalara ili şkin veri elde edilemedi ğinden maliyet hesab ına dahil edilmemi ştir. ABD'de 16 eyaleti kapsayan bir araşt ı rmaya göre, i şçilerin çal ışma ortam ı ndan kaynaklanan nedenlerle yakaland ı klar ı meslek hastal ı klar ı n ın ba şı nda kanser gelmektedir. Bunu kronik solunum hastal ı klar ı ve dola şım sistemi bozukluklar ı takip etmektedir. Bu hastal ı klar ı n yol açt ığı tedavi ve tazminat giderleri ölüm vakas ı için 8-23 Milyar$ oldu ğ u tahmin edilmektedir (Leigh ve Robbinson 2004). ABD'de 1999 y ı l ı nda 14 meslek hastal ığı n ın maliyeti konusunda yap ılan bir başka araşt ı rma sonuçlar ı na göre ise toplam 14,5 Milyar $'l ı k harcama yap ı lm ışt ı r. Bu harcama içinde 4,3 Milyar$ ile kanser en çok harcama yap ı lan meslek hastal ığı olurken, bunu 2,2$ ile akci ğer hastal ı klar ı, 1,5 Milyar$ ile ast ı m izlemi ştir (Leigh ve ark. 2003).

6 ÜNAL H. G., K. YAMAN ve A. GÖK, "Türkiye'de tar ı msal i ş kazalar ı ve meslek hastal ı klar ı n ın maliyeti üzerine bir 433 araşt ı rma" Çizelge 4. Tar ı msal ve tar ı msal olmayan i ş kazalar ı n ı n işgücü kayb ı maliyeti Sektörler ortalamas ı Oran (Y.) 1. İş kazas ı say ısı 2.Geçici i ş görememezlik süresi (gün) 3.Sürekli iş görememezlik derece toplam ı Görünür ma liyetler 4.Sürekli iş görememezlik say ısı 5.Ölümlü yaka say ısı 6.Toplam iş gücü kayb ı (gün) 7.Ortalama günlü ücret ($) 8.Toplam iş gücü kayb ı maliyeti ($) 9.Diğer görünür maliyetler ($) 10.Toplam görünür maliyet ($) Görünmez maliyetler 11.Tahmini görünmez maliyetler ($) Toplam 12.Toplam kaza maliyet maliyeti ($) 13.Kaza ba şı maliyet ($) Çizelge 5. Tar ı msal ve tar ımsal olmayan meslek hastal ıklar ı n ı n i şgücü kayb ı maliyeti Meslek hastal ığı say ısı ortalama Tar ım Diğer Genel Geçici iş görememezlik Tar ım süresi (gün) Diğer 9, , ( değerleri orant ı l ı ) Genel 9, , Sürekli iş görememezlik say ısı Ölümlü yaka say ısı Sürekli iş görememezlik derece toplam ı Tar ım oran (%) Di ğer Genel Tar ım Diğer Genel Tar ım Diğer 0 4, , , , Genel 4,959 9,470 9,236 7, Tar ım ,238 3, Toplam gün kayb ı Diğer 381, , , , Genel 381, , , , Ortalama günlük ücret ($) Genel Toplam i şgücü kayb ı maliyeti ($) Tar ım , , Diğer 3,079, ,882, ,008, ,323, Genel 3,079, ,882, ,091, ,350,

7 434 TARIM BILIMLERI DERGISI 2008, Cilt 14, Say ı 4 Sonuç Bu çal ışma ile tar ım sektörü ve di ğer sektörlerde ya şanan i ş kazas ı ve meslek hastal ı klar ı n ı n ekonomiye getirdi ği yük ortaya konularak bu kazalar ın ve hastal ı klar ı n önlenmesi için yap ılacak çal ışmalar ın ne kadar önemli oldu ğu vurgulanmaya çal ışı lm ışt ı r. Özellikle tar ı m sektöründe istihdam edilen nüfusun (2007 Ekim) ki şi oldu ğu ve ara şt ı rma verilerinin özellikle tar ım sektörü için zorunlu sigortal ı ortalamas ında sadece ki ş iyi kapsad ığı dü şünüldü ğünde konunun önemi daha da iyi anla şı lmaktad ı r. Bu ara şt ırma sonucunda y ı llar ı ortalamas ında tar ım sektöründe 402, di ğer sektörlerde , toplamda i ş kazas ı yakas ı na rastland ığı, tar ımsal i ş kazalar ı n ın %0,51'lik bir paya sahip oldu ğu anla şı lm ışt ır. Buna kar şı l ık tar ımsal i ş kazalar ı n ı n toplam i ş kazalar ı maliyeti içindeki pay ı ise %0,86'd ır. Bu durumda tar ımsal i ş kazalar ı maliyet pay ı n ın, kaza say ı s ı pay ına göre %68 daha fazla olduğu ortaya ç ı km ışt ır. Kaza ba şı na maliyetlerde ise tar ım sektöründe ortalama kaza maliyeti 7.250$, di ğer sektörlerde 3.996$, sektörler ortalamas ında 4.011$ bulunmu ştur. Buna göre, tar ı msal kaza maliyeti di ğer sektörlerdeki kaza maliyetinden %81 daha fazla olduğu anla şı lm ışt ı r. Meslek hastal ığı say ı lar ı ise tar ı m sektöründe dönem ortalamas ı 0,7, diğer sektörlerde ise 447'dir. Meslek hastal ığı nedeniyle tar ı m sektöründe ölüm yakas ına rastlanmam ış, diğer sektörlerde ise ayn ı dönem için 8 adet ölüm vakas ı tespit edilmi ştir. Meslek hastal ığı nedeniyle toplam işgücü kayb ı tar ım sektöründe $ (%0,51), di ğer sektörlerde ise $ (%99,49) olmu ştur. Tar ı m sektörü çal ışanlar ı n ı n eğitim seviyeleri çok alt seviyededir ve sektörde vas ıfs ız say ı labilecek ki şiler istihdam edilmektedir. Tar ım sektörü çal ışanlar ı, çal ışma ortam ı bak ı m ından da birçok riskle kar şı karşıyad ı rlar. Farkl ı mekanik prensiplerle çal ışan tar ı m makinalar ı n ın çe şitlili ği kullan ı c ılar üzerinde risk oluşturmaktad ır. Ya ğış, soğuk, s ıcak, toz gibi d ış ortamda kontrol edilemeyen çal ışma şartlar ı da tehlikeyi büyütmektedir. Hayvanc ı l ık sektörünün doğas ındaki tehlikeler de dü şünüldü ğünde, bu etkiler eğitim seviyesi dü şük, risk de ğerlendirmesi yetersiz tar ı m sektörü çal ışanlar ı üzerinde ciddi yaralanmal ı ve ölümcül kazalara sebep olmaktad ı r. Çok kalabal ı k bir tar ım nüfusuna sahip ülkemizde sektördeki i ş kazas ı istatistikleri düzgün bir kay ıt sistemi olmay ışı sebebiyle çok küçük bir grubun verilerine dayan ılarak yap ılabilmektedir. Sadece sigortal ı tar ım çal ışanlar ı için i ş kazas ı verisi tutuldu ğundan milyonlarca sigortas ız tar ım sektörü çal ışan ı n ın maruz kald ığı kazalar ve bunlar ı n etkileri tam olarak bilinememektedir. Yasal yükümlülük olmas ına rağmen sigortal ı i şçi çal ışt ı ran özel sektöre ait i şletmelerde bile baz ı kazalar kay ıt alt ı na al ı nmamaktad ı r. Türkiye'de i ş kazalar ı ve meslek hastal ı klar ı nedeniyle ortaya ç ıkan ekonomik kay ı plar ın en aza indirilebilmesi için öncelikle her sektördeki tüm i ş kazalar ı ve meslek hastal ığı olaylar ı n ı n, buna ba ğ l ı tedavi harcamalar ı n ın, tazminatlar ve gerçekle şen araç-gereç hasar bedellerinin ayr ı nt ı l ı olarak kodlanmas ı ve kay ıt alt ına al ı nmas ı, izlenmesi gerekmektedir. Bir i ş kazas ı n ı önlemek için yap ı lan harcama ile i ş kazas ı sonucu oluşan kayb ın net bir şekilde ortaya konmas ı ve de ğ i şik bas ı n-yay ı n organlar ı nda duyurulmas ı, özellikle de i şçi ve işverenlerin bu bilinçle e ğitilmesi gerekmektedir. Bu çal ışma ile i ş kazas ı ve meslek hastal ı klar ı n ı n yol açt ığı ekonomik kay ı plara dikkat çekilmesi ve bu kazalar ın önlenmesi konusunda ciddi bir çal ışma içine girilmesinin gereğ i vurgulanm ışt ı r. Kaynaklar Aaltonen, M. and J. Miettinen Computer-aided calculation of accident costs. Numan Factors and Ergonomics in Manufacturing 7(2) : Anonim. 2006, T.C. Sosyal Sigortalar ve Genel Sa ğ l ık Sigortas ı Kanunu. Kanun No Kabul tarihi : 31/5/2006. Ankara. Anonim. 2008a. Anonim. 2008b. /istatistikk/istatistik2001/iskazasi-11_27-36.xls. ( ). Anonim. 2008c. ( ). Anonim. 2008d. ıstatistikk. ( ) Anonim. 2008e. VeriBilgi.do? tb_id =25&ust id=8. ( ) Anonymous General report. Report IV to the International Conference of Labour Statisticians, Genova 6-15 October Genova, Italy. Anonymous International Labour Conference. Recording and notification of occupational accidents and diseases and ILO list of occupational diseases. Report V (2B). Genova. Anonymous XVllth World Congress on Safety and Health at Work Introductory Report Sep, Orlando, Anonymous Themes/ Safety_ and_health_at Work/lang en/index.htm. ( ). Gölba şı, M Tar ı m alet-makine ve traktörlerinin kullan ı m ı ndan kaynaklanan i ş kazalar ı nedenlerinin ve tahmini kaza maliyetleri indeksinin belirlenmesi. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi. Fen Bilimleri Enstitüsü. Ankara. Heinrich, H.W Industrial accidents and safety. Monthly Labour Rev. (United States Department of Labor). Washington.

8 ÜNAL H. G., K. YAMAN ve A. GÖK, "Türkiye'de tar ı msal i ş kazalar ı ve meslek hastal ıklar ı n ı n maliyeti üzerine bir 435 araşt ı rma" Larsson, J.T. and N.J. Betts The variation of occupational injury cost in Australia; estimates based on a small empirical study. Safety Sciency 24(2) : Leigh, J.P., S. Yasmeen and T.R. Miller Scandinavian J Work, Environment Health 29(4): Leigh, J.P. and J.A. Robbinson Occupational disease and workers' compensation: coverage, costs, and consequences. Milbank Q. 82(4): Leigh, J.P., G. Waehrer, T.R. Miller and A.S. McCurdy Costs differences across demographic groups and types of occupational injuries and illnesses. American Joumal of Industrial Medicine 49: Levitt, R.E The effect of top management on safety in construction. Tech. Rep. No The Construction Institute. Stanford University. McCurdy, A.S. and D. Caroll Agricultural injury. American Joumal of Industrial Medicine 38(4) : Miller, T.R and M. Galbraith Costs of occupational injury in the US. Accident Analysis Prevention 27(6): Pickett, W., L. Hartling, R.J. Brison and J.R. Guemsey Fatal work-related farm injuries in Canada, Joumal of Canadian Medical Association 160 (13): Rineford, F.C A new look at occupational safety. A costbenfit analysis of selected Texas Industries. Prof. Saf. 9:8-13. Rikhardsonn, M.P. and M. Impgaard Corporate cost of occupational accidents: an activity-based analysis. Accident analysis and Prevention 36: Simonds, R. H. and J.V. Grimaldi Safety management. (Richard D. lrwing, Illinois). Solomon, C Accidental injuries in agriculture in the UK. Occup. Med. 52(8) : Tan, O İş Kazalar ın ın Oluştuktan Sonraki Maliyetlerinin Analizi. Meslek Hastal ıklar ı İş Kazalar ı Araşt ırma ve Önleme Vakf ı Yay. İstanbul. Unal, H.G., A. Gök ve K. Gök. 2008a. Occupational Accident Characteristics in Türkiye between Kastamonu Eğ itim Dergisi 16(2): Unal, H. G., K. Yaman ve A. Gök. 2008b. Analysis of agricultural accidents in Turkey. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tar ı m Bilimleri Dergisi 14(1): İ leti ş im Adresi: Yrd.Doç.Dr.H.Güran Ünal Kastamonu Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü/Kastamonu E-posta: guran37 hotmail.com