DÜNYA SAĞLIK ÖRGÜTÜ 2003 DÜNYA AĞIZ-DİŞ SAĞLIĞI RAPORU NUN DEĞERLENDİRİLMESİ

Transkript

1 T.C. Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı DÜNYA SAĞLIK ÖRGÜTÜ 2003 DÜNYA AĞIZ-DİŞ SAĞLIĞI RAPORU NUN DEĞERLENDİRİLMESİ BİTİRME TEZİ Stj. Dt. Elif Gül İÇTİN Danışman Öğretim Üyesi: Doç. Dr. Zeliha Aslı ÖCEK İZMİR-2013

2 ÖNSÖZ Dünya Sağlık Örgütü 2003 Dünya Ağız-Diş Sağlığı Rapor unun Değerlendirilmesi adlı bitirme tezimde bana yol gösteren ve yardımlarını esirgemeyen değerli hocam Doç. Dr. Zeliha Aslı ÖCEK e, tez yazım aşamasında her zaman yanımda olan ve yardım eden arkadaşlarım Onur KIRPIK ve Onur BAYKAL a ve hayatım boyunca bana destek olan sevgili aileme çok teşekkür ederim. İZMİR Stj.Dt. Elif Gül İÇTİN

3 İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ VE AMAÇ 2. DÜNYA SAĞLIK ÖRGÜTÜ 2003 DÜNYA AĞIZ DİŞ SAĞLIĞI RAPORU 2.1 GİRİŞ AMAÇ DSÖ AĞIZ-DİŞ SAĞLIĞI PROGRAMININ TEMEL POLİTİKALARI Ağız-Diş Sağlığı Nedir? Kaliteli Bir Yaşam İçin Ağız-Diş Sağlığı Ağız-Diş Sağlığı ve Genel Sağlık Ağız Hastalıkları ve Ölüm Riski Ağız-Diş Hastalıkları Yükü Ağız-Diş Hastalıkları Tedavi Yükü ve Ortak Risk Faktörleri Ağız-Diş Hastalıkları Gözetimi ve Hedefleri AĞIZ-DİŞ HASTALIKLARININ POLİTİKA ÇERÇEVESİ AĞIZ-DİŞ HASTALIKLARINI ÖNLEME, SAĞLIĞA TEŞVİK STRATEJİSİ VE YAKLAŞIMLAR Sağlığı Geliştirme ve Ağız-Diş Sağlığı KÜRESEL AĞIZ-DİŞ SAĞLIĞI İÇİN ÖNCELİKLİ EYLEM ALANLARI Ağız-Diş Sağlığı ve Flor Diyet, Beslenme ve Ağız-Diş Sağlığı Sigara ve Ağız-Diş Sağlığı Sağlık destekli Okullarda Ağız-Diş Sağlığı

4 2.6.5 Gençlerde Ağız-Diş Sağlığı Yaşlılarda Ağız-Diş Sağlığı Ve İyileştirilmesi Ağız-Diş Sağlığı, Genel Sağlık ve Yaşam Kalitesi Ağız-Diş Sağlığı Sistemleri HIV/AIDS ve Ağız-Diş Sağlığı Ağız-Diş Sağlığı Bilgi Sistemleri, Ağız-Diş Sağlığı Politikalarının Hedeflerinin Formülasyonu Ağız-Diş Sağlığı Araştırmaları SONUÇ RAPORUN DEĞERLENDİRİLMESİ VE SONUÇ KAYNAKÇA ÖZGEÇMİŞ

5 1. GİRİŞ VE AMAÇ Toplum ağız diş sağlığı halk sağlığının temel uygulama alanları arasında yer almaktadır. Her ne kadar diş çürükleri, periodontal hastalıklar, toplumda önemli hastalıklar olarak kabul edilmese de, gerek küresel yaygınlıkları, gerekse tedavi edilmemiş olguların çokluğu dikkata alındığında önemli halk sağlığı sorunu oldukları görülmektedir. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) her yıl öncelikli olarak gördüğü bir halk sağlığı sorunu hakkında bir rapor yayınlamakta ve bu raporda konunun küresel düzeydeki durumunu kapsamlı epidemiyolojik veriler aracılığı ile sunmaktadır. DSÖ 2003 yılında da ağız-diş sağlığı durumunu rapor konusu olarak belirlemiştir. Bu tezin amacı da DSÖ nün 2003 yılında hazırladığı Dünya Ağız ve Diş Sağlığı Raporu nun okunması, özetlenmesi ağız-diş sağlığı sorunlarının küresel düzeydeki dağılımının, sıklığının gözden geçirilmesidir. Ayrıca, raporun eleştirel bakış açısı ile değerlendirilmesi ve rapordan yer alan verilerden yararlanarak ülkemize dair öneriler geliştirilmesi de amaçlanmıştır.

6

7 2.1 GİRİŞ Dünya üzerinde hastalık modellerinin hızlı bir şekilde değişmesinin nedeni; şeker kullanımının artması, sigara kullanımının yaygınlaşması ve alkol kullanımının artması gibi değişen hayat tarzı ile ilişkilendirilebilir. Ağız-diş sağlığı, sosyo-çevresel faktörlere ek olarak uygun flor uygulaması, iyi oral hijyen gibi koruyucu etmenler kadar, bir çok kronik hastalığa neden olan kötü yaşam tarzı ile de yüksek derecede ilişkilidir. Ağızdiş hastalıkları diğer hastalıklar gibi dünyanın bütün bölgelerinde yaygın görülmesinden dolayı başlıca halk sağlığı sorunlarıdır. Ağız-diş hastalıklarından en yoğun olarak toplumun marjinal kesimleri etkilenmektedir. Ağız-diş hastalıklarının acı ve ağrıdan kaynaklı ciddi etkisinin yanı sıra, yaşam kalitesine ve fonksiyonlarına etkisi de göz önünde bulundurulmalıdır. Ağız-diş hastalıklarının tedavi maliyeti, endüstrileşmiş birçok ülkede yüksek düzeydedir. Düşük ve orta gelirli ülkelerdeki tedavi maliyeti de pek çok kişi açısından karşılanabilecek seviyede değildir. DSÖ Küresel Stratejisi, bulaşıcı olmayan hastalıkların kontrol altına alınması, engellenmesi ve ortak risk faktörü yaklaşımı için yeni bir stratejidir. DSÖ, Ağız Sağlığı Programının küresel anlamda gelişimini güçlendirmek için Bulaşıcı Hastalıkları Engelleme, Sağlık Yükseltme Departmanları ile birlikte çalışır. Bu rapor küresel düzeyde mevcut ağız sağlığı durumunu ve 21.yüzyılda daha iyi bir ağız sağlığı seviyesi elde etmek için strateji ve yaklaşımları belirlemeyi amaçlamaktadır. 2

8 2.2 AMAÇ 2002 Dünya Sağlık Raporu, günümüzde insan sağlığı için birçok risk teşkil eden hastalık, sakatlık ve ölümün dünya üzerindeki yaygınlığını özetlemiştir (1). Daha da önemlisi bu rapor, bugünden itibaren aynı risk faktörlerinin azaltılması durumunda önümüzdeki 20 yılda zararın ne kadar azaltılabileceğini ortaya koymaya da çalışmıştır. Rapor bu risk faktörlerine karşı koyabilmek için uygun maliyetli müdahaleleri tanımlamıştır. Müdahalenin ilk amacı sağlığı geliştirmek olan herhangi bir sağlık aktivitesi, önleyici, tedavi edici ya da rehabilite edici aktivite'' olarak isimlendirilmiştir. Sağlığa yararının yanı sıra, sağlık risklerinin azaltılması durumunda sürdürülebilir kalkınmaya teşvik ve toplumda eşitsizliklerin azaltılmasına yardımcı olacaktır. DSÖ Bulaşıcı Olmayan Hastalıklar ve Ruhsal Sağlık Örgütü'nün misyonu, yaşam boyu sağlık için küresel liderlik sağlamak ve üye ülkelerde hastalık, engellilik ve bu hastalıkların neden olduğu erken ölüm oranını azaltmak için yardımcı olmaktır. Amaç; bulaşıcı hastalıkları önlemek için küresel strateji tarafından belirlenen ulaşılabilir kaynakların önceliklerine odaklanmaktır. Sağlık için tavsiye edilen aksiyonların içermesi gereken maddeler: * Bilimsel araştırma için daha fazla desteğinde dahil olmasıyla birlikte risk önleme politikalarının formüle edilmesi, gözetim sistemlerinin geliştirilmesi ve küresel bilgiye ulaşımın daha kolay olması. * Sigara tüketimi, sağlıksız diyet, kirli su tüketimi, temizlik ve hijyen eksikliği, HIV/AIDS'e neden olan güvenli olmayan cinsel ilişki gibi insan 3

9 sağlığı için risk yaratan durumların artmasını engellemek için kararlı politikaların geliştirilmesine öncelik verilmeli. * Risk yönetiminin geliştirilmesi, kamunun farkındalığının arttırılması ve sağlığı tehdit eden risk unsurlarının anlaşılması için uluslar arası iş birliğini güçlendirmek. * Devlet, toplum ve birey arasında aktif bir denge sağlanması Alt-orta ve üst gelirli ülkelerde hakim olmaya devam eden bulaşıcı olmayan kronik hastalıklar gelişmekte olan ülkelerin en fakir olanlarında da gün geçtikçe daha yaygın hale gelmektedir. Bu hastalıklar bu ülkelerde sorun teşkil eden enfeksiyon hastalıkları üzerine bir kat daha sıkıntı vermektedir (2). DSÖ Küresel Sağlık Programı, Bulaşıcı Hastalıkları Önleme ve Sağlığın Teşviki içindeki teknik departmanların amacı yeni stratejilere göre hastalıkların önlenmesi ve sağlık kalitesinin arttırılması için yeni düzenlemeler yapmaktır. Daha da önemli olan dış örgütler, Bulaşıçı Hastalıkları Önleme ve Sağlığın Teşviki ve diğer programlar ile birlikteliğini kullanarak ağız hastalıkların engellenmesi ve ağız sağlığının geliştirilmesi için küresel politikaların kurulması gerekmektedir. 4

10 2.3 DSÖ AĞIZ VE DİŞ SAĞLIĞI PROGRAMININ TEMEL POLİTİKALARI Ağız-Diş Sağlığı Nedir? Ağız sağlığı sağlam bir dişten daha fazla anlam içermektedir. Ağız sağlığı genel sağlığın değişmez ve ayrılmaz bir parçasıdır. Ağız sağlığı: kronik orafacial ağrı, ağız kanseri, ağız doku lezyonları, yarık damak- dudak gibi doğum kusurları ve genel olarak kronofacial kompleks olarak bilinen oral, dental ve kronofacial dokuların hastalığının ve bozukluklarının olmaması demektir Kaliteli Bir Hayat İçin Ağız-Diş Sağlığı Kronofasial kompleks bize konuşmamızı, gülümsememizi, öpmemizi, hissetmemizi, koklamamızı, çiğnememizi, yutmamızı ve ağlayabilmemizi sağlar. Bu karışık yapı enfeksiyonlara ve çevresel tehditlere karşı koruma sağlar. Ağız hastalıkları evde, işte, okulda ki yaşantımızı kısıtladığı gibi milyonlarca saatimizin heba olmasına neden olur. Buna ek olarak bu hastalıkların psikolojik etkisi de yaşam kalitesinin düşmesine neden olmaktadır Ağız-Diş Sağlığı ve Genel Sağlık Arasındaki İlişki Ağız sağlığı ve genel sağlık arasındaki ilişki kanıtlarla ispatlanmıştır. Örnek olarak şiddetli periodontal hastalık diabetle ile ilişkilidir (2). Aralarında 5

11 güçlü bir ilişki olan ağız hastalıklarının ve genel sistemik rahatsızlıkların ortak risk faktörleri öncelikli sorunları oluşturur. Birçok genel sağlık sorunu ağız sağlığı için risk faktörü oluşturmaktadır yani bu genel sistemik hastalıklarının ağız içi bulguları da mevcuttur. Ağız sağlığının bu geniş anlamı dental hastalıklar ve diş çürükleri gibi dünyada önde gelen iki rahatsızlığın ilişkisini azaltmaz. Bu iki rahatsızlık toplumun birlikte profosyonel ve bireysel olarak etkili aksiyonları ile kontrol altına alınıp engellenebilir Ağız-Diş Hastalıkları ve Ölüm riski. Çoğu durumda hastalığın erken teşhisi hayat kurtarabilir. Kapsamlı bir ağız kontrolü, beslenme etkinliklerinin yanı sıra mikrobiyal enfeksiyonlar, genel bağışıklık bozuklukları, yaralanmalar, ağız kanserleri de dahil olmak üzere birçok genel hastalığın teşhisini sağlar. Kronofasial dokular aynı zamanda ulaşılması güç olan dokularda bulunan hastalığın teşhisi için yol gösterir. Örneğin; Tükürük bezleri ekzokrin bezlerin bir modelidir ve yapılan tükrük analizleri sağlık ve hastalık için önemli ipuçları içerir Ağız-Diş Hastalıkları Yükü Küresel ağız sağlığındaki gelişmelere ve başarılara rağmen dünyanın bazı yerlerindeki topluluklarda, özelliklede gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin yoksul kesimlerinde, sorunların devam ettiği görülmektedir. Günümüze kadar, diş çürükleri ve periodontal hastalıklar, en önemli küresel 6

12 ağız sağlığı sorunu olarak kabul edilir. Günümüzde ağız hastalıklarının dağılımı ve sıklığı, aynı ülkelerde ve bu ülkelerin çeşitli bölgelerinde farklılık göstermektedir. Ağız hastalıklarının dağılımında sosyo-kültürel ve çevresel faktörler önemli rol oynamaktadır. Yapılan birçok epidemiyolojik araştırma da bunu ortaya koymaktadır. Diş çürükleri hala birçok endüstriyel ülkede önemli ağız sağlığı sorunlarından birtanesidir. Bu ağız sağlığı problemi okul çağındaki çocukların %60-90'nını ve yetişkinlerin birçoğunda bulunmaktadır. Diş çürükleri bazı Asya ve Latin Amerika ülkelerinde en yaygın ağız hastalığı olarak görülse de bu durum birçok Afrika ülkesinde farklı bir oranda görülmektedir. Şekil 1 de 2000 yılında altı DSÖ bölgesinde 12 yaşındaki çocukların arasında diş çürükleri deneyimini, daimi dişlenme dönemini içeren DMFT indeksi (çürük, kayıp, dolgu) kullanılarak incelenmiştir (3,4). Şu anda bu hastalık derecesi Amerika'da Afrika'dakinden çok daha yüksektir. Değişen yaşam şekli ışığında özellikle şeker kullanımının artması, koruyucu flor uygulamasının yetersiz olmasından dolayı Afrika ülkelerinde diş çürüğü sıklığının artması beklenecektir. 7

13 Şekil 1: DSÖ bölgesel ofisine göre 12 yaş çocukların dental çürük seviyesi (DMFT) (Kaynak: DSÖ Küresel Ağız Sağlığı Veri Bankası ve DSÖ Ağız Sağlığı Ülke/Bölge Profil Programı 2000) (3) Gelişmekte olan birçok ülkede ağız sağlığı hizmetleri yaygın değildir. Diş ile ilgili rahatsızlıklarda ve ağrıda genellikle diş çekilir. Tüm dünyada birçok insan tarafından diş kaybetme hala yaşlanmanın normal sonucu olarak görülür. Bazı endüstrileşmiş ülkelerin genç bireylerinde diş kaybı oranının azaltılması yönünde pozitif bir trend olsa da 65 yaş ve üzeri yetişkinlerde bu oran hala çok yüksektir. 8

14 TABLO 1:Dünyanın belirli ülkelerindeki yaşlıların dişsizlik prevelansı (%) DSÖ Bölge/Ülke Dişsizlik % Yaş grubu Afrika Gambiya 6 65 Madagaskar Amerika Kanada USE Doğu Akdeniz Mısır Lübnan Sudi Arabistan Avrupa Arnavutluk Avusturya Bosna Hersek Bulgaristan Danimarka Finlandiya Macaristan İzlanda İtalya Litvanya Polonya

15 Romanya Slovakya Slovenya Büyük Britanya Güney Doğu Asya Hindistan Endonezya Sirilanka Tayland Batı Pasifik Kamboçya Çin Malezya Singapur (Kaynak: DSÖ Küresel Ağız Sağlığı Veri Bankası ve DSÖ Ağız Sağlığı Ülke/Bölge Profil Programı 2000) (3,4) Dünyada çoğu çocukta dişeti iltihabı belirtileri bulunmaktadır ve yetişkinler arasında da periodontal hastalıkların ilk belirtileri yaygın olarak görülmektedir. Şekil 2, yaş aralığındaki bireylerin DSÖ bölgesinde (4) periodontal durumunu periodontal indeks kullanılarak göstermektedir. Diş kaybına neden olan şiddetli periodontitis nüfusun %5-15'inde görülür. Genç yaşlarda diş kaybına neden olan şiddetli periodontal hastalık yani agresif periodontitis, gençlerin %2'sinde görülmektedir (5). 10

16 Endüstrileşmiş ülkelerde yapılan çalışmalar sigaranın, yetişkinlerin periodontal sağlığı tehdit eden en büyük risk faktörü olduğunu göstermektedir. Periodontal hastalığı bulunan %50 den fazla insanda etkenin sigara olduğu saptanmıştır (6). Sigara düzeyinin azaltıldığı ülkelerde periodantal hastalık sıklığının da azaldığı görülmüştür (7). Şekil 2: DSÖ'ne göre yaşındaki insanların maksimum Periodantal Topluluk İndeksi yüzdeleri (Kaynak: DSÖ Küresel Ağız Sağlığı Veri Bankası ve DSÖ Ağız Sağlığı Ülke/Bölge Profil Programı 2000) (3,4) Ağız kanserleri özellikle erkeklerde daha sık görülmekte ve aynı zamanda dünya üzerinde en sık görülen sekizinci kanser türüdür (Şekil 3). Ağız kanserleri özellikle erkeklerde kişide 1-10 kişi olarak saptanmıştır ve bu oran ülkelere göre değişiklik göstermektedir (8). Güney Orta Asya da ağız kanserleri en sık görülen kanser türlerindendir. Danimarka, Almanya, İskoçya, Orta ve Doğu Avrupa ile bunlara ek olarak daha az oranda 11

17 Avusturalya, Japonya, Yeni Zelenda ve ABD gibi birçok ülkede ağız ve gırtlak kanserlerinde keskin artışlar olduğu bildirilmiştir (8). Şekil 3: 2000 yılında az gelişmiş ve çok gelişmiş ülkelerin erkeklerinde en sık görülen kanser karşılaşılaştırılması. (Kaynak, Kanser, Uluslararası Araştırma Ajansı) (8) Asya'da ağız kanserleri görülme sıklığı kişide Çin'de 0.7, Tayland da 4.6 ve Hindistan'da 12.6 dır. Kanserin görülme sıklığı, alkol kullanımı, sigara kullanımı, dumansız tütün kullanımı olarak tanımlanan tütün yaprağı, betel fındığı ve miana çiğnemek ile direk ilişkilidir. Örneğin; Tayland'da, sigara kullanım yaklaşık %60, betel fındığı çiğneme %15, alkol kullanımı% 35'dir (9). Oral mukozal hastalıkların küresel seviyede yapılmış az sayıdaki epidemiyolojik çalışmalar oldukça dikkat çekicidir. Oral lökoplakinin % 0.1 ile 12

18 %10.6 arasında değişmesi bölgeye ve coğrafi konuma göre değişmektedir. Eritroplaki %1 hatta daha az olarak görülmektedir (4). Qat, Doğu Afrika ve Arap yarımadasındaki birçok ülkede sık kullanılan yapraklı bir uyuşturucu maddesidir. Qat çay gibi sıvı olarak tüketilebilir ya da sigara gibi kullanılabilir. Ancak en sık kullanım tarzı yeşil yaprakların çiğnenmesi şeklindedir. Qat tüketimi oral mukozal lezyonları, ağız kuruluğu, diş renklenmeleri, kötü ağız hijyeni ve periodontal sağlığın bozulması gibi olumsuz etkilere yol açabilir. Bölgeler arasında ağız-diş sağlığı profilleri farklılık gösterir. Bazı gelişmekte olan ülkelerde ağız-diş hastalıklarının prevelansında artış görülmektedir. Gelişmemiş Afrika ve Asya ülkelerinde basit kronik hastalıkların yanı sıra Noma, ANUG (Akut Nekrotizan Ülseratif Gingivitis), ağız ve gırtlak kanserleri gibi ciddi sağlık problemlerinin de olduğu rapor edilmiştir. Noma vakaları Afrika, Asya, Latin Amerika'daki 3-5 yaşındaki çocuklarda görülür. Yeterli bakımın yapılamaması ve beslenme bozukluğu nedeniyle bu vakalar genellikle ölümle sonuçlanmaktadır. 13

19 Şekil 4:Dünya genelinde Noma vakalarının raporu (Kaynak: DSÖ Ağız Sağlığı Programı, Cenevre, İsviçre) Ayrıca HIV/AIDS'in en fazla görüldüğü kıtalar olan Asya ve Afrika'da bu bulaşıcı hastalığın ağız içi bulguları da yaygınlık göstermektedir(10). HIV/AIDS'li hastalarda yapılan analizlerde; kandida enfeksiyonları, kıllı lökoplaki, ağız ülseri, dişeti kanaması, nekrotizan periodontitis, lökoplaki, kaposi sarkomu sık olarak görülen ağız içi bulgulardır. Diş çürükleri ve peridontal hastalıkların yanı sıra ora fasial ve dental travmalarının sıklığı veya oranını gösteren veriler birçok ülkede özellikle gelişmekte olan ülkelerde yeterince bulunmamaktadır (11). Bazı Latin ülkelerde okul çağı çocuklarının %15 inde, Orta Doğu da ise 12 yaş ve altındaki çocuklarda %5-12 arasında dental travmanın olduğu rapor edilmiştir. Buna rağmen bazı sanayileşmiş ülkelerde son yıllarda yapılmış 14

20 araştırmalarda dental travma ve yaralanma oranının yükseldiği, yaş aralığındaki çocuklarda %33, 6 yaşındaki çocuklarda %16-40 arasında değiştiği ve bu oranın giderek artmakta olduğu rapor edilmiştir (11). Dental travmaların çoğunu; spor, güvensiz okul ve oyun alanları, yol kazaları ve şiddet oluşturmaktadır. Sözü edilen sanayileşmiş ülkelerde dental travma hastalarının acil tedavileri ve bakımları oldukça pahalıdır. Kuzey Avrupa ve Kuzey Amerika gibi birçok ülkede malokluzyonun farklı değerlerinin tahmini oranı elde edilebilir. Örnek olarak denta fasial anomalilerin oranı diş estetik indeksine göre %10 olarak açıklanmıştır (12). Malokluzyon bir tür hastalık değildir, fakat diş dizilimini etkileyerek yaşam kalitesini düşürebilir. Ortodontik tedavinin diş sağlığını ve fonksiyonunu arttırdığına dair bir kanıt yoktur. Bu tedavinin günümüzde, genellikle sosyal ve psikolojik olarak iyileştirme sağlamasından dolayı görünüş açısından da fonksiyonu olduğu kabul edilir (13). Yarık dudak ve damak gibi kronofacial anomalilerin teşhisi ve tedavisi halk sağlığı açısından çok önemlidir. Oro-facial yarıklar yaklaşık 500 ile 700 doğumda bir meydana gelmektedir. Bu oran etnik gruplara ve coğrafi alanlara göre değişiklik göstermektedir (14). Down sendromu, serebral palsi, zihinsel özürlülük, genetik ve kalıtsal bozukluk gibi diğer koşullar, ora facial bakım ile birlikte özel sağlık ihtiyaçlarına yol açabilirler. Oro-fasial yarıklar, önemli çevresel etmenlerin yanı sıra daha da riskli olan annenin sigara ve alkol kullanması ve beslenme bozukluğuyla da ilişkilidir. Ne zaman trendlerinin tutarlı bir kanıtı nede sosyo-ekonomik açıdan tutarlı varyasyonlar vardır fakat bu durum şu ana kadar yeterli şekilde incelenmemiştir (14). Ayrıca Afrika nın bir kısmı, Asya nın merkezi, Doğu Avrupa, Hindistan ve Orta Doğu gibi 15

21 Dünyanın çeşitli bölgelerinde kronofasial anomaliler ile ilgili yok denecek kadar az bilgi mevcuttur Ağız-Diş Hastalıklarının Tedavi Yükü ve Ortak Risk Faktörleri Ağrı ve acının bireylerin ve toplumların yaşam kalitesi üzerindeki olumsuz etkisi mutlaka göz önüne alınması gereken bir durumdur. Ayrıca ağız-diş sağlığı için yapılan tedavilerin çok pahalı olduğu, hatta endüstrileşmiş ülkelerde en pahalı tedaviler sıralamasında dördüncü sırada yer almaktadır. Ekonomik seviyesi düşük ülkelerde tedavinin mümkün olması durumunda sadece çocukların tedavi masrafı bile ülke bütçesinden fazladır (15). İyileştirilebilir risk faktörü grubundaki hastalıklar birçok kronik hastalık ve yaralanma ile bazı konularda ortaktır. Dört önemli hastalık olan kalp damar hastalıkları, diabet, kanser ve kronik obsrüktif akciğer hastalıkları ağız hastalıkları ile aynı risk faktörlerine yani yaşam tarzına göre önlenebilir risk faktörlerine sahiptir. Örnek olarak: beslenme alışkanlığının, kalp damar hastalıkları, diabet, kanser, kronik obsrüktif akciğer hastalıkları ve diş çürükleri ile çok önemli bir bağlantısı vardır. Tütün kullanımı, ağız kanserlerinin yaklaşık olarak %90 ının nedeni olarak gösterilmekte ve buna ek olarak şiddetli periodontal problemler, kötü ağız hijyeni ve bunlara bağlı olarak erken diş kayıplarıyla da ilişkilendirilmektedir. Bütün hastalıkların en büyük zararları sosyal anlamda dezavantajlı ve marjinal insanlarda görülmektedir. Ortak risk faktörlerinin oluşturulması tüm toplum için olduğu kadar yüksek risk grubundakilerin de sağlık koşullarını 16

22 geliştirecek ve böylece eşitsizliklerin azalmasını sağlayacaktır. Kronik hastalıkların çözümü ortak yaklaşımların paylaşılmasıdır. Bulaşıcı olmayan hastalıkların kontrol altına alınması ve önlenmesi için yeni yaklaşım, ağız sağlığının kontrol altına alınması ve önlenmesidir. Risk faktörlerinin çeşitlerinin ve düzeylerinin izlenmesinin devam etmesi, ağız sağlığı gelişiminin planlanması ve geliştirilmesi için temel esaslardır Ağız-diş Sağlığı Gözetimi ve Hedefleri Bin dokuzyüz yetmiş dokuz yılında küresel ağız sağlığı hakkında bu güne kadar açıklanmış en büyük hedef DSÖ tarafından ortaya konmuştur. İki bin yılı itibariyle diş çürükleri için dünya ortalamasının 12 yaşındaki çocuklarda DMTF değerinin üçün üstünde olmayacağı hedefi konmuştur. Dünya Sağlık Kurulu toplantısında 1979 yılında bu deglerasyon oy birliğiyle kabul edilmiştir. Bin dokuzyüz seksen üç yılında ağız sağlığı herkes için sağlık stratejisinin (önerge WHA36.14) bir parçası olarak deglare edilmiştir. Bin dokuzyüz seksen dokuzda organizasyon 2000 yılında diş sağlığının herkes için sağlığın bir parçası olduğunu ilan etti. (WHA42.39). Ayrıca 1994 'teki dünya sağlık günü bu konuya verilen önemi yansıtmaktadır ve bugünü bu konuya adamıştır. DSÖ özellikle çocuklarda diş çürüğü ile ilgili olarak birkaç yıl önce ağız hastalığı gözetim sistemi geliştirmiştir. On iki yaşındaki çocukların DMFT verilerini gösteren küresel harita 1969 yılında sunulmuştur. Endüstrileşmiş ülkelerde ve genellikle de düşük gelirli gelişmekte olan ülkelerde diş çürüğünün sıklığını göstermiştir. Sayısı gün geçtikçe artan epidemiyolojik 17

23 çalışmalar da diş çürüğünün görülme sıklığının değiştiğini; çürüklerin gelişmekte olan ülkelerde artarken ve birçok endüstrileşmiş ülkede azaldığını yansıtmaktadır. Birçok epidemiyolojik çalışma DSÖ metadoloji kriteri uygulamasınıda kullanmıştır (16). Şekil 5 ve 6, 12 yaşındaki çocuklar ile yaş aralığındaki yetişkinlerin çürük oranının mevcut küresel haritasını göstermektedir (3,4). Bin dokuz yüz seksen yılında DSÖ Ağız Sağlığı Bilgi Bankasına (3) göre 173 ülkenin 107 sinde 12 yaşındaki çocukların DMFT değeri mevcuttur. Bunlardan %51 'i DMFT değeri üç ya da daha az, geri kalan %49 unda daha yüksektir. İki bin yılında DSÖ Ağız Sağlığı Ülke/Bölge Profili Programı (4) adı altında 184 ülkenin bilgilerine ulaşılabilmiştir. Bu verilerin %68 inin DMFT değerinin üçün altında olduğu saptanmıştır. 18

24 Diş çürüklerinin; hayat şartlarının, yaşam tarzının ve kişisel bakımın gelişmesi gibi halk sağlığını etkileyen faktörlerin sonucu olarak şekil 7 de görüldüğü gibi gelişmiş ülkelerde azaldığı tespit edilmiştir. Fakat bazı ülkelerde bu pozitif trend ağız sağlığını geliştirme yada başarısını devam ettirme konusunda engelleyici olabilir. Gelişmiş ülkelerde görülmeyen diş çürüğü probleminin artık var olmayacağı inancına da yol açabilir. Diş çürüğü tedavisi için harcanması gereken bütçenin başka alanlara aktarılmasına neden olabilir. Bunlara engel olabilmek için diş çürüğünün ortadan kalktığının düşünülmemesi, belirli bir dereceye kadar kontrol altına alınması ve bu problemin bir hastalık olduğu vurgulanmalıdır. 19

25 . Şekil 7: Gelişmekte ve gelişmiş ülkelerde 12 yaşındaki çocukların dental çürüklerin seviyesinin (DMFT) değişimi (3,4) Yılında DSÖ ve Dünya Diş Federasyonunun (DDF) ağız sağlığında 2000 (17) yıllarında başarılı olabilmek için oluşturdukları ortak hedefler aşağıdaki gibidir. 1) 5-6 yaşlarındaki çocukların %50 sinin diş çürüklerinden arındırılması. 2) 12 yaşındakilerde küresel DMFT oranının 3 ten fazla olmaması. 3) Nüfusun %85'nin 18 yaşına gelene kadar bütün dişlerinin tam olması. 4) 1982 yılı seviyesiyle kıyaslandığında yaşlarındaki insanlar arasındaki dişsizlik oranının %50 azaltılması. 5) 1982 yılı seviyesine kıyasla 65 yaş ve üzerindeki insanlarda dişsizlik oranının %25 azaltılması. 20

26 kurulması. 6) Ağız sağlığındaki değişimleri inceleyebilmek için veri tabanı Yeni milenyum çağı için, sadece diş çürüklerinin kontrol altına alınması ve engelleme çalışmalarının yapılmasının yanı sıra ağız sağlığı için önemli olan periodontal sağlık koşulları, oral mukozal lezyonlar, ağız içindeki premaling lezyonlar ve kanserler, kronofasial travma, ağrı ve kaliteli hayat ile ilişkili ağız sağlığı gibi bileşenler içinde ağız sağlığı hedefleri olarak acilen bu konularında ele alınması. Ağız sağlığı için bu tarz hedefler önleyici programları geliştirmek amacıyla insanları ve risk grubundakileri hedef alır ve ağız sağlığı kalitesini daha da artırır. 2.4 DSÖ AĞIZ SAĞLIĞI PROGRAMININ POLİTİKA ÇERÇEVESİ Yirminci yy ın ikinci yarısında genel sağlıkta ve ağız sağlığında tarihte benzeri görülmemiş bir dönüşüm görüldü. Ancak son yıllardaki önemli başarılara rağmen dünya çapında milyonlarca insan sağlığı korumayı ve yaşam kalitesini yükselten sosyo ekonomik gelişmenin ve bilimsel ilerlemenin dışında kalmıştır. Son on yıl, uluslar arası sağlıkta önemli değişikliklerin olduğu bir dönemdi. Hastalığın neden ve sonuçları değişmektedir ve sağlığın sosyal, ekonomik, politik ve kültürel faktörleri önemli sayılmakta, yoksulluk azaldıkça daha iyi bir sağlık durumuna erişileceği tartışılmaktadır. Ağız sağlığı sistemini de içeren sağlık sistemlerinin önemli rolü bulunmaktadır. Sistemler daha fazla karmaşıklaşmakta ve insanların sağlığını korumakla ilgili beklentileri çarpıcı biçimde artmaktadır. Birçok ülkede devletin rolü hızla değişmekte ve özel sektör ile sivil toplum örgütleri önemli oyuncular olarak 21

27 ortaya çıkmaktadır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde, giderek artan sayıda kalkınma örgütleri, özel vakıflar ve sivil toplum kuruluşları (STK), sağlık sektöründe aktif hale gelmektedir. DSÖ nün amacı sağlıklı halklar ve toplumlar oluşturmak ve hastalıkla mücadele etmektir. Dört stratejik pusula, DSÖ nün Ağız Sağlığı Programına etkileri olan teknik çalışmasına odaklanmada geniş bir çerçeve sağlar. 1. Özellikle yoksul ve marjinal toplumlarda, ağız hastalıklarının ve sakatlıklarının etkisini azaltmak. 2. Sağlıklı yaşama teşvik ve buna ek olarak çevre, ekonomik, sosyal ve davranışsal nedenlerden kaynaklanan ağız sağlığı risk faktörlerini azaltmak. 3. Ağız hastalıklığını eşit şekilde iyileştiren ağız sağlığı sistemlerini geliştirmek, insanların meşru taleplerine cevap vermek ve finansal olarak adil olmak. 4. Ağız sağlığının ulusal ve toplumsal sağlık programlarına entegrasyonuna dayalı ağız sağlığı politikalarını oluşturmak, ve ağız sağlığını toplumun kalkınma politikasının etkili bir boyutu olarak teşvik etmek. DSÖ nün tüm önceliklerine uygun olarak, Küresel Ağız Sağlığı Programı aşağıdaki öncelikleri ve stratejik yönelimleri kabul etmiştir. 2.5 AĞIZ-DİŞ HASTALIKLARINI ÖNLEME, SAĞLIK TEŞVİK STRATEJİSİ VE YAKLAŞIMLAR Bulaşıcı olmayan hastalıkların oluşturduğu tehdit, acil ve etkili halk sağlığı müdaheleleri sağlama ihtiyacı, bu hastalıklardan koruma ve kontrolü için 2000 yılında 53. Dünya Sağlık Kurulu tarafından onaylanan küresel bir 22

28 strateji formülüne sebep oldu (önerge WHA 53) (17). Öncelik, ağız sağlığını da içeren yaygın, önlenebilir ve hayat tarzı ile ilgili risk faktörleri (sağlıksız beslenme, sigara kullanımı vb.) ile ilişkili hastalıklara verildi. Ağız sağlığını teşviğe katılan önemli sosyo-çevresel faktörler, bazı önemli değiştirilebilir risk davranışları Şekil 8 de özetlenmiştir. Şekil 8: Ağız sağlığını teşvikte risk-faktör yaklaşımı Ağız hastalıklarının yüksek risk faktörleri; kötü yaşam koşulları, düşük eğitim seviyesi, ağız sağlığını destekleyen gelenek eksikliği, inançlar ve kültür gibi sosyokültürel belirleyiciler ile ilişkilidir. Koruyucu flor uygulamalarının yetersiz olduğu ülkelerde yaşayan toplumların diş çürüğü riski daha yüksektir. Genel sağlıkta olduğu gibi temiz suya ve sıhhi tesislere yetersiz erişim ağız hastalıklarının çevresel faktörleridir. Ağız hastalıklarının kontrolü aynı zamanda ağız sağlığı sistemlerinin mevcudiyetine ve 23

29 erişilebilirliğine bağlıdır. Hastalık risklerinin azaltılması ancak hizmetlerin, temel sağlık hizmetleri ve korumaya yönelik olmasıyla mümkündür. Sosyokültürel ve çevresel faktörlere ek olarak, uzak, orta, değiştirilebilir risk davranışlarının, sigara kullanımı ve aşırı alkol kullanımında olduğu gibi, yani ağız hijyen uygulamaları, şeker tüketimi (miktar, sıklığı, türleri) gibi faktörleri vurgular. Bu tip davranışlar klinik önlemlerin vurguladığı gibi sadece ağız sağlığı durumunu olumsuz etkilemez, aynı zamanda yaşam kalitesini de olumsuz etkiler. Klinik ve halk sağlığı araştırmaları bireysel, profesyonel ve toplumsal koruyucu bir takım önlemlerin birçok ağız hastalıklarını önlemede etkili olduğunu göstermiştir (18). Ancak, artan maliyetler ve sınırlı kaynaklar nedeniyle ağız hastalıklarında en uygun müdahele evrensel olarak kullanılabilir ve ekonomik değildir. Bu durum, ağız hastalıklarından temel korunmaya yetersiz önem verilmesi ile birlikte özellikle gelişmekte olan ve ekonomileri ile birlikte sağlık sistemleri de geçiş içinde olan birçok ülke için önemli bir tehdit oluşturmaktadır. Kanıtların birçoğu diş çürüklerinin önlenmesi ve periodontal hastalıkların kontrolü ile ilgilidir. Dişeti iltihabı, ileri periodontal lezyonların kontrolü içinde önemli olan fırçalama ve diş ipi de dahil olmak üzere iyi oral hijyen eğitimiyle önlenebilir. Şebeke suyunun florlanması hem çocuklarda, hem de yetişkinlerde diş çürüklerinin önlenmesinde etkilidir. Suyun florlanması sosyal ve ekonomik statüsü ne olursa olsun şebeke suyunu kullanan tüm topluluklara fayda sağlar. Tuz ve sütün florlanması gibi koruyucu uygulamalar da benzer olumlu etkiler gösterir.florlu ağız gargaraları, jeller, diş macunları ve diş dolgusu da dahil olmak üzere profesyonel ve bireysel önlemler, diş 24

30 çürümelerine karşı ek savunma materyalleridir. Gelişmekte olan birçok ülkede, florürlü diş macunlarının yaygınlaştırılması ile insanlara flor kullandırmanın en iyi strateji olacağı görülmüştür. Bireyler, kendilerini ve korumaları altındaki kişileri, sağlıklarını korumak ve hastalıklarını önlemek için önlemler alabilirler. Uygun beslenme ve gıda ile birçok ağız, diş, kronofasiyal hastalıklardan primer koruma sağlanır. Tütün ürünlerini kullanımı, aşırı alkol tüketimi, kötü beslenme seçenekleri gibi genel sağlığı etkileyen yaşam tarzı davranışları ağız sağlığını ve kraniyofasiyal sağlığı da etkiler. Bu bireysel davranışlar kronofasiyal doğum kusurları, ağız ve yutak kanseri, periyodontal hastalıklar, diş çürükleri, oral kandida enfeksiyonu ve diğer oral durumların oluşma riskinin artışı ile de ilişkilidir. Toplumsal müdahale programları, halkı ağız-diş hastalıklarından koruma, halkın sağlığa teşviki ile bilgi ve uygulamalarını genişletme fırsatı verirmektedir. Ağız sağlığı görevlileri, sigara bırakma programlarıyla iş birliği içinde olarak ve beslenme danışmanlığı yaparak sağlıklı yaşama teşvikte rol oynayabilirler. Ancak, bölgeler ve ülkeler genelinde ağız sağlığında büyük farklılıklar mevcuttur. Bu durum sosyoekonomik farklılıklar, ırk veya etnik köken, yaş, cinsiyet, ya da genel sağlık durumu ile ilgili olabilir. Yaygın diş hastalıkları önlenebilir olmasına rağmen, tüm topluluk üyelerinin bilgilendirilmemiş veya uygun koruyucu ağız sağlığını teşvik önlemlerinden faydalanamıyor olabilir. Hem gelişmiş, hem de gelişmekte olan ülkelerde yeterli sağlık hizmeti alamayan halk kesimleri bulunmaktadır. Üstelik ağız ve diş sağlığı birçok ülkede ulusal veya toplum sağlık programları ile tamamen entegre değildir. 25

31 Hastalıktan korunma bilgi ve tecrübelerinin eylem programlarına aktarılması geleceğin en büyük zorlukları arasında yer alacaktır. Ülke ve toplumlarda sosyal, ekonomik ve kültürel faktörler ve değişen nüfus istatistiklerini, ağız sağlığı hizmetlerinin sunumunu ve insanların kendilerini koruma yöntemlerini etkiler. Eşitsizliklerin azaltılması, spesifik ağız hastalığı riskine sahip hedef gruplara geniş kapsamlı yaklaşımlar gerektirir ve mevcut korunma yöntemlerine ulaşımın iyileştirilmesini içerir. Aynı zamanda, birçok gelişmekte olan ülkede en önemli sorun, temel sağlık programları kapsamında esas ağız ve diş sağlığı hizmetini sunmaktır. Bu tür programlar, nüfusun temel sağlık ihtiyaçlarını karşılamalı, topluma aktif şekilde ulaşımını güçlendirmeli, temel korunmayı düzenlemeli ve etkili hasta sevkini sağlamalıdır. Ağız-diş hastalıklarından koruma programlarını küresel olarak gerçekleştirmek için, bilhassa ulusal ve uluslar arası STÖ ve DSÖ Ağız-Diş Sağlığı İşbirliği Merkezleri ile mevcut ortaklıklar güçlendirilmelidir. DSÖ küresel stratejinin uygulanması için sorumlulukları paylaşmak amacıyla, uluslararası ağız sağlığı sivil toplum örgütleri ile işbirliği içinde, küresel ortaklıkları koordine edecektir. DSÖ için en büyük sorumluluklardan biri de ağız hastalıklarının değişen modellerini eşleştirmek ve bunların belirtilerini zayıf ve dezavantajlı popülâsyonlarda özel referanslar ile analiz etmektir. Ağız- diş sağlığı için DSÖ nün çalışmaları ayrıca sektörler arası işbirliği oluşturma mekanizmalarına, toplum katılımına, destekleyici siyasi kararlara, ağız ve diş sağlığını koruma reformuna ve ağız hastalıklarının kontrolü için toplum temelli stratejilerin gelişimine de odaklanacaktır. 26

32 2.5.1 Sağlığın Geliştirilmesi ve Ağız-Diş Sağlığı Sağlık; sosyal, ekonomik ve kişisel gelişim için önemli bir kaynaktır. Politik, ekonomik, sosyal, kültürel, çevresel, davranışsal ve biyolojik faktörler sağlığı olumlu etkileyebilir. Sağlığı geliştirme eylemi bu faktörleri elverişli kılmayı amaçlar. Sağlığı geliştirme bu yüzden sağlığı korumanın ötesindedir. Bu da sağlığı tüm sektörlerdeki ve tüm seviyelerdeki politikacıların gündemine koyar; kararlarının sağlıkla ilgili sonuçlarının ve sağlıkla ilgili sorumluluklarının farkında olmalarına yöneltir. Sağlığı geliştirme politikası, mevzuatları, mali tedbirleri, vergilendirme ve örgütsel değişikliği de içeren farklı ama tamamlayıcı yaklaşımları birleştirir. Bu destekleyici ortamlar oluşturmaya ve toplumsal eylemi güçlendirmeye yönelik koordineli bir çabadır. Sağlığın geliştirilmesi, önceliklerin belirlenmesinde somut ve etkili toplumsal eylemler yoluyla, kararlar alarak, stratejiler planlayarak ve daha iyi bir sağlık için bunları gerçekleştirerek çalışır. Toplumun gelişimi ve güçlenmesi, kendi kendine yardım, toplumsal destek, katılım ve sahiplenme için toplumdaki mevcut insan ve malzeme kaynaklarından faydalanılır. Sağlığın teşviki, sağlığın daha geniş belirleyicileri ile ilişkilidir; duyarlı politika ve eylemler ile riskleri azaltmayı amaçlar. İnsanların yaşadığı, çalıştığı, öğrendiği ve oynadığı ortamlarda sağlığın teşviği açıkçası ağız sağlığı ve dolayısıyla yaşam kalitesini geliştirmenin en yaratıcı aynı zamanda en uygun maliyetli yoludur. Su; yaşam, sağlık ve gıda üretimi için gereklidir. Dünya nüfusunun yaklaşık %20 sinin temiz içme suyuna erişimi yoktur ve neredeyse %40 ı da yeterli sağlıktan yoksundur (19). Dünya üzerinde, biyolojik ve kimyasal atıklar 27

33 su kalitesini tehlikeye düşürmekte ve çoğunlukla hayati tehlikeye sebep olan bir dizi hastalığa da neden olmaktadır. Yetersiz sağlık hizmetleri, çoğu gelişmekte olan ülkede hem genel sağlığı hem de ağız sağlığını olumsuz etkileyen ve sık görülen bir durumdur. Bu sebepten dolayı gelişmekte olan ülkelerde birçok topluluk için ebeveynler, çocuk bakıcıları ve çocuklar arasında hijyen eğitimi ve davranış değişikliğinin teşviği sorun olmaya devam etmektedir. Topluluklar, ağız hijyeni ile ilgili olarak okul sağlık önlemlerini ve uygun su kullanımı için etkili programları geliştirmeye gayret göstermelidir. Artan kentleşme, demografik ve sosyo-çevresel değişiklikler ağız sağlığı eylemleri için farklı yaklaşımlar gerektirir. Ağız sağlığındaki gelişmelerin, özel hedef davranışlarla izole müdahaleler yoluyla sağlanması olası değildir. En etkili ve sürdürülebilir müdaheleler teşvik edilen sağlıklı yaşam şartları ve yaşam stilleri yoluyla sosyal politiklar ile bireysel davranışın birleşimidir. Küresel seviyede DSÖ'nün teknik ve politika desteği, ülkelerin ağız sağlığı teşvikinin genel sağlık teşviki ile entegrasyonunu sağlamak için gereklidir. DSÖ Ağız Sağlığı İşbirliği Merkezlerinin uzmanlığı bu süreçte değerlidir. Ülkeler de, toplumun kendi sağlıklarının geleceğine aktif olarak katkı sağlayabilmesi, toplum sağlık anlayışını geliştirebilmesi ve sağlığın artırılması için yerel tecrübelerini ve güçlerini ortaya koyabilirler. DSÖ Ağız Sağlığı Programı küresel düşün, yerel davran felsefesini uygular (20). Hedef ülkelerdeki ağız sağlığı teşvik programları, aşağıdaki maddeleri amaçlar: 28

34 * Sağlık belirleyicilerinin tespiti; ağız sağlığının yaygınlaştırılmasını sağlayan müdahaleleri tasarlayıp uygulayan mekanizmaların kapasitesini geliştirme * Yoksul ve dezavantajlı nüfus gruplarına ağız ve diş sağlığı eğitimi için toplum temelli projeleri uygulama * Uygulamadakta olan ağız-diş sağlığını geliştirmeye yönelik müdahaleleri destekleme ve yaygınlaştırma.* Ulusal sağlık programlarının parçası olarak ağız sağlığının geliştirilmesi müdahelelerinin süreç ve çıktılarını analiz etmek için metod ve araçl geliştirme * Ulusal ve uluslar arası ağız-diş sağlığı geliştirme eylemlerinin güçlendirilmesi için ağlar ve birlikler kurulma. * DSÖ Mega Ülke Programı kapsamında deneyimlerin paylaşımı için ağları geliştirme 2.6 KÜRESEL AĞIZ-DİŞ SAĞLIĞI İÇİN ÖNCELİKLİ EYLEM ALANLARI Ağız-Diş Sağlığı ve Flor Araştırma düşük seviyede ki florun sürekli ağız boşluğunda bulunmasının dental çürüklerin önlenmesinde en etkili yöntem olduğunu göstermiştir (21). Toplum temelli halk sağlığı programlarının amacı, bu yüzden mümkün olduğunca çok ağızda, düşük seviyede kalıcı florun kalmasını sağlayacak en uygun yöntemi gerçekleştirmektir. Flor profesyonel uygulamalardan veya flor katkılı diş macunu kombinasyonlarından herhangi 29

35 biri ile sağlanabileceği gibi, içme suyundan, tuzdan, sütten, ağız spreylerinden ya da diş macunlarından da sağlanabilir. Hem çocuk, hem de yetişkin popülasyonlarında, uzun süreli optimal seviyede flora maruz kalmanın diş çürüklerinin seviyesini azaltma yönünde sonuçları ile ilgili açık kanıt vardır. Ancak aşırı flor alımının bazı istenmeyen yan etkileri vardır. Dişlerin çürümesini engelleyen florun sistemik olarak fazla miktarda alınması dental florozise neden olduğu bilinmektedir. Halk sağlığı yöneticileri diş çürüklerini azaltmaya çalışırken aynı zamanda dental florozise de engel olmaya çalışmaktadır. Flor dünyada çok yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Dünya üzerinde 500 milyondan fazla insan florlu diş macunu kullanmaktadır. Yaklaşık 210 milyon insan florürlü sudan faydalanmaktadır, 40 milyon insan florürlü tuz tüketmektedir. Altmış milyon insanda flordan farklı şekillerde (flor tableti/damlası, florlu gargaralar) faydalanmaktadır. Buna rağmen gelişmekte olan ülkelerde diş çürüklerinin engellenmesi için flor uygulama yetersizliği vardır. Ekonomik sorunlardan dolayıda flora ulaşım güçlüğü görülmektedir ''Flor ve ağız sağlığı'' ile ilgili DSÖ 846 nolu teknik rapor (1994) (21) florürlü diş macunları kullanımı hakkında alttaki bilgileri belirtir: ''Florlu diş macunları diş çürüğünü kontrol altına almakta çok etkili bir yöntem olduğu için gelişmekte olan ülkelerde florlu diş macunlarına ulaşabilmek için her türlü çaba gösterilmesi gerektiği belirtilmiştir. Kozmetik ürünlerden alınan vergiler bu ürünlerden muaf tutulması ülkelerin yararına olacaktır.'' 30

36 DSÖ'nün politiklarından birtaneside gelişmekte olan ülkelerde insanların florlu diş macunlarına ulaşılabilirliğini artırmaktır. Bu durum ülkelerde değişen beslenme alışkanlıklarının ışığında özellikle önem teşkil eder. Son yerel çalışmalarda, gelişmekte olan ülkelerde florlu diş macunu kullanımının çürük önlemede etkili olduğunu ve herkes tarafından ulaşılabilmesi için sağlık yöneticilerinin yardımcı olması gerektiği vurgulanmıştır (22). DSÖ Küresel Ağız Sağlığı Programı Afrika, Asya, Avrupa'da diş macununa, süte, tuza uygun flor ilavesinin olumlu etkilerini gösteren çeşitli projelere imza atmıştır Diyet, Beslenme ve Ağız-Diş Sağlığı Günümüzde dünya iki tip kötü beslenme örneğiyle yüzleşmektedir. Bunlardan biri açlık veya yetersiz beslenme diğeri ise aşırı ve düzensiz besin tüketmektir (obezite). Kentleşme ve ekonomik gelişmenin sonuçları beslenme ve hayat şekli üzerinde hızlı bir şekilde görülür. Pazarın küreselleşmesi, kötü beslenmenin neden olduğu; obezite, diabet, kalp damar hastalıkları, kanser, osteoporoz ve ağız hastalıkları gibi kronik hastalıklara önemli bir şekilde etki etmektedir. Diyet ve kötü beslenmenin ağız sağlığına olumsuz etkileri birçok yönden görülmektedir. Örneğin: Kroniofasial gelişim bozukluğuna, ağız kanserine, bulaşıcı ağız hastalıklarına neden olmaktadır. Kötü diyet ise, diş çürüklerine, gelişimsel diş minesi anomalilerine, diş erozyonuna ve periodontal hastalıklarda dahil olmak üzere birçok dental probleme neden olmaktadır. Beslenme değişikliklerinin etkileri, ağız sağlığıda dahil olmak üzere sağlığımız üzerinde nekadar riskli olduğu görülmektedir. Ağız sağlığı ile ilgili olan halk sağlığı bilinci, ağız hastalıklarının engellenmesi veya kontrol altına 31

37 alınması için bu kompleks yapının sağlığımıza nasıl etki ettiğini anlamayı hedeflemektedir. En önemli hedefler; *Beslenme danışmanlığı yapmak. İyi bir beslenme alışkanlığı sadece genel sağlık açısından değil aynı zamanda ağız sağlığı ile de bağlantılı olduğunu ve diş çürümesinden sonra oluşan diş kayıplarının etiyolojik faktörlerinden birisi de şeker tüketimi olduğu vurgulamak. * Emzirme tanıtımlarında bilinçlendirme faliyetleri yapmak, anne sütünün bebek gelişimi ve sağlığı için önemini vurgulamak, anne sütünün erken çocukluk dönemi çürüklerine engel olduğunu ve erken çocukluk çürüklerini önlediğini vurgulamak. Erken çocukluk çürüklerinin nedeni dişlerin uzun süre şekere maruz kalması, çocuğun sık sık yatağa içinde şekerli içeçek bulunan biberonla girmesi ve bu biberonu gün içinde de sık sık kullanmasıdır. *Diş çürükleri için en önemli risk faktörü olan şekerli içeceklerin azaltılması tavsiye edilmelidir. Bazı ülkelerde mine erozyonu giderek büyeyen bir sorun olarak görülmektedir. Dişlerdeki erozyon giderek artan asitli içeçeklerin tüketimiyle ilişkiledirilir. *Düşük ve orta gelirli ülkelerin yoksul ve uzak bölgelerinde yaşayan insanlarda, rafine edilmiş sanayi şekeri yerine yüksek besin değerine sahip organik yiyeceklerin tüketilmesine teşvik etmek ve sağlıklı beslenmeyi desteklemek. *Sağlıklı beslenmeyi desteklemek aynı zamanda ağız kanserinide engellememizi sağlar. Taze sarı ve yeşil meyve ve sebzeler A,C,E vitaminlerini içerirler. Aşırı alkol kullanımı, premaling ve neoplastik lezyonların 32

38 etiyolojisinde en önemli risk faktörüdür ve bu kötü alışkanlıkların mutlaka değiştirilmesi gerekmektedir. DSÖ son zamanlarda diyet, psikolojik aktivite ve sağlık üzerine bir küresel strateji yayınlamıştır (23). Bu strateji diyet ile psikolojik aktivite arasındaki ilişkiyi ve beslenme ile kronik hastalıklar arasındaki ilişkiyi açıklayan en önemli kanıttır. Bu stratejinin amacı, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde KDKA nın oluşturduğu yükü ve kötü beslenmenin sonucu olan kronik hastalıkların verdiği zararı azaltmak, bölgesel strateji ve ulusal yönergelerin uygulanabilirliğini arttırmak için tavsiyelerde bulunmaktır. Diğer öneriler arasında şekersiz veya tatlandırıcılar %10 enerjinin altında olmalı ve şeker içermeyen yiyecek ve içeceklerin tüketimi gün içerisinde en fazla dört defa olmalıdır. Yüksek miktarda şeker tüketen ülkelerde ülkeye ve topluma özgü otorite ve karar veren mekanizmaların şeker tüketim miktarı azaltmak için tavsiye de bulunması sağlanır. Günümüzde geçiş içinde bulunan ülkelerde flor uygulaması yetersizdir. Bu ülkelerde yeterli flor uygulamasını sağlamak ulusal sağlık otoritelerin sorumluluğundadır. Asitli içeceklerin tüketimi, alkolsüz ve meyve sularının tüketimi ve sıklığı ile yakından ilişkili olan dental erozyonları en aza indirmek için bu içeceklerin tüketimi sınırlandırılmalıdır. Yetersiz beslenme problemini ortadan kaldırmak, mine hipoplazisi ve ağız hastalıklarına etki eden diğer problemleri engelleyecektir.(örn: tükrük bezi atrofisi, periodontal hastalık, bulaşıcı ağız hastalıkları) DSÖ Ağız Sağlığı Programı fiziksel aktivite ve küresel sağlık sratejisi uygulanmasına katkı sağlar. Ulusal düzeyde birçok eylem olmasına rağmen özellikle alttaki alanlar hedef alınmalıdır. 33

39 *ağız sağlığı hizmetleri *okullar; müfredat, okulların öğle yemekleri ve okul sağlığı *gıda sanayisi, süper marketler *restorantlar, yemek firmaları *sağlıkla alakalı STÖ ler *mevzuat ve politika *medya *izleme, gözlem ve araştırma Ülkelerin Sağlık Bakanlıkları arasındaki mekanizmalar arasında düzenli işbirliği sağlanmalıdır. Stratejiler; vergi ve fiyatlandırma, gıda etiketlendirme, okul öğle yemeği politikası ve beslenme programı üzerine kurulmalıdır Sigara ve Ağız-Diş Sağlığı Gelir seviyesi yüksek olan ülkelerde tütün ürünlerinin kullanımı giderek azalmaktadır, buna rağmen orta ve düşük gelirli ülkelerde ise özellikle gençler ve kadınlar arasında tütün kullanımı artmaktadır. Şüphesiz dünyanın birçok yerinde gençler arasında kullanılan dumanlı ve dumansız tütün ürünleri sonraki kuşakların genel sağlığını ve ağız sağlığını ciddi bir şekilde etkileyecektir. Tütün ürünlerinin yaygın olarak tüketildiği birçok ülkede; tütün, 34

40 düşük eğitim seviyesine sahip, fakir ve toplumdan dışlanmış insanlar arasında daha çok kullanılmaktadır. Sigara kullanımı, erken ölümlerin ve birçok genel hastalıklığın önemli bir nedeni olmasına rağmen önlenebilir bir risk faktörüdür. Buna ek olarak sigara, pipo, puro, sarma sigara, tütün sakızları ve diğer geleneksel tütün mamülleri ağız sağlığında kötü etkilere sahiptir (25,26). Tütün; ağız kanseri, ağız kanserinin yeniden tetiklenmesi, yetişkin diş ve diş eti renklenmesi, çocuklarda doğuştan damak- dudak yarıklığı gibi hastalıkların önemli risk faktörüdür. Tütün, immün sistemi baskılayarak ağız enfeksiyonlarına neden olur. Ağız içi cerrahi operasyonlarda ve kaza yaralanmalarında iyileşmeyi zorlaştırır. Diabetik rahatsızlıklarda olumsuz periyodontal dejenerasyonlara ve kardiyovaskular sistemede zararlı etkilere neden olur. Tütünün bu etkilerine ek olarak alkol veya areka fındığı(bir tür palmiye fındığı) diğer yiyecek ve içeceklerle karıştırıldığında zararları daha da artmaktadır. Tütün kullanımını en yaygın ağız-diş sağlığı sonuçları arasında yaşam kalitesinin düşmesi, kötü nefes ve ağız kokusu, doğuştan dental organ eksikliği, diş ve diş eti hastalıkları, yara iyileşme bozukluğu yer almaktadır. DSÖ Ağız Sağlığı Programının amacı tütün ile bağlantılı oral hastalıkları kontrol altına almak ve belirli stratejiller ile durumu tersine çevirmektir. DSÖ içerisinde sigara bırakma programları ile ağız sağlığı programları birbirine entegredir. Bunun dışında program, ulusal ve uluslararası organizasyonlar tarafından sigaranın bırakılmasını ve sigara kullanımının kontol altına alınmasını teşvik eder. Birincil partnerleri, DSÖ ağız sağlığı iş birliği merkezi ve DSÖ ile resmi ilişkileri olan sivil toplum örgütleri yani Uluslarası Dental 35

41 Araştırma Birliği ve Dünya Dental Federasyonu. Birçok proje Kanada, Avrupa birliği ülkeleri daha fazla proje Çin ve Hindistanda da kabul edilmiştir. Ağız diş sağlığı uzmanlarının sigara bırakma programlarına olan katkılarını artırmaları gerekmesinin birçok etik, ahlaki ve pratik nedenleri vardır. Bunlar: Uzmanlar özellikle orofaringeal bölgedeki sigara kullanımına bağlı yan etkileri konusunda endişe duymaktadır. Uzmanlar, sigara kullanmayan gençler, çocuklar, sağlık hizmet çalışanları gibi insanlarla görüşmektedirler. Böylelikle bu insanları tütün ve ürünlerine bağımlı olmadan erkenden uyarabilme ya da sigara tiryakisi olmadan insanları tütünden bireysel olarak uzaklaştırabilecek fırsata sahip olurlar. Diğer kliniklere göre daha fazla hasta ile görüşebilen bu uzmanlar, diğerlerine göre bilgi edinme ve müdahale etme şansı yüksektir. Doğurganlık dönemindeki birçok kadının sık sık muayene edip, bebeklerine zararlı olabilecek tütün kullanımı hakkında hastalarını bilgilendirebilirler. Uzmanlar tütünün ağız içindeki gerçek yan etkilerini göstererek hastalarının ilgisini oluşturabilirler. DSÖ Ağız Sağlığı Programının tütün konusundaki amacı; ağız sağlığı ekiplerini ağız sağlığı organizasyonlarını uygun, doğrudan ve düzenli olarak sigara kullanan hastaların içersine dahil edip tütün mamüllerinin her türlü kullanımının engellemesidir. 36

42 Kanser kontrolünün amacı hastalık etkilerinin, tütüne bağlı ölüm oranlarını azaltmaktır. Bu gereklilikler sadece hastalıkların tarihçesi bilinmesiyle değil aynı zamanda destekleyen toplum anlayışı, ekonomi ve kültürel faktörlerle de ilişkilidir. Erken teşhis hayat kurtarır. Birçok gelişmiş ve gelişmekte olan ülkede ağız kanserini önlemekde dahil bir çok kanser önleme uygulaması vardır. Bu uygulamalar özellikle toplumu erken teşhis ve Oral Kanserlerin semptonları hakkında eğitmeye yöneliktir. Özellikle gelişmiş ülkelerde ilk yardım ve müdahale uzmanları oral kanser hastalıkları hakkında eğitilerek, erken teşhis ile bilgisiz olan toplumu bilgilendirmede önemli bir güç haline gelmiştir. DSÖ Ağız Sağlığı Programı dikkatli planlama, takip etme ve değerlendirme temeli üzerine kurulup partner kurumlar ve Ulusal Kanser Kontrol Biriminin bir parçası olarak, ağız kanserlerinin önlemesine katkı sağlamaktadır (27) Sağlık Destekli Okullarda Ağız-Diş Sağlığı Bin dokuz yüz doksan beş yılında kurulan DSÖ'nün Sağlıklı Okullar Girişimi yerel, ulusal, bölgesel ve global seviyede insan sağlığının desteklenmesi ve eğitim aktivitelerini güçlendirilmesi ve harekete geçirilmesi üzerine çalışmaktadır. Girişim, öğrencilerin, okul çalışanlarının, ailelerin ve okula bağlı toplum üyelerinin sağlıklarının geliştirilmesi amacıyla tasarlanmıştır. Sağlıklı Okullar girişimi, bireylerin sağlık durumlarının en iyi şekilde güçlendirildiği bir okul gibi düşünülebilir. DSÖ'nün Sağlıklı Okullar Girişimi dört adet genel stratejiden oluşmaktadır (28). 37

43 1.Okul sağlık programın geliştirilmesi için okul kapasitesinin sorgulanması 2.Sağlık Teşvikli Okullarının geliştirilmesi için bağlantı ve desteklerin yaratılması 3.Ulusal kapasitenin güçlendirilmesi 4.Okul sağlığı programları geliştirmek için araştırma yapılması Sağlık Destekli Okulların gelişimini sorgulamak için DSÖ, bireylere ve gruplara ''Okul Sağlığı Hakkında Bilgi Serisi'' rehberini hazırladı. Bu rehber okulda gençlerin sağlıklarını ve eğitimini geliştirmek için hazırlanmıştır. Bu seri içersindeki tek tek bütün belgeler okulların bir veya birden fazla önemli hastalığı belirlemesi için teşvik etmektedir. Sağlık Destekli Okul programının ağız sağlığı uygulamalarını geliştirmek üzere DSÖ Ağız Sağlığı Programı tarafından ağız sağlığı teknik dökümanı hazırlanmıştır (29). Okul boyunca ağız sağlığı geliştirmek için dökümanların içermesi gereken konular: Öğrenciler eğitim süreçleri boyunca çocukluktan ergenliğe ulaşır. Hayat boyu ağız sağlığı ile ilgili inanışların ve davranışların geliştiği bu dönemler çok önemlidir. Okullar ağız ve diş sağlığının desteklendiği bir ortam sağlayabilirler. Örneğin; temiz içme suyunun sağlandığı, genel sağlık ve oral hijyen eğitiminin verildiği okul ortamı sağlayabilirler. Ayrıca güvenilir bir çevre oluşturarak kaza riskini ve ardından gelişen dental tramva riskinide azaltabilirler. 38

44 Çocuklukta görülen ağız ve diş hastalıkları dikkate alınmalıdır. Ortaya çıkan oral hastalıkların geri dönüşleri genellikle yoktur ve genel olarak hayat standartlarını ve genel sağlığımızı, hayatımız boyunca etkiler Sağlık için okul politikası, fiziksel çevre ve eğitim, şekerli yiyeceklerin tüketimi, alkol ve sigara kullanımı gibi davranışların kontrol altına alınması ve iyi ağız sağlığına ulaşılmasının temel esaslarıdır. Okul oral ağız sağlığı desteklenmesi için engelleyici ve tedavi edici uygun bir platform sağlayabilir. Kapsamlı Sağlık Destekli Okul programı ağı ile DSÖ, yerel ve uluslar arası bölgelerde uluslar arası eğitim kurumları, UNAIDS ve UNESCO ile çalışarak temsilcilikler açıp, öğretmenlerin deneyim ve bilgilerini kullanarak okulların gelişimini hedeflemektedir. Bu kuruluşlar ile bağlantı kurup Oral Sağlık okullarının dünya çapında ve bölgesel olarak genişlemesi sağlanmıştır. Sağlıklı Okullar Girişimi nin entegrasyonu için bölgesel kapasiteyi artırmak adına eğitimci yetiştirme programları gerçekleştirilmiştir. DSÖ'nün mega ülkeler arası Sağlık Destek Programı ağının bir parçası olarak, DSÖ Ağız Sağlığı Programı ülkelerdeki okul sağlığı ve sağlığından sorumlu insanların kendi ararlarında iyi bir deneyim olması için yer değişikliğini teşvik eder. DSÖ nün gerçekleştirmiş olduğu bilgi derleme ve birleştirme girişimi öğrenci ve öğretmenler için ulusal seviyede bilgi birikimi ile okullarda sağlık 39

45 organizasyonlarının gelişimini sağlamıştır (30). Bu tür programların uygulanması, Ağız Sağlığı İşbirliği Merkezlerinin çalışmalarını güçlendirmek ve ek olarak okul ağız sağlığı programının süreç ve sonuç değerlendirmesi için program metod geliştirmiştir Gençlerde Ağız-Diş Sağlığı DSÖ ye göre 10 yaş ile 19 yaş arası genç nüfus tüm dünya nüfusunun %15 lik kısmını oluşturmaktadır. Sahip olduğu değerler konusunda açık, ihtiyacı olan bilgiliere ulaşabilen, güçlü karaktere sahip ve sosyal ilişkileri iyi olan genç bir insanın sağlığı ile ilgili konularda doğru karar alması muhtemeldir. Fakat dış faktörlerin ergenlerin düşünce ve davranışlarında çok büyük bir etkisi vardır; anne-babalar ve diğer aile üyeleri ergen davranışları konusunda etkili olmasına rağmen akranlarının davranışlarındaki etkileri giderek artmaktadır. Aynı zamanda diğer çevresel faktörler de (örneğin medya, sanayi, toplum kurumları) önemlidir. Gençlerin ağız sağlığı iyileştirmeye yönelik programlar ilgili olarak örneğin tatlı tüketimi, şekerli içecekler, tütün ve alkol gibi faktörleri dikkate almak gerekir. Ev, okul, ağız sağlığı uzmanları ve toplum kuruluşları gibi etkili ittifaklara gençlerin ağız sağlığı risklerini kontrol etmek için ihtiyaç vardır Yaşlarda Ağız-Diş Sağlığı ve İyileştirilmesi Dünya nüfusunun yaş dağılımı her geçen gün değişmektedir. İlaç ve uzun süreli yaşam beklentisindeki gelişmeler ile yaşlı insanı oranı dünya 40

46 çapında artmaya devam edecektir Dünya Sağlık Raporu 65 yaş üstü 390 milyon kişi kaydedilmiştir, örneğin bu rakam 2025 te iki katına çıkacağı tahmin edilmektedir. Savaş sonrası bebek patlaması sonucunda ortaya çıkan neslin yaşı 2011 yılında 65 yaşına ulaşacak, yaşlı bir nesil oluşması gittikçe artacaktır. Gelişmekte olan birçok ülkede de, özellikle Asya ve Latin Amerika'da, yaşlı nüfusun 2025 yılında % 300 kadar artarması bekleniyor yılında,% 80'i gelişmekte olan ülkelerde yaşayan, 60 yaşın üzerinde 2 milyar kişi olacak. Bu şaşırtıcı nüfus artışı yaşlanan nüfus bakımında büyük sorunlar oluşturacaktır. İnsanlar yaşlandıkça, kronik hastalıklar ve hayatı tehdit eden akut enfeksiyonlar artar, bağışıklık sistemleri zarar görür. Kanser, kalp-damar hastalıkları, diabet, enfeksiyon ve ciddi ağız-diş sağlığı sorunları, özellikle diş kaybı ve şiddetli periodontal durumlar, bu yaş grubunda daha yaygındır. Bu hastalıkların ve sorunların sonuçları hayatımızda önemli yer edinir, yaşam kalitesinin düşmesine yol açan etmenlerdir. Ağız-diş hastalıkları genellikle gittikçe artan düzeydedir. Yaşlılık ve ağız-diş sağlığının ilişkili olduğu durumlar: Diş yapısının değişmesi Kötü ağız bakımı sonucu diş çürüklüğü Ağız hijyeninin azalması ve periodontal sorunlar Dişsizlik sonucu fonasyon bozuklukları Protez kullanmak zorunda kalınması Ağız kanseri 41

47 Ağız kurulu Kronofasial ağrı ve rahatsızlık Ağız-diş sağlığı ve genel sağlık arasındaki ilişki özellikle yaşlılarda daha açık bir şekilde gözlenmektedir. Ağız-diş sağlığının bozulması genel hastalık risklerini arttırmakta, çiğneyebilme ve yemek yeme kabiliyetini azalttığından yiyeceklerden alınan besin değerlerini düşürmektedir. Benzer şekilde sistematik hastalıklar ya da tedavilerin yan etkileri de ağız sağlığını olumsuz etkiler, diş eti büyümesi, tat ve koku kaybı, tükrük salgısında azalma, orafasial ağrı, alveol kemiğinde rezorpsiyon ve buna bağlı dişlerin mobilitesinde artmaya sebep olur (34). Büyük yaş grubunda fazla ilaç kullanımı ağız sağlıklarını oldukça güç hale getirir. Ağız sağlığını etkileyen diğer etmenler: yüksek şeker oranına sahip beslenme, kötü bakım sonucunda hijyenik olmayan ağız, alkol ve tütün kullanımı gibi etmenlerdir (35). Yaşlılar arasında ağız ve diş sağlığı bakımının sağlanmasında önemli engeller bulunmaktadır. Özellikle yetersiz toplu taşıma araçları, kırsal alanlarda yaşayan yaşlılıktan dolayı hareketliliği kısıtlanmış insanların ağız sağlığı hizmetine ulaşmasında önemli bir engeldir (36). Bu durum, sağlık hizmetilerinin ve evde sağlık hizmetlerinin yeterli olmadığı gelişmekte olan ülkelerde daha fazla görülür. Emeklilik sonrası olumsuz ekonomik şartlar ve ağız sağlığı tedavi maliyetinin yüksekliği diş hekimi ziyaretlerinden vazgeçmeye sebep olmaktadır. Ağız-diş sağlığı uzmanlarının hastalar ile düzgün iletişim kuramaması da insanları ağız ve diş sağlığı hizmetlerinden uzaklaştırmaktadır. 42

48 Bazı ülkelerde yaşlılar, arkadaş ve ailelerinden uzak, yalnız yaşama eğilimindedir. Yalnızlık duygusu ve sosyal destek eksikliği toplumdan izole olmaları onların ruh sağlığını ve refahı olumsuz etkileyebilir. Açık bir şekilde yaşlı grup için karşılanmamış bir ihtiyaç vardır. Sağlık hizmetleri personellerinin yaşlıların sağlık ve refahını etkileyen bu faktörleri tanımaları önemlidir. Aynı zamanda ağız sağlığı içinde uygun, kabul edilebilir bir hizmete ihtiyaç vardır. Cerrahi bir operasyon gibi karmaşık tedavilerde genel sağlık dikkate alınmalıdır. Özel ihtiyaçların tanısı ve ileri tedavi planlaması çok önemlidir. Sonuç olarak araştırma ve eğitim üzerindeki etkileri önemlidir. DSÖ Ağız Sağlığı Programı yaşlı insanların daha iyi ağız sağlığı için stratejiler geliştirmeyi amaçlamıştır. Deneyimlere dayanarak tanıtım programları ile sistematik ağız sağlığı aktiviteleri ulusal ağız sağlığı planlamacıları tarafından kaliteli hayat standardı olarak hayatımıza entegre edilmesi teşvik edilmelidir (33,37). DSÖ Ağız-Diş Sağlığı Programının amaçlarından biride yaşlı insanların ağız sağlığını iyileştirmek için stratejiler üretmektir. Ülke ve ulusal ağız sağlığı planlayıcılarının yaptığı görsel programların deneyimlerini dikkate alarak, ağız sağlığını gelişmiş kaliteli hayata entegre etmeye teşvik edilmelidir. Bu program Japonyadaki DSÖ Kobe Merkezi, DSÖ Bölge ofisleri, DSÖ ağız sağlığı işbirliği merkezi ve STÖ'nün işbirliği ile yürürlüge sokulmalıdır Ağız Sağlığı, Genel Sağlık ve Yaşam Kalitesi Ağız-diş sağlığı genel sağlığın ayrılmaz bir parçasıdır. Örneğin, periodontal hastalıklar genel sağlığımızı ilgilendiren kardiyovasküler ve diabet 43

49 gibi hastalıklar ile ilişkilidir. Bu tarz karmaşık hastalıklara sahip olan insanların ağız sağlığı daha fazla risk altındadır. Bu nedenle de hastalıklar daha karmaşık bir hal alır (38). Bazı genel sağlık hastalıklar yani hayatımızı tehdit eden HIV/AIDS gibi hastaklıkların ilk belirtileri, ağız içinde lezyonlar şeklinde ortaya çıkabilir. Ayrıca, genel sağlık koşullarını tedavi etmek için kullanılan bazı ortak ilaçlar ve tedaviler ağız ve diş fonkisiyonlarının sağlığını bozabilir. Kısa süre içersinde bile tedavi edilmemesi durumunda, ağız hastalıkları olumsuz sonuçlara yol açabilir. Tedavi edilmeyen ağız enfeksiyonlarının ileri boyutu ölümlerle sonuçlanabilir. Bu nedenle genel sağlığımız için önemli bir risk faktörü olarak kabul edilmiştir. Bakterilerin sistematik olarak yayılması özellikle bağışıklık sistemi zayıf kimselerde bütün vücutta enfeksiyonlara neden olabilir ya da mevcut durumu daha da kötüleştirebilir. Özellikle kardiovasküler rahatsızlığı olanlar ve diabet hastalarının vücutları savunmasızdır. Araştırmalar ağız hastalıklarının (örneğin: diş çürükleri, periodontal hastalıklar) diğer KDKA'lar (38,41) ile daha fazla ilişkili olduğu öne sürülmüştür. Kötü ağız sağlığının yaşam kalitemiz üzerinde önemli etkisi vardır. Ağrıya ve diş apselerine dayanıklılık, yeme ve içme ile ilgili sorunlar, dişlerin estetik diziliminin olmaması, eksik olması, hasarlı ve renklenmelerin olmasından dolayı utanç ve özgüven eksikliği gibi insanların günlük hayatını tehdit edecek veya kendini psikolojik açıdan kötü hissetmesine neden olacak etkenlerdir. Son yıllarda yapılan birçok araştırmada ağız sağlığının hayat kalitesine önemli ölçüde etki ettiğini göstermektedir (42). Birçok ağız sağlığı 44

50 çalışması; hastalıkların sosyal, psikolojik, fonksiyonel ve ekonomik etkisini değerlendirmek için geliştirilmiştir. Aşırı alkol kullanımı, sigara veya diğer tütünlü maddelerin kullanımı ve kötü beslenme gibi genel sağlığımızı tehdit eden risk faktörleri aynı zamanda ağız sağlığını da tehdit etmektedir. Bu tarz yaşam şekli ile diş çürüğü riski, periodontal hastalık, ağız mukozası enfeksiyonları, kraniyofasial kusurlar, ağız kanseri ve diğer ağız problemleri arasındaki ilişki ağız ve genel sağlığın ikisinin de birlikte entegre olmuş hali ortak bir yaklaşıma ihtiyaç olduğunu gösterir. Ortak risk faktörü yaklaşımı, ağız sağlığının tanıtımını genel sağlık yaklaşımı içerisine katmak için değerli bir fırsat sunmuştur. Böyle bir yaklaşımın tek bir hastalık veya durumu hedefleyen programlardan daha etkili ve verimli olması normal bir durumdur. DSÖ Ağız sağlığı programı, ulusal ve bölgesel sağlık programına tedbir için analiz ve etkili tedbir alıcı bilgilerin entegrasyonunu sağlayacaktır. Bu tür girişimler, genel sağlık ve risk faktörü için bilimsel analiz durumunu ve ağız sağlığı için küresel veri bankalarının kurulmasını da içinde bulundurur Ağız-Diş Sağlığı Sistemleri Herkes İçin Sağlık stratejisi 20 yıldan uzun süre önce kabul edilmiş olmasına ragmen hala tam olarak uygulanmamıştır (43). Birçok ülkede ulusal kaynak ve kapasitenin (insani ve maddi materyal) kişiler, toplumlar ve özelliklede yoksul insanlar için etkili olarak sağlık hizmetlerine ulaşılabilirliği tam olarak sağlanamamıştır. Bazı ülkelerde artık değişim süreçleri başlatıldı. Bazıları kamu sektöründe genele yayarak reform yaptı. Bazı ülkeler kamu 45

51 hizmetlerinin merkezileştirilmesi, özel sektör teşviğinin katılımı, sağlık hizmeti için finansman sağlama yollarının yeniden organizasyonu gibi yollarla sadece sağlık sektörü için reformlar yapmıştır. Bu değişikliklerin amaçları, sağlık hizmetlerinden yararlanmada adaletsizlikleri azaltmak, evrensel kapsayıcılığı geliştirmek ve sağlık sisteminde verimliliği arttırmaktır. Ağız sağlığı hizmetlerindeki değişim,sağlık hizmetleri reformundaki genel eğilim ile kesişmektedir. Birçok batılı sanayileşmiş ülkede, ağız sağlığı hizmetleri koruyucu ve tedavi edici hizmetleri içeren, özel veya kamu sistemlerini esas alan, insanların ulaşabileceği hizmetlerdendir. Öte yandan, yoksul topluluklar, bazı etnik azınlıklar, evsizler, evden çıkamayan hastalar, yaşlılar ya da özürlüler bu hizmet kapsamının dışında kalmaktadır. Son yıllarda Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinde, ağız sağlığı hizmetlerinin yerelleştirilmesi ve serbestleştirilmesi gerçekleşmiştir. Özelleştirmeyle birlikte ağız sağlığı hizmetlerini maddi olarak karşılayamayan insan sayısı artmaktadır. Bazı Doğu Avrupa ülkelerinde, üçüncü taraf ödemesi gerçekleştirilmiştir. Ancak bu ağız sağlığına öncelik veren bir sistem değildir. Özellikle düşük gelirli insanlarda bu tedavi hizmeti talep edilmektedir. Buna ek olarak okula devam edemeyen birçok çocuk, çoğu Doğu Avrupa ülkelerinde bulunan, ağız sağlığı hizmetlerinin sunduğu programlardan yararlanamamaktadır. Gelişmekte olan ülkelerin ağız sağlığı hizmetleri, bölgesel, kentsel veya merkezi hastanelerde verilmektedir. Koruyucu ve onarıcı diş bakımı şeklinde verilir. Afrika, Asya ve Latin Amerika'daki birçok ülkede ağız sağlığı personeli sıkıntısı vardır ve genellikle tedavi ağrı kesme ve acil müdahale şeklinde sınırlıdır. 46

52 Afrika'da diş hekimi sayısının nüfusa oranı yaklaşık olarak 1/ 'dir.Gelişmiş ülkelerde bu oran 1/2000'dir. DSÖ Ağız Sağlığı Programı ülkelerin ihtiyaçlarına göre geliştirilen ağız sağlığı hizmetlerini desteklemektedir. Ağız sağlığı hizmetlerini geliştirmeye yönelik, ağız sağlığı hizmetlerini yeniden yönlendirmek için yapılan çalışmalar, bölge müdürlükleri ile DSÖ nün ülkelerdeki ofislerinde yürütülmektedir. Ağız sağlığı için temel bir paket geliştirilmiştir (44). ve bu bazı ülkelerde uygulanmıştır.gelişmiş ülkeler için ilk olarak,esas ağız bakımı için öncelikle temel sağlıga teşvik edilir. Bazı toplumların sosyo-kültürel durumları göz önünde alınarak projelerin uygulanması desteklenir veya DSÖ ile birlikte yürütülmesi sağlanır. Bundan başka, DSÖ Ağız Sağlığı Programı, Düşük Kaynak Ayarlarında Birinci Düzey Tesis Sağlık Çalışanları için Ergen/Yetişkin Hastalık proje entegrasyonu ağız sağlığı rehberi tasarlamıştır (45). Ağız-diş sağlığı çalışanlarının eğitimi yıllardır büyük bir endişe konusu olmuştur. Bu konunun önemi, ağız sağlığı ihtiyaç ve taleplerine ilgisiz olan diş hekimlerinin olduğu ülkelerde belirgin hale gelmiştir. Bazı ülkelerde etik değerlere uygun olmayan diş hekimleri ile hala karşılaşılmaktadır. Çok fazla vakanın olduğu bazı ülkelerde yardımcı personelin yapması gereken işler diş hekimlerinin kendileri tarafından yapıldığı rapor edilmiştir. Bu ülkelerde yardımcı personel alımı ertelenmiştir. Birçok ülkede ağız hastalıklarının ve sosyo/nüfus faktörlerinin değişmesinden dolayı daha fazla insan gücüne ihtiyaç olduğu tespit edilmiştir. Bu sebeple gelişmiş ülkeler, ağız sağlığı konusunda ülke ihtiyaçlarına cevap verebilecek personel yetiştirme programlarına teşvik etmektedir. 47

53 2.6.9 HIV/AIDS ve Ağız-Diş Sağlığı HIV/AIDS insanları etkileyen en ciddi hastalıklardandır. İki bin birde yaklaşık 40 milyon insanın vücuduna HIV enfekte oldu ve milyonlarca insan AIDS ten öldü. Birçok insanın psikolojisi ebeveynlerinin, akrabalarının, arkadaşlarının ve iş arkadaşlarının AIDS ten ölmesi ya da vücutlarında HIV'in olmasından dolayı olumsuz etkilendi. HIV/AIDS bugün dünyayı tehdit eden, en hızlı yayılan bulaşıcı hastalıklardan birisidir. Özellikle Afrika'da ve Asya'da çok şiddetlidir. Uluslararası ve ulusal programlar, sivil toplum örgütleri AIDS ile savaşmaktadır. İlk yapılan çalışmalar tehdit tam olarak anlaşılamadığı için zayıf ve yetersiz kalmıştır. Salgın arttıkça salgının kompleks yapısını ve etkisini anlamada artmıştır. Günümüzde HIV/AIDS' e karşı yapılan toplumsal, cinsiyete duyarlı, engelleyici çalışmalar sayesinde salgın üzerinde önleyici etkisi olacak seviyelere ulaşılmıştır. DSÖ Ağız-Diş Sağlığı Programı erken teşhis ile hastalığı önleme ve tedavi etme konusunda önemli katkılar sağlayabilir. Birçok çalışmada, HIV taşıyan insanların %50-40 ında hastalığın başlama evresinde ağız içerisinde kandidal, bakteriyal ve viral enfeksiyonlar olduğu saptanmıştır (10). HIV enfeksiyonu ile güçlü ilişkisi olan oral lezyonlar: pseudo membranozis, oral Kandida enfeksiyonu, hairy lökoplaki, HIV gingivitisi ve periodanditisi, kaposi sarkomu, non-hodgkin lenfomadır. Tükürük salgısının azalması da kolaylaştırıcı faktör oluşturur. DSÖ Ağız-Diş Sağlığı Programı HIV enfeksiyonu ile ilişkili olan ağız içi bulgularda epidemiyolojik çalışmaların yapılabilmesi için sistematik yaklaşım amacı ile bir rehber (46) hazırlamıştır. Bu rehber, araştırmacılara bilgi 48

54 toplama, analiz yapma, rapor hazırlama, bu çalışmalardan yayın yapma ve diğer yayınlar ile karşılaştırma yapılabilmesi için yardım sağlamıştır. Ayrıca bu rehber ağız sağlığı personelinin ve halk sağlığı pratisyenlerinin ağız sağlığı durumunun optimum vaka yönetiminin ayrılmaz bir parçası yapmayı ve HIV enfeksiyonu ile ilişkili hastalıkların gözetimi faaliyetlerinin yapılmasına teşvik etmeyi sağlar. DSÖ Ağız-Diş Sağlığı Programı, DSÖ Ağız-Diş Sağlığı Merkezleri ve teknik programlar ile koordineli çalışarak, teknik ve idari desteği ile başarılı girişimlerin genişlemesini kolaylaştımaya çalışacaktır. Aşağıda belirtilen çalışmalara odaklanılması önerilmektedir: HIV / AIDS'in en belirgin ağız belirtilerinin tanımlanması. Uygun tıbbi değerlendirme, önleme ve tedavi sağlamak için oluşturulan HIV / AIDS belgelerinin oluşturulmasında ağız sağlığı personelinin de katılımı sağlanmalı. Küçük yerleşim birimlerinin sağlık çalışanlarına kadar ulaşıp "eğitici eğitme" yaklaşımı kullanılarak, oral lezyonlar ve ekstra-oral belirtilerinin nasıl taranabileceğini sağlık çalışanlarına öğretmek. Bütün iletişim yolları kullanılarak hastalık ve önlenmesi hakkında bilginin yayılmasını sağlamak. DSÖ'nün kampanyalar ve topluluk programları ile HIV / AIDS 'in önlenmesi ve yaşam tarzı değişikliğinin izlenmesi ve ülkelerin yaşadığı tecrübeleri paylaşmayı amaçlayan bölgesel veya bölgeler arası düzeyde toplantılara teknik destek vermek 49

55 Ağız Sağlığı Bilgi Sistemleri, Ağız Sağlığı Politikaları ve Hedeflerinin Formülasyonu Ağız hasalıkları ve insanların ihtiyaçlarının getirdiği sorumluluklar geçiş dönemindedir. Sağlık sistemi ve bilimsel bilgide hızla değişmektedir. Bu zorluluklarla etkili bir mücadele için kamu sağlık yöneticilerinin ve karar veren mekanizmaların bazı materyallere ihtiyaçları vardır. Bu materyaller; sağlık gereksinimlerini takip edebilmek için bilgi ve kapasite ihtiyacı, uygun müdahale seçimi, kendi yönetimlerine uygun müdahale yöntemlerinin oluşturulması ve ağız sağlığı sistemlerinin geliştirilmesidir. DSÖ/DDF nun ağız sağlığı için 2000 yılındaki hedefi üye devletlerin ağız-diş sağlığı bilgi sistemlerini kurması için teşvik etmektir. Bu sistem birçok ülke için hala sorun olmaya devam etmektedir. DSÖ Ağız-Diş Sağlığı Programı epidemiyolojik göstergelere ek veri içeren yeni ağız sağlığı bilgi sistemlerini geliştirme çabası gösteren ülkelere de destek vermektedir. olabilir. Bir sağlık sisteminde elde edilen bilgi aşağıdaki şekilde daha yararlı *epidemiyolojik gözlem *bütün nüfusu kapsayan hizmet *kayıtlama ve raporlama *idari yönetim ve kaynak yönetimi *kaliteli hizmet sağlama *ağız sağlığı programı gözlem ve sunuş değerlendirmesi 50

56 Ağız sağlığı sistemlerinin sistematik değerlendirmesi çok gereklidir ve DSÖ ağız sağlığı programı giriş, süreç, çıktı ve sonuçların ölçülebilir ve kapsamlı olması sayesinde bu tarz çalışmayı savunur. (Şekil 9) Şekil 9: Ağız Sağlığı Sistemi Değerlendirme Modeli Ağız sağlığı sistemlerinin değerlendirilmesi modeli, bilgi sistemleri, ağız sağlığı ve risk faktörlerinin küresel eğilimini gözlemleyebilmek için kurulmaktadır. DSÖ Küresel Ağız Sağlığı Veri Bankası, ağız sağlığı için yayılım ve küresel epidemiyolojik durumun değerlendirilmesi amacıyla çok değerli bilgilere sahiptir. DSÖ Ağız Sağlığı Programı mevcut veri tabanı ile diğer DSÖ sağlık veri tabanı ve risk faktörleri üzerine olan gözlem sitemlerinin bütünleşmesini sağlar. Ana gözlem aracı ADIMLAR olarak adlandırılır. (ADIM- Gözlem için akıllı yaklaşım),çekirdek standart yöntem ile ülkelere basit yaklaşım sağlar. Ancak yerel durumlar ile ilgili bilgi ekleyerek yöntem geliştirmek için onlara esneklik sağlar (47). 51