Elektronik Beyin Fırtınası Gruplarında Grup Büyüklüğü, Bellek Yönergesi ve Oturum Süresinin Yaratıcı Performansa Etkisi *

Transkript

1 Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri Educational Sciences: Theory & Practice - 11(1) Kış/Winter Eğitim Danışmanlığı ve Araştırmaları İletişim Hizmetleri Tic. Ltd. Şti. Elektronik Beyin Fırtınası Gruplarında Grup Büyüklüğü, Bellek Yönergesi ve Oturum Süresinin Yaratıcı Performansa Etkisi * Hamit COŞKUN a Abant İzzet Baysal Üniversitesi Öz Literatürde elektronik beyin fırtınası gruplarında üretkenlik artışına işaret edilmekte, ancak bu artışın temelinde yatan mekanizmalar aydınlatılmamakta ve araştırmalarda yöntem sorunları (örn., düşüncelerin ve yazma hızının değerlendirilmesi, farklı formatların kullanılması) devam etmektedir. Bu sorunları ortadan kaldırmaya yönelik olarak bir seri araştırma yapılmıştır. Denekler, daha önceki araştırmalarda göz ardı edilen iki dakikalık yazma hızı testine tabi tutulmuştur. 1. deneyde grup sayısının etkisi (4, 6, 8 kişilik) 2. deneyde grup sayısı (4, 6, 8, 10 ve 12 kişilik) ile bellek yönergesi; 3. deneyde grup sayısı (4 ve 10 kişilik) ve beyin fırtınası süresinin (15 dakika ve 25 dakika) beyin fırtınası performansına etkileri incelenmiştir. Araştırmanın bulguları, grup sayısı artıkça özgün ve orijinal düşünce sayısının arttığını göstermektedir. Ancak grup içindeki bireyin performansı grup büyüklüğünden etkilenmemektedir. Bellek yönergesinin kısa süreli beyin fırtınası oturumunda(örn., 15 dakika) düşünce üretimini engellediği; öte yandan, uzun süreli (örn., 25 dakika) beyin fırtınası oturumunda düşünce üretimini artırdığı gözlenmiştir. Yazma hızı toplam ve özgün düşünce performansını etkilemekte ancak düşüncelerin orijinalliğini ve uygulanabilir oluşunu etkilememektedir. Bu bulgular grup sayısı artıkça yaratıcı düşüncelerin (özgün, orijinal ve uygulanabilir düşüncelerin) sayısının artığına işaret etmektedir. Literatürle tutarlı olarak bellek yönergesinin performans üzerindeki olumlu etkisi göreceli olarak uzun beyin fırtınası süresinde ortaya çıkmaktadır. Bu bulgular literatürdeki bulgular ve eğitimde, sağlıkta ve örgütlerde uygulamaların ışığı altında tartışılmıştır. Anahtar Kelimeler Beyin Fırtınası, Elektronik Beyin Fırtınası, Bellek Yönergesi, Yaratıcı Düşünce. Günlük dilde çok sık kullanılan beyin fırtınası, çeşitli sorunlarla karşılaşan grupların veya örgütlerin çok yaygın kullandığı bir tekniktir (Parnes, 1992; Paulus, 2000; Paulus ve Brown, 2003; Paulus, Dugosh, Dzindolet, Coskun ve Putman, 2002; Sutton ve Hargadon, Osborn (1957), gruplarda yaratıcılığı artırmak için; (1) eleştiri yapmaktan kaçının; (2) aklınıza gelen her düşünceyi söyleyin; (3) * Bu makalede yer alan ilk iki araştırma TÜBİTAK- SOBAG 104K067 nolu projeyle desteklenmiştir. a Doç. Dr. Hamit COŞKUN. Sosyal ve Örgüt Psikolojisi alanında Doçenttir. Çalışma alanları arasında grup verimliliği, beyin fırtınası, grup karar verme süreçleri, sosyal kimlik, grup kompozisyonu, çağrışımsal bellek ve ıraksak düşünme yer almaktadır. İletişim: Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Psikoloji Bölümü, Gölköy, Bolu. Elektronik posta: hamitcoskun2000@hotmail.com. Tel: Fax: kaliteye önem vermeden çok sayıda düşünce üretmeye çalışın; (4) grup içinde ortaya çıkan düşünceleri geliştirin şeklinde beyin fırtınası kuralları geliştirmiştir. Örgütlerde yaygın olarak kullanılmasına ve tekniğin ne kadar etkili olduğu konusunda kontrollü veya deneysel çalışmalar bulunmamasına rağmen, literatürde çok sayıda deneysel çalışma yapılmıştır. Bu deneysel çalışmalar, Osborn un (1957), bu kuralları grup içinde uygulayan bir bireyin tek başına çalıştığı bir ortama göre iki kat daha üretken olacağını önermesinden sonra başlamış ve yıllar geçtikçe artarak yüzleri geçen sayılara ulaşmıştır. Ancak yapılan tüm araştırmalar, Osborn un önerisinin tersine etkileşim gruplarının aynı sayıda olan nominal gruplara (tek başına düşünce üreten bireylerin özgün düşüncelerinin ortak bir havuzda toplanmasıyla oluşan grupların) göre daha az düşünce ürettiğini göstermiştir (Mullen, Johnson ve Salas, 1991; Paulus ve Dzindolet, 1993; Stroebe ve Diehl, 1995). 79

2 K U R A M V E U Y G U L A M A D A E Ğ İ T İ M B İ L İ M L E R İ Literatürde etkileşim gruplarında gözlenen üretkenlik kaybı, nominal gruplarda söz konusu olmayan etkenler ile açıklanmaktadır. Etkileşim gruplarında üretkenlik kaybının başlıca nedenlerinin, gruplarda ortaya çıkan (1) düşünceleri saklama eğilimi veya değerlendirilme kaygısı (Diehl ve Stroebe,1987, 1991; Camacho ve Paulus, 1995); (2) grup içinde işi başkalarına yükleyerek kaytarma eğilimi (Diehl ve Stroebe, 1987; Karau ve Williams, 1993; Kerr ve Bruun, 1983; Paulus ve Dzindolet, 1993); (3) diğer bireylerin düşüncelerini ifade edememesi veya unutmasıyla ortaya çıkan engelleme (Diehl ve Stroebe, 1991; Nijstad, Stroebe ve Lodewijkx, 2003) ve (4) grup üyelerinin performanslarını, en az üreten bireyin performansına eşlemesine eğilimi (Camacho ve Paulus, 1995; Paulus ve Dzindolet, 1993) olduğu düşünülmektedir. Bu etkenlerin yanında, grupların benzer veya ortak konular veya düşünceler üzerinde odaklanmaları ve böylece az sayıda düşünceleri gözden geçirmeleri etkileşim gruplarında gözlenen diğer bir eğilimdir (Brown, Tumeo, Larey ve Paulus, 1998; Connolly, Routhreaux ve Schneider, 1993; Coskun, Paulus, Brown ve Sherwood, 2000; Larey ve Paulus, 1999). Literatürde, gruplarda bilişsel, sosyal ve güdüsel açılardan düşünce üretimini artabilecek teknikler (örn., bilgisayarla ağlarla veya programlar yardımıyla beyin fırtınası (elektronik beyin fırtınası), düşünceleri küçük kağıtlara yazma ve paylaşma (beyin yazımı), katılımcıların beyin fırtınası sürecinde üretilen düşüncelere dikkat etmesi ve hatırlaması gerektiği yönergesi (bellek yönergesi), farklı veya çeşitli görüşlere odaklanma (ıraksak düşünme), yüksek sayıda düşünce örneklerine veya problemin alt boyutlarına maruz kalma, iletişimi kolaylaştırıcı yönergeler veya liderler, yüksek standartlar veya hedefler sunma) önerilmektedir (Brown ve ark., 1998; Coşkun, 2005a, 2005b, 2005c; Coskun ve ark., 2000; Coşkun ve Yılmaz, 2009; Dugosh, Paulus, Roland ve Yang, 2000; Paulus, 2000; Paulus ve Brown, 2003; Paulus ve ark., 2000). Bu teknikler arasında, en yaygın kullanıllan ve ancak henüz tam olarak etkinliği çözülemeyen tekniklerden biri bilgisayarlı veya elektronik beyin fırtınasıdır. Elektronik beyin fırtınası (EBF) ağlar veya programlar (örn., MSN Messenger, ICQ gibi sohbet programları, Lotus İnternet gibi ortak çalışma alanları) yardımıyla eş zamanlı olarak bilgisayarda düşüncelerin yazılması ve ekranda paylaşılmasıyla uygulanmaktadır. Birey ekranda düşünceleri istediği zaman okuyabilmekte ve düşüncelerini yazabilmektedir (Paulus ve Brown, 2007). Bu tekniğin en önemli avantajı, her birey düşüncelerini sıra beklemeksizin yazabildiği için sözel gruplarda gözlenen düşünce engellemesi sorununu ortadan kaldırmasıdır. Bu teknik düşüncelerin sözel olarak ifade edilmesi yerine yazılı olarak ifade edilmesini içerdiğinden değerlendirilme kaygısını da ortadan kaldırdığı düşünülmektedir (Dennis ve Williams, 2003). Elektronik beyin fırtınası (EBF) konusunda ilk araştırmalar, elektronik beyin fırtınası gruplarının sözel beyin fırtınası gruplarına göre daha fazla üretken olduklarını göstermektedir (Gallup ve ark., 1992). Ancak daha sonra yapılan araştırmalar, EBF gruplarının nominal gruplara göre daha fazla üretken olma konusunun bir yanılgı olduğunu ortaya çıkarmıştır (Pinsonneault, Barki, Gallupe ve Hoppen, 1999). Söz konusu araştırmadan sonra, EBF gruplarının etkililiği konusunda tartışmalar ortaya çıkmış ve araştırmacılar konuya farklı açıklamalar getirmişlerdir (Dennis ve Valacich, 1999; Pinsonneault ve Barki, 1999). Bu durum, yapılan ilk çalışmaların bazı yöntemsel sorunları yapısından taşımasından kaynaklanmaktadır. Birincisi, etkileşim grupları düşüncelerini bilgisayarda paylaşırken, nominal gruplar kağıtlara veya sözel olarak düşünceler üretmişlerdir (Paulus, 2000). Bu durum sonuçları karşılaştırmayı sorunlu hale getirmektedir. Böyle bir durumda yapılması gereken en önemli yöntem; hem etkileşim hem de nominal grupların düşüncelerini bilgisayarda üretmelerinin sağlanmasıdır. İkincisi, bazı ilk çalışmalar grupları karşılaştırırken özgün düşünce sayısı yerine toplam düşünce sayısını ele almışlar ve EBF gruplarının daha fazla düşünce ürettiklerini vurgulamışlardır. Ancak yapılan bazı kontrollü çalışmalar, özgün düşünce sayısı bir performans ölçütü olduğunda bu farkın olmadığı görülmüştür (Connolly ve ark., 1993). Üçüncüsü, iletişim hızı EBF gruplarında önemli bir etken olmasına ve yazma hızı tarafından etkilenmesine rağmen, yapılan ilk çalışmalar yazma hızını değerlendirmemiştir. Literatürde bu zamana kadar klavye kullanma veya yazma hızını değerlendiren sadece bir araştırmaya rastlanılmış ve söz konusu araştırma yazma hızının küçük EBF gruplarında (örn., 4 kişilik) performansı etkilediğini göstermiştir (Nijstad, Stroebe ve Lodewijkx, 2003). Dördüncüsü, büyük sayıda EBF gruplarının (örn., 10 ve 12 kişilik) küçük sayıda (3,4 veya 5 kişilik) olanlara göre daha fazla üretkenlik gösterdikleri rapor edilmesine rağmen, bur durumun nedenleri konusunda farklı açıklamalar getirilmektedir (Dennis ve Williams, 2003; Paulus, 2000; 2007). Örneğin, büyük gruplarda sosyal kolaylaştırma ve bilişsel uyarılmanın daha fazla ol- 80

3 COŞKUN / Elektronik Beyin Fırtınası Gruplarında Grup Büyüklüğü, Bellek Yönergesi ve Oturum Süresinin... duğu düşünülmektedir. Belirtilen söz konusu yöntem sorunları giderilmedikçe konuyla ilgili açıklamaların pek fazla değerinin bulunmadığı açıkça bilinen bir gerçektir. Ayrıca, bu açıklamaları test etmek için grup içinde bulunan bireylerin durumu, ne kadar özgün ve uygulanabilir düşünceler ürettikleri ölçülmemiştir. Örneğin, düşüncelerin fazla olması her zaman o düşüncelerin özgün olması veya uygulanabilir olması anlamına gelmemektedir (Kerr ve Murthy, 2004; Nijstad ve ark., 2003). Yukarıda belirtilen açıklamaların ışığı altında bu makalede yürütülen üç deney, bu sorunlara açıklık getirmek amacıyla kontrollü nominal EBF gruplarında grup büyüklüğünün etkisini ve ayrıca bilişsel uyarılmanın etkisini incelemek için gerçekleştirilmiştir. Geçmişte yapılan uygulamalardan farklı olarak nominal gruplar farklı sayıda ele alınmış, düşüncelerin orijinalliği ve uygulanabilirliği incelenmiş, her katılımcının yazma hızı değerlendirilmiş ve grupların toplam performansı yanında grup içinde bulunan bireylerin performansı incelenmiştir. I. Deney Literatürdeki bulgularla tutarlı olarak grup büyüklüğü artıkça özgün düşünce üretiminin artması beklenilmektedir (Dennis ve Williams, 2003; Gallupe ve ark., 1992). Ancak önceki araştırmalar bir grup üyesinin düşünce yazma hızını dikkate almamışlardır. Literatürde klavyede yazma hızının özgün düşünce üretimi üzerinde etkisi olması beklentisini doğrulayan sadece bir araştırma bulunmaktadır (Nijstad ve ark., 2003). Ayrıca, grup sayısına bağlı olarak orijinal veya nadir düşüncelerin ortaya çıkma olasılığı geçmiş araştırmalarda göz ardı edilmiştir. Sadece bir araştırma bu konuyu küçük gruplarda (4 kişilik) incelemiş ve nadir olan düşüncelerin zayıfta olsa oturumun sonlarında daha fazla gözlendiğini bildirmektedir (Connolly ve ark., 1993). Ancak nominal veya etkileşim gruplarında nadir veya orijinal düşüncelerin ortaya çıkma olasılığı incelenmemiştir. Grup sayısı artıkça orijinal düşüncelerin ortaya çıkma olasılığının artması beklenilmektedir. Katılımcılar ve Araştırma Deseni Bu çalışmaya Abant İzzet Baysal Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Psikoloji Bölümü 1. (40 öğrenci) ve 2. sınıf (12 öğrenci) öğrencisi olan ve katılımları için araştırma kredisi alan toplam 52 katılımcı katılmıştır. Katılımcıların % 10.2 si erkek, % 89.8 i kadındır. Katılımcılar 4, 6 ve 8 kişilik bilgisayarlı beyin fırtınası gruplarında seçkisiz olarak atanmışlardır. Araştırmanın bağımsız değişkeni katılımcı sayısı 4, 6 ve 8 olan grup büyüklüğüdür. Katılımcılar tarafından üretilen özgün düşünce sayıları ise araştırmanın temel bağımlı değişkenidir. Bulgular bölümünde de belirtildiği gibi, düşüncelerin orijinallik puanları veya dereceleri araştırmanın diğer bağımlı değişkenidir. Araçlar Beyin Fırtınası Kuralları: Katılımcılara beyin fırtınasının dört kuralı ((1) eleştiri yapmaktan kaçının; (2) aklınıza gelen her düşünceyi söyleyin; (3) kaliteye önem vermeden çok sayıda düşünce üretmeye çalışın; (4) grup içinde ortaya çıkan düşünceleri geliştirin ) ve bu kurallara ait kısa açıklamaların yazılı olduğu bir kağıt verilmiştir. Beyin Fırtınası Problemi: Beyin fırtınası problemi, her katılımcı için aynı olan, 2006 yılından sonra doğan tüm bebeklerin elin her iki yanında ek bir başparmakla doğduğunu ve bu ek parmağın diğer parmak gibi hareket serbestliği ve baskı gücünün olduğunu varsayın(düşünün). Bu ek başparmağın doğuracağı kolaylıklar ve zorluklar konusunda çok sayıda düşünce üretiniz şeklindedir. Yazma veya Klavye Kullanma Hızı Testi: Bu teste birbirinden bağımsız 10 adet cümlenin yer aldığı bir paragraf katılımcılara verilmiştir. Değerlendirme Anketi: Katılımcılara beyin fırtınası tamamlandıktan sonra, üretilen düşünce sayısı, kalitesi, problemin ilginçliği, klavye sesinden etkilenme, çalışma arkadaşlarından etkilenme, gösterilen çaba ve hıza ilişkin algılarını 9 eşit aralıklı Likert tipi ölçek üzerinde derecelendirmeleri istenmiştir. İşlem Öğrenci denekler, araştırma ortamına alındıktan sonra, araştırma hakkında genel bilgi bir hafta öncesinden verilmiştir. Katılımcılara ayrıca deneye katılımlarından dolayı araştırma kredisi verileceği duyurulmuştur. Önceden her grup için rastgele numaralar oluşturulmuş ve sınıfta numaralı yoklama listesinde bu numaralara karşılık gelen öğrencilerin kimlik numaralarının son üç rakamı sesli olarak öğrencilere okunmuştur. Buna ek olarak, gruplarda bulunan bu numaraların deney saatine kadar bir hafta süre içinde askıda kalmaları sağlanmıştır. Denekler belirtilen yerden araştırma asistanlarının yardımıyla laboratuara götürülmüşlerdir. Denek- 81

4 K U R A M V E U Y G U L A M A D A E Ğ İ T İ M B İ L İ M L E R İ ler, araştırmaya geldiklerinde 12 bilgisayarın bulunduğu geniş bir laboratuarda bir birinden bağımsız olarak çalışabilecekleri bilgisayar terminallerine oturtulmuşlardır. Daha sonra, tüm katılımcılardan ekranda bulunan Yazım dosyasını açmaları istenmiştir. Deneklerin yazım hızını belirlemek için, bu teste deneklerden bir paragrafı mümkün olduğunca çok hızlı bir şekilde kopya ederek 2 dakika içinde yazmaları istenmiştir (Bu test için bkz. Nijstad ve ark., 2003). Araştırmacı kronometre yardımıyla 2 dakikalık yazım hızı testini başlatmış ve sürenin sonunda deneklere yazmayı bırakmaları ve çalışmalarını korumaya almaları istenmiştir. Araştırmacı asistanları bu süreci izleyerek katılımcılara yardımcı olmuşlardır. Daha sonra beyin fırtınası kuralları (düşünceleri eleştirmeyin, aklınıza ne geliyorsa yazın, çok sayıda düşünce üretin ve düşünceleri geliştirmeye çalışın) ve bu kurallara ek açıklamalar yazılı olarak verilmiş ve denekler ellerindeki kağıttan bu kuralları izlerken araştırmacı tarafından yüksek sesle okunmuştur. Daha sonra beyin fırtınası problemi verilmiştir. Bu problemde, 2006 yılından sonra doğan tüm bebeklerin elin her iki yanında ek bir başparmakla doğduğunu varsaymaları ve bu ek parmağın doğuracağı kolaylıklar ve zorluklar konusunda düşünce üretmeleri istenmiştir. Deneklere beyin fırtınası için toplam 15 dakikalık bir süre verilmiş ve süre kronometre yardımıyla araştırmacılar tarafından izlenmiştir. Deneyin bitiminde, beyin fırtınasında algılarını değerlendiren (üretilen düşünce sayısı, kalitesi, problemin ilginçliği, klavye sesinden etkilenme, çalışma arkadaşlarından etkilenme, gösterilen çaba ve hıza ilişkin algılar) 9 basamaklı Likert tipi ölçek verilmiştir. Kodlama Bulgular Elde edilen veriler için bağımsız yargıcılar kullanılmıştır. İki bağımsız yargıcı ilk olarak benzer olan düşünceleri belirlemişler ve sonra toplam düşünce sayısından çıkartarak özgün düşünce sayısını bulmuşlardır. Yargıcılar arası güvenirlik katsayısı (Cronbach alfa) toplam düşünceler için 0.99 ve özgün düşünceler için 0.98 dir. Yargıcılar ayrıca her bir düşüncenin ne kadar orijinal olduğunu 9 basamaklı bir ölçek üzerinde değerlendirmişlerdir. Söz konusu orijinallik derecelendirmesi için yargıcılar arasındaki güvenirlik katsayısı.89 dur. Performans Analizi Yapılan tekyönlü ANOVA analizinin sonuçlarına göre, hem toplam düşünce sayısı (F(2, 9) = 13.13, p <.002, ŋ 2 =.75) hem de özgün düşünce sayısı üzerinde (F(2, 9) = 9.48, p <.006, ŋ 2 =.68) grup sayısının anlamlı bir etkisi bulunmaktadır. Tukey testi ile yapılan karşılaştırmalar, 8 kişilik grupların (ortalama toplam, 108 özgün düşünce), 6 kişilik (ortalama 93 toplam, 78.5 özgün düşünce) ve 4 kişilik (ortalama 62 toplam, 52 özgün düşünce) gruplara göre daha fazla düşünce ürettikleri ancak 4 kişilik ve 6 kişilik gruplar arasında anlamlı istatistiksel bir fark olmadığını göstermektedir (Bkz. Şekil 1). Ayrıca, yazma hızı bir sürekli değişken olarak desene eklendiğinde, yazma hızının etkisinin toplam ve özgün düşünce üretimi üzerindeki etkisinin anlamlı olduğu görülmüştür (sırasıyla değerler, F(1, 8) = 9.19, p <.02, ŋ 2 =.53 ve F(1, 8) = 9.08, p <.02, ŋ 2 =.53). Başka bir deyişle, yazma hızı yüksek olanlar daha fazla düşünce üretmişlerdir. Ortalama Düşünce Sayısı Dört Kişilik Altı Kişilik Grup Sayısı Sekiz Kişilik Şekil 1. Grup Sayısına Bağlı Olarak Üretilen Toplam ve Özgün Düşünce Sayıları Üretilen düşüncelerin orijinalliği değerlendirildiğinde, grup sayısının veya büyüklüğünün orijinal düşünce sayısı üzerindeki etkisi anlamlı bulunmuştur, (F(2, 9) = 13.87, p <.002, ŋ 2 =.76). Sekiz kişilik gruplar (Ort. = 17.25), dört kişilik gruplara (Ort. = 9.75) göre daha orijinal düşünceler üretmişlerdir. Alt kişilik gruplar (Ort. = 13.50) ile sekiz ve dört kişilik gruplar arasında fark anlamlı değildir. Özgün düşünce sayısı ile orijinal düşünce sayısı arasında pozitif yönde anlamlı ve yüksek bir ilişki (r =.86, p <.0001) bulunmaktadır. Ancak üretilen sözcük sayısının düşüncelerin orijinalliği üzerinde anlamlı bir etkisi bulunmamaktadır (F(1, 8) =.43, p >.53, ŋ 2 =.05). 82

5 COŞKUN / Elektronik Beyin Fırtınası Gruplarında Grup Büyüklüğü, Bellek Yönergesi ve Oturum Süresinin... Kişi Başına Üretilen Düşünce Sayısı Dört Kişilik Altı Kişilik Grup Sayısı Sekiz Kişilik Şekil 2. Grup Sayısına Bağlı Olarak Kişi Başına Üretilen Özgün Düşünce Sayıları Analizler ayrıca her bir grup içinde kişi başına üretilen özgün düşünce sayısı üzerinde yapılmıştır. Üretilen özgün düşünce sayısı her grupta bulunan kişi sayısına bölünerek grup içinde ortalama bir birey başına düşen üretim düzeyi saptanmıştır. Yapılan analiz, grup sayısının bireysel düşünce sayısını etkilemediğini göstermiştir (F(2, 9) =.04, p >.96, ŋ 2 =.009). Başka bir deyişle, 4, 6 veya 8 kişilik gruplarda düşünce üretmek bireysel üretimi etkilemektedir (bu gruplarda bireyin ürettiği ortalama düşünce sayıları sırasıyla, 13.00, ve 13.49; Bkz. Şekil 2). Kovaryans analizi, yazım hızının bireysel düşünce sayısı üzerindeki etkisinin marjinal düzeyde anlamlı olduğunu göstermektedir(f(2, 8) = 4.71, p >.06, ŋ 2 =.48) Tartışma Genel olarak bu sonuçlar, grup büyüklüğünün özgün ve orijinal düşünce sayısını artırdığını ancak grup içinde bulunan bireyin düşünce üretimini grup büyüklüğünün etkilemediği göstermektedir. Özgün veya toplam düşünce sayısı açısından incelendiğinde, dört kişilik küçük gruplar baz alındığında 8 kişilik grupların düşüncelerini yaklaşık olarak % 108 artırdıkları gözlenmektedir. Bu duruma ek olarak, önceki araştırmalar büyük gruplarda orijinal düşüncelerin sayısının artabileceğini öngörmekle birlikte, düşüncelerin orijinalliğini değerlendirmemişlerdir. Bu araştırmada, grup sayısı artıkça orijinal düşüncelerin ortaya çıkma olasılığının artığı gözlenmektedir. Özellikle, orijinal düşüncelerin sayısı incelendiğinde, dört kişilik küçük gruplara kıyasla daha büyük olan sekiz kişilik gruplarda orijinal düşünce sayısındaki artış oranı % 77 dir. Altı kişilik gruplara göre ise bu artış oranı yaklaşık olarak % 28 dir. Sonuç olarak, kontrollü olarak yapılan bu araştırma, grup büyüklüğü artıkça özgün ve orijinal düşüncelerin ortaya çıkma olasılığı arttığını ve bu durumun nominal gruplarda gözlenen bir durum olduğunu göstermektedir. Bireyin grup içinde düşünce üretimini klavyede yazma hızının etkileyebileceğini göstermektedir. Bu bulgu, literatürde yazma hızını değerlendiren tek bir çalışmanın bulgularıyla tutarlıdır (Nijstad ve ark., 2003). Düşüncelerini hızlı aktarabilenler daha fazla düşünce üretme eğilimi göstermektedir. Ancak, yazma hızı üretilen düşüncelerin orijinalliğini etkilememektedir. Bu durum iki olası nedenden kaynaklanmaktadır. Birincisi orijinallik yazma hızı gibi değişkenden çok bir bireyin ne kadar yeni çağrışımlar oluşturması, bu çağrışımları şekillendirmesi veya diğer konularla ilişkilendirmesine bağlı olabilir. İkincisi, söz konusu araştırmada denek sayısının az olmasından dolayı etkinin gücü az olabilir. Bu nedenle, 1. deneyde araştırmaya katılan denek sayısının az olduğu dikkate alındığında, gelecek araştırmalarda gözlem sayısının artırılmasının gerekli olduğu görülecektir. Bu bulguların, literatüre önemli katkılar getireceği düşünülmektedir. Elektronik beyin fırtınası konusunda yapılan öncül veya temel araştırmaların hiç biri gruplarda yazma hızını ve grup içinde bireysel düşünce üretim sayısını dikkate almamışlar veya bir bölümünü araştırmalarında incelemektedir. Ayrıca 4, 6 ve 8 kişilik grupları inceleyen araştırmaların sayısı oldukça azdır (bk. Valacich, Wheeler, Mennecke ve Wachter, 1995). Bunun yerine araştırmalar 8, 10 ve 12 kişilik grupları karşılaştırmayı tercih etmektedir (Easton, Easton ve Belch, 2003; Valacich ve ark., 1995). Sonuç olarak 1. Deneyde ortaya çıkan bulguların geçerliğinin, 10 ve 12 kişilik gruplarda da incelenmesi gerekmektedir. Deney 2 Belirtildiği gibi, grup büyüklüğünün artırılması ve bilişsel ve sosyal değişkenlerin olası rollerinin grup sayısıyla nasıl bir değişim gösterdiği konusu ilginç bir araştırma konusudur. Bu amaçla, 2. Deneyde grup sayısının ranjı (4, 6, 8, 10, 12 kişilik) daha geniş tutulmuştur. Buna ek olarak, bilişsel bir değişken olan düşüncelere dikkat etmenin veya bellek yönergesinin açık bir şekilde verilmesinin etkisi bu gruplarda incelenmektedir. Bellek yönergesinin etkisi konusunda literatürde çelişkili bulgular yer almaktadır. Paulus ve Yang (2000) bellek yönergesinin etkisini dört kişilik beyin yazımı (düşünceleri grup içinde küçük kağıtlara yazarak paylaşma) tekniğini uygulayan gruplarda incelemiş ve bellek yönergesinin 15 dakikalık birinci oturumda gözlenmediğini ancak ara verildiğinde ikinci oturumda gözlendiğini rapor etmektedir. Benzer bir şekilde, 83

6 K U R A M V E U Y G U L A M A D A E Ğ İ T İ M B İ L İ M L E R İ dört kişilik EBF gruplarında düşünceleri grup içinde yazdıktan sonra sesli olarak söylemenin sadece düşünceleri yazmaya göre performansı azalttığına ilişkin araştırma bulgusu bulunmaktadır (Paulus, Larey, Putman, Legget ve Roland, 1996). Öte yandan, Dugosh ve arkadaşları (2000), küçük EBF gruplarında grup üyelerine çalışma arkadaşlarının düşüncelerine dikkat etmeleri gerektiği yönergesi vermenin performansı artırdığına işaret etmektedir. Ancak, söz konusu araştırmada birinci oturumda bellek yönergesinin etkisi sadece marjinal düzeyde anlamlıdır. Dugosh ve arkadaşları (2000) araştırmasında nominal gruplar, EBF grupları ve bellek yönergesi verilen EBF grupları olmak üzere üç koşul bulunmakta ve bellek yönergesi verip vermemenin nominal gruplardaki etkisi incelenmemiştir. Bu araştırma literatürdeki araştırmalardan farklı olarak değişik sayıda nominal gruplarda bellek yönergesi verip vermemenin etkisini incelemektedir. Belirtilen tartışmaların ışığı altında bellek yönergesinin etkisi konusunda iki hipotez ortaya çıkmaktadır. Birinci hipoteze göre, bellek yönergesi vermek düşünce üretimini azaltacaktır. Çünkü bellek yönergesi kısa oturumlarda (örn., 15 dakika) olumlu etki ortaya çıkarmamakta, olumlu etkinin gözlenebilmesi için ara verme ve ikinci oturumda beyin fırtınasına devam etmek gerekmektedir. Bellek yönergesinin etkisinin ortaya çıkmaması deneklerin düşünce üretmek yerine bir sonraki oturumda yazacakları düşünceleri hatırlamak için düşünce üretimine ara vermelerinden kaynaklanabilir. İkincisi, bellek yönergesi vermek düşüncelere dikkat etmeyi dolaysıyla daha fazla bilgi depolamayı sağlayacağından daha fazla düşüncenin hatırlanmasını ve sonuç olarak daha fazla düşünce üretimini artıracaktır. Katılımcılar Bu çalışmaya Abant İzzet Baysal Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesinde değişik bölümlerde okuyan ve katılımları için araştırma kredisi alan toplam 176 gönüllü katılımcı katılmıştır. Katılımcılar 4, 6, 8, 10 ve 12 kişilik bilgisayarlı beyin fırtınası gruplarına ve bellek yönergesi koşullarına (yönergenin verilmesi ve verilmemesi koşulları) seçkisiz olarak atanmışlardır. Araçlar 2. deneyde kullanılan araçlar 1. deneyde kullanılan araçlara beyin fırtınası problemi dışında benzemektedir. 2. Deneyde üniversiteyi geliştirme problemi kullanılmıştır. İşlem 2. deneydeki işlemler 1. deneye benzemektedir. Bellek yönergesi verilen koşulda, katılımcılara düşünceleri ezberlemeleri gerektiği ve oturumun sonunda hatırladıkları düşünceleri yazacakları yönergesi verilmiştir. Bellek yönergesi verilmeyen veya kontrol koşulunda böyle bir yönerge verilmemiştir. Kodlama Bulgular Yargıcılar arası güvenirlik katsayısı (Cronbach alfa) toplam ve özgün düşünceler için 0.99 dur. İki bağımsız yargıcı ayrıca düşüncelerin orijinalliği ve uygulanabilirliğini 9 basamaklı Likert tipi bir ölçek derecelendirmişlerdir. Söz konusu ölçümler için yargıcılar arasındaki güvenirlik katsayısı.92 dir. Performans Analizi Veriler 2 (bellek yönergesi: verilenler ve verilmeyenler) X 5 (grup sayısı: 4, 6, 8, 10 ve 12 kişilik gruplar) ANOVA analiziyle test edilmiştir. Grup sayısının toplam (F(4, 30) = 36.27, p <.0001, ŋ 2 =.83) ve özgün (F(4, 30) = 31.07, p <.0001, ŋ 2 =.81) üzerindeki etkisi anlamlıdır. Tukey testi, 12 kişilik grupların, 8 kişilik, 6 kişilik ve 4 kişilik gruplardan anlamlı ölçüde daha fazla toplam ve özgün düşünce ürettiklerini; ancak 12 kişilik gruplar ile 10 kişilik gruplar, 10 kişilik gruplar ile 8 kişilik gruplar ve 8 kişilik gruplar ile 6 kişilik gruplar arasında anlamlı bir fark bulunmadığını göstermektedir (Bkz. Şekil 3 ve 4). Bellek yönergesinin toplam (F(1, 30) = 13.98, p <.001, ŋ 2 =.32) ve özgün (F(1, 30) = 4.87, p <.04, ŋ 2 =.14) düşünce sayısı üzerindeki etkisi anlamlıdır. Bellek yönergesi almayan gruplar (Ort. toplam = ; Ort. özgün = ), yönerge alan gruplara (Ort. toplam = ; Ort. özgün = 88.75) göre daha fazla toplam ve özgün düşünce üretmektedir. Bellek yönergesinin etkisini daha ayrıntılı olarak incelemek için video kayıtları incelenmiştir. Son beş dakikada gruplarda bulunan bireylerin klavyede yazma sayısı kodlanmıştır. Bu ölçüm için yargılar arası güvenirlik katsayısı 0.92 dir. Son beş dakikada, kontrol gruplarına (Ort. = 14.20) kıyasla bellek yönergesi verilen grupların bilgisayarda klavyede yazma sayısı (Ort. = 9.25) daha fazladır, t (38) = 4.125, p <.001. İki dakikalık yazım hızı testinde yazılan sözcük sayısı ile daha sonra beyin fırtınasında üretilen özgün düşünce sayısı arasında pozitif yönde ve an- 84

7 COŞKUN / Elektronik Beyin Fırtınası Gruplarında Grup Büyüklüğü, Bellek Yönergesi ve Oturum Süresinin... lamlı (r =.81, p <.0001) ilişki olmasından dolayı yapılan kovaryans analizinde, fazla sözcük yazanların daha fazla düşünce ürettikleri bulunmuştur, F (1, 29 ) = 9.11, p <.005, ŋ 2 =.23). Özgün Düşünce Sayısı 4 Kişilik 6 Kişilik 8 Kişilik 10 Kişilik 12 Kişilik Şekil 3. Grup Sayısına ve Bellek Yönergesine Bağlı Olarak Üretilen Özgün Düşünce Sayıları Toplam Düşünce Sayısı ölçek üzerinde 4.5 ve üstü puan verdikleri düşünceler) yapılan analizler, uygulanabilir düşünce sayısının grup büyüklüğünden anlamlı olarak etkilendiğini göstermektedir, F (4, 30) = 13.18, p <.0001, ŋ 2 =.64. Tukey testi, on iki kişilik grupların(ort: = 27.37), dört kişilik (Ort. = 12.13), altı kişilik (Ort. = 14.25) gruplardan daha fazla uygulanabilir düşünce ürettiklerini göstermektedir. Ayrıca, on kişilik (Ort. = 26.88) ve sekiz kişilik grupların (Ort. = 21.12) dört kişilik gruplardan daha fazla düşünce ürettikleri bulunmuştur. Bu anlamlı farklar dışında diğer gruplara arasında anlamlı bir fark bulunmamıştır. Öte yandan, bellek yönergesinin etkisi (F (1, 30) = 2.09, p >.16, ŋ 2 =.06) ile değişkenler arasındaki ortak etkinin (F (4, 30) =.49, p >.74, ŋ 2 =.06) anlamlı olmadığını bulunmuştur. Analizler, ayrıca her bir grup içinde kişi başına üretilen özgün düşünce sayısı (üretilen özgün düşünce sayısı her grupta bulunan kişi sayısına bölünerek bulunmuştur) üzerinde yapılmış ve bu değişkenin grup sayısından etkilemediğini göstermiştir (F(4, 30) =.51, p >.72, ŋ 2 =.03). Öte yandan, bellek yönergesi verilmeyen denekler (ortalama 12.85), bellek yönergesi verilenlere (ortalama 10.88) göre kişi başına daha fazla özgün düşünceler üretmişlerdir, F(1, 30) = 7.19, p <.01, ŋ 2 =.19. Sözcük sayısının kişi başına özgün düşünce üretimi üzerinde etkisi anlamlıdır, F(1, 29) = 6.31, p <.02, ŋ 2 =.18 (Şekil. 5). 4 Kişilik 6 Kişilik 8 Kişilik 10 Kişilik 12 Kişilik Şekil. 4. Grup Sayısına ve Bellek Yönergesine Bağlı Olarak Üretilen Toplam Düşünce Sayıları Orijinal düşünceler(deneklerin 9 basamaklı ölçek üzerinde 4.5 ve üstü puan verdikleri düşünceler) yapılan analizler, orijinal düşünce sayısının grup büyüklüğünden anlamlı olarak etkilendiğini göstermektedir, F (4, 30) = 21.06, p <.0001, ŋ 2 =.74. Tukey testi, on iki kişilik grupların(ort: = 24.62), dört kişilik (Ort. = 9.38), altı kişilik (Ort. = 12.63), sekiz kişilik (Ort. = 15.75) gruplara göre daha fazla orijinal düşünce ürettiklerini; bununla birlikte, dört kişilik ile altı kişilik gruplar, altı kişilik ile sekiz kişilik gruplar, sekiz kişilik ile on kişilik (Ort. = 20.62) ve on kişilik ile on iki kişilik gruplar arasında anlamlı fark olmadığını göstermektedir. Öte yandan, bellek yönergesinin etkisi (F (1, 30) =.45, p >.51, ŋ 2 =.02) ile değişkenler arasındaki ortak etkinin (F (4, 30) =.16, p >.96, ŋ 2 =.02) anlamlı olmadığını bulunmuştur. Uygulanabilir düşünceler(deneklerin 9 basamaklı Kişi Başına Özgün Düşünce Sayısı 4 Kişilik 6 Kişilik 8 Kişilik 10 Kişilik 12 Kişilik Şekil.5. Kişi Başına Düşünce Sayısında Bellek Yönergesinin Etkisi Tartışma Araştırmanın bulguları, 1. deneyin sonuçlarıyla tutarlı olarak grup büyüklüğü artıkça toplam ve özgün düşünce sayısının arttığını; ancak grup içinde bulunan bireyin düşünce üretimini grup büyüklüğünün etkilemediğini göstermektedir. Grup büyüklüğü artıkça özgün düşüncelerin sayısının artması gerçeği literatürdeki araştırma bulgularıyla tutarlıdır (Easton, Easton ve Belch, 2003; Valacich ve ark., 1995). Bununla birlikte, 12 kişilik gruplar ile 10 kişilik gruplar, 10 kişilik gruplar ile 8 kişilik 85

8 K U R A M V E U Y G U L A M A D A E Ğ İ T İ M B İ L İ M L E R İ gruplar ve 8 kişilik gruplar ile 6 kişilik gruplar arasında anlamlı bir fark bulunmamaktadır. Bu bulgu, Gallupe ve arkadaşlarının (1992) araştırması ile tutarlıdır. Bu durum, grup sayısı artıkça, özellikle 6 kişilik gruplardan sonra, ikişerli artan yakın gruplar arasında toplam ve özgün düşünce sayısı açısından gözlenen performans farkının anlamlı olmayacağına işaret etmektedir. Bu noktada gözlem sayısının artırılması durumunda, 6 kişilik gruplardan sonra birbirine yakın sayıda gruplar arasında gözlenemeyen farkın ortaya çıkabileceği düşünülebilir. Ancak elde edilen verilerin çok homojen olduğu ve standart sapmanın aritmetik ortalamadan en az 4.5 kat daha küçük olduğu göz önüne alınırsa, farklılıkların ortaya çıkmasının çok zayıf bir olasılık olacağı düşünülmektedir. Bu noktada olası farklılıkların gözlenebilmesi için gözlem sayısını yaklaşık 8 kat daha artırmak gerekecektir, bu durum yaklaşık olarak 2503 denek üzerinde deney yapmak anlamına gelmektedir ki böyle bir deneyin pratik değeri bulunmamaktadır. Bu bulgular, grup sayısı artıkça düşünce üretimde hızlı artışın bir dereceye kadar azalma eğilimi gösterebileceğini ileri süren araştırma bulgularıyla tutarlıdır (Dennis ve Williams, 2003; Valacicih ve ark., 1995). Ayrıca bu araştırmanın bulguları orijinal düşünce sayısının grup büyüklüğü artıkça arttığını göstermektedir. On iki kişilik gruplar, küçük grup olan dört kişilik gruplara göre yaklaşık % 162 lik artışla daha fazla orijinal düşünceler üretmektedir. Bu bulgu, literatürde öngörülen ancak test edilmeyen bir gerçeği görgül olarak doğrulamaktadır (Paulus, 2000; Paulus ve Brown, 2007; Paulus ve ark., 2000). Diğer bir yenilik olarak bu araştırmada düşüncelerin uygulanabilirliği de incelenmiştir. 2. deneyin bulguları grup sayısı artıkça uygulanabilir düşüncelerin sayısının arttığını göstermektedir. On iki kişilik gruplar, küçük grup olan dört kişilik gruplara göre yaklaşık % 125 lik artışla daha fazla uygulanabilir düşünceler üretmektedir. 2. deneyin 1. deneyle tutarlı bir bulgusu da, düşünce üretimi klavyede yazma hızından etkilenmesidir. Literatürde yazma hızını değerlendiren araştırmanın (Nijstad ve ark., 2003) bulgularıyla tutarlı olan bu bulgu düşüncelerini hızlı aktarabilenlerin daha fazla düşünce ürettiklerine göstermektedir. Ancak, yazma hızı üretilen düşüncelerin orijinalliğini ve uygulanabilirliğini etkilememektedir. 2. deneyde denek sayısının yüksek olmasına rağmen, bu sonucun tutarlı olarak ortaya çıkması denek sayısı olasılığını ortadan kaldırmaktadır. Bundan dolayı yazma hızının etkisinin olmaması konusunda tek bir açıklama geçerli olmaktadır. Başka bir deyişle, hem orijinallik hem de uygulanabilirlik yazma hızı gibi değişkenden çok bir bireyin daha yüksek düzeyde bilişsel işlevlerle (örn., çağrışımlar oluşturma, yeni sınıflandırmalarda bulunma ve ilişkilendirmeyle) bağlantılı olabilir (Paulus ve Brown, 2007). Bu araştırmada, önceki araştırmalarda olduğu gibi bellek yönergesi verme durumunun performansı olumsuz etkilediği ortaya çıkmıştır. Bu durum, deneklerin 15 dakikalık beyin fırtınasındaki sürenin bir kısmını, daha sonra sorumlu tutulacakları bellek testindeki performansını dengelemek için düşünceleri ezberlemeye ayırmalarından kaynaklanabilir. Bu sayıtlıdan hareketle yapılan video kayıtlarından elde edilen bulgulara göre bellek yönergesi alan gruplar son 5 dakikada düşünce üretimlerini azaltmaktadır. Ayrıntılı olarak ifade edilirse, kontrol gruplarına göre bellek yönergesi verilen grupların bilgisayarda klavyede yazma sayısı daha fazladır. Bellek yönergesinin verilmesi, kişi başına üretilen özgün düşünce sayısını da azaltabilmektedir. Bu bulguya tutarlı olarak literatürde, bellek yönergesinin olumlu etkisinin ilk oturumlarda değil sonraki oturumlarda veya uzun zaman sürecinde ortaya çıktığına ilişkin kanıtlar bulunmaktadır (Dugosh ve ark., 2000; Paulus ve Yang, 2000). 3. Deney 3. deney bellek yönergesinin etkisinin zamana bağlı olarak değişip değişmediğini test etmek için yapılmıştır. 2. deneyde araştırma süresi, literatürde yapılan araştırmalara kıyasla göreceli olarak daha kısadır (Dugosh ve ark., 2000; Paulus ve Yang, 2000). Bu nedenle 3. deneyde beyin fırtınası oturumu 15 ve 25 dakika olarak değişimlenmiştir. Ayrıca bu araştırmada küçük grup olarak 4 kişilik grup, büyük grup olarak ise 10 kişilik gruplar araştırmada yer almıştır. Katılımcılar Bu çalışmaya Abant İzzet Baysal Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesinde değişik bölümlerde okuyan ve katılımları için araştırma kredisi alan toplam 216 gönüllü katılımcı katılmıştır. Katılımcılar 4 ve 10 kişilik bilgisayarlı beyin fırtınası gruplarına, farklı zamanlarda olan beyin fırtınası oturumlarına (15 ve 25 dakika) ve bellek yönergesi koşullarına (yönergenin verilmesi ve verilmemesi koşulları) seçkisiz olarak atanmışlardır. 86

9 COŞKUN / Elektronik Beyin Fırtınası Gruplarında Grup Büyüklüğü, Bellek Yönergesi ve Oturum Süresinin... Araçlar 3 deneyde kullanılan araçlar 1. ve 2. deneyde kullanılan araçlara benzemektedir. İşlem 3. deneyde uygulanan işlemler 1. ve 2. deneydeki işlemlere(deneklerin seçimi, yazım testi, beyin fırtınası kurallarının verilmesi v.b.) benzemektedir. Bellek ve bellek yönergesi verilmeyen gruplar 2. deneydeki duruma benzemektedir. Ancak, 3. deneyde gruplardan yarısı 15 dakika, diğer yarısı ise 25 dakikalık beyin fırtınasına tabi tutulmuştur. Kodlama Bulgular Yargıcılar arası güvenirlik katsayısı (Cronbach alfa) toplam ve özgün düşünceler için 0.99 dur. Düşüncelerin orijinalliği ve uygulanabilirliğini için yargıcılar arasındaki güvenirlik katsayısı.92 dir. Performans Analizi Veriler 2 (bellek yönergesi: verilenler ve verilmeyenler) X 2 (grup sayısı: 4 ve 10 kişilik gruplar) X 2 (beyin fırtınası süresi: 15 dakika ve 25 dakika) ANOVA analiziyle test edilmiştir. Grup sayısının toplam düşünce sayısı üzerindeki etkisi anlamlıdır (F(1, 22) = , p <.0001, ŋ 2 =.86). 10 kişilik gruplar (Ort. =145.63), 4 kişilik gruplara (Ort. = 61.28) göre daha fazla toplam düşünce üretmiştir. Beyin fırtınasının süresinin (F(1, 22) = 2.48, p >.13, ŋ 2 =.10) ve bellek yönergesinin (F(1, 22) =.006, p >.93, ŋ 2 =.00) temel etkisi anlamlı olmamakla birlikte, beyin fırtınası süresi ve bellek yönergesi verme durumunun ortak etkisi anlamlıdır, (F(1, 22) = 7.87, p <.01, ŋ 2 =.26). Bu ortak etki, 15 dakikalık sürede bellek yönergesi verilmeyen gruplar (Ort. = ), bellek yönergesi verilen gruplara (Ort. = 86.54) göre daha fazla düşünce üretmelerine rağmen, 25 dakikalık sürede bellek yönergesi verilen gruplar (Ort. = ) verilmeyenlere (Ort. =100.2) göre daha fazla düşünce üretmektedir (Bkz. Tablo 1). Yazma hızının etkisi anlamlıdır, (F(1, 21) = 12.06, p <.02, ŋ 2 =.37). Grup sayısının özgün düşünce sayısı üzerindeki etkisi anlamlıdır (F(1, 22) = , p <.0001, ŋ 2 =.85). 10 kişilik gruplar (Ort. =128.00), 4 kişilik gruplara (Ort. = 53.57) göre daha fazla özgün düşünceler üretmiştir. Beyin fırtınası oturum süresinin üretilen özgün düşünce sayısı üzerindeki etkisi anlamlıdır, (F(1, 22) = 5.04, p <.04, ŋ 2 =.19). 25 dakikalık oturumda yer alan gruplar (Ort. = ), 15 dakikalık oturumda bulunan gruplara (Ort. = 85.60) göre daha fazla özgün düşünceler üretmiştir. Beyin fırtınası süresi ve bellek yönergesi verme durumunun ortak etkisi marjinal düzeyde anlamlıdır, (F(1, 22) = 3.48, p <.05, ŋ 2 =.14). Bu ortak etki, 15 dakikalık sürede bellek yönergesi verilmeyen gruplar (Ort. = ), bellek yönergesi verilen gruplara (Ort. = ) göre daha fazla düşünce üretmelerine rağmen, 25 dakikalık sürede bellek yönergesi verilen gruplar (Ort. = ) verilmeyenlere (Ort. = 90.42) göre daha fazla düşünce üretmektedir (Bkz. Tablo 1). Yazma hızının özgün düşünce sayısı üzerindeki etkisi anlamlıdır, (F(1, 21) = 5.08, p <.04, ŋ 2 =.20). Analizler, ayrıca her bir grup içinde kişi başına üretilen özgün düşünce sayısı (üretilen özgün düşünce sayısı her grupta bulunan kişi sayısına bölünerek bulunmuştur) üzerinde yapılmış ve bu değişkenin grup sayısından etkilemediğini göstermiştir (F(1, 22) =.08, p >.77, ŋ 2 =.00). Öte yandan, beyin fırtınasında oturum süresinin etkisi anlamlıdır, F(1, 22) = 7.18, p <.01, ŋ 2 = dakikalık oturumda yer alan bireyler (Ort. = 14.12), 15 dakikalık oturumda bulunanlara (Ort. = 11.88) göre daha fazla özgün düşünceler üretmiştir. Beyin fırtınası oturum süresi ve bellek yönergesi verme durumunun ortak etkisi anlamlıdır, (F(1, 22) = 6.32, p <.02, ŋ 2 =.22). Bu ortak etki, 15 dakikalık sürede bellek yönergesi verilmeyen bireylerin (Ort. = 12.67), bellek yönergesi verilen bireylere (Ort. = 10.89) göre daha fazla düşünce üretmelerine rağmen, 25 dakikalık sürede bellek yönergesi verilen bireyler (Ort. = 15.30) verilmeyenlere (Ort. = 12.82) göre daha fazla özgün düşünceler üretmektedir (Bkz. Tablo 1). Yazma hızının bireysel özgün düşünce sayısı üzerindeki etkisi anlamlı değildir, (F(1, 21) = 2.80, p >.11, ŋ 2 =.12). Orijinal düşünceler (deneklerin 9 basamaklı ölçek üzerinde 4.5 ve üstü puan verdikleri düşünceler) üzerinde yapılan analizler, orijinal düşünce sayısının grup büyüklüğünden anlamlı olarak etkilendiğini göstermektedir, F (1, 22) = , p <.0001, ŋ 2 = kişilik gruplar (Ort. = 21.63), 4 kişilik gruplara (Ort. = 11.43) göre daha fazla orijinal düşünceler üretmiştir (Bkz. Tablo 1). Öte yandan, beyin fırtınasında oturum süresinin etkisi anlamlıdır, F(1, 22) = 8.43, p <.008, ŋ 2 = dakikalık oturumda yer alan gruplar (Ort. = 18.27), 15 dakikalık oturumda bulunanlara (Ort. = 15.47) göre daha fazla orijinal düşünceler üretmiştir. Öte yandan, bellek yönergesinin (F (1, 22) =.12, p >.73, ŋ 2 87

10 K U R A M V E U Y G U L A M A D A E Ğ İ T İ M B İ L İ M L E R İ =.005) ve yazma hızının (F (1, 21) = 2.96, p >.10, ŋ 2 =.12) etkisi anlamlı değildir. Uygulanabilir düşünceler(deneklerin 9 basamaklı ölçek üzerinde 4.5 ve üstü puan verdikleri düşünceler) üzerinde yapılan analizler, uygulanabilir düşünce sayısının grup büyüklüğünden anlamlı olarak etkilendiğini göstermektedir, F (1, 22) = 56.32, p <.0001, ŋ 2 = kişilik gruplar (Ort. = 26.43), 4 kişilik gruplara (Ort. = 13.57) göre daha fazla uygulanabilir düşünceler üretmiştir (Bkz. Tablo 1). Öte yandan, beyin fırtınasında oturum süresinin etkisi marjinal düzeyde anlamlıdır, F(1, 22) = 3.93, p <.06, ŋ 2 = dakikalık oturumda yer alan gruplar (Ort. = 22.20), 15 dakikalık oturumda bulunanlara (Ort. = 18.67) göre daha fazla uygulanabilir düşünceler üretmiştir. Öte yandan, bellek yönergesinin (F (1, 22) =.02, p >.92, ŋ 2 =.001) ve yazma hızının (F (1, 21) =.23, p >.63, ŋ 2 =.01) etkisi anlamlı değildir. Tartışma 3. deneyin bulguları, 1. ve 2. Deneyin bulgularıyla tutarlı olarak grup büyüklüğünün elektronik beyin fırtınası gruplarında özgün, orijinal ve uygulanabilir düşünce üretimini artırdığını göstermektedir. Dört kişilik gruplara göre daha büyük olan 10 kişilik gruplarda toplam, özgün, orijinal ve uygulanabilir düşünce sayısı artış oranları sırasıyla yaklaşık olarak % 138, % 138, % 89 ve % 95 tir. Bununla birlikte, 1. ve 2. deneyin bulgularıyla tutarlı olarak, kişi başına üretilen düşünce sayısı grup büyüklüğünden etkilenmemektedir. Önceki yapılan deneylerle tutarlı olarak 3. deneyin sonuçları yazman hızının düşünce üretiminde önemli bir etken olduğunu göstermektedir. Daha hızlı yazma veya akışkanlık hızına sahip gruplar belli bir süre içinde düşünce üretme açısından avantajlı bir konumda bulunmaktadır. Yine tutarlı bir şekilde, yazma hızının yüksek oluşu orijinal ve uygulanabilir düşünceleri üretmede herhangi bir etkisi bulunmamaktadır. Bu durum, yazma hızının daha üst düzey bilişsel işlevlerle (örn., birleştirme, ilişkilendirme, yeni kavramlar oluşturma) ilişkisinin düşük olmasından veya bu ilişkinin anlamlı olmamasından kaynaklanabilir. 3. deneyin literatüre yaptığı en önemli katkı; bellek yönergesinin etkisinin küçük ve büyük gruplarda ve iki farklı (kısa ve uzun) grup oturum süresinde etkisinin aynı modelde incelenmesidir. Araştırmanın sonuçları, bellek yönergesinin kısa beyin fırtınası oturumunda etkisinin olumsuz olduğunu ancak beyin fırtınası süresi artırıldığında bellek yönergesinin performansı artırdığını göstermektedir. Benzer bir şekilde, grup içinde bulunan bireylerin özgün düşünceler üretme performansı bellek yönergesinden süre uzun olduğunda olumlu etkilenmekte, süre az olduğunda ise olumsuz etkilenmektedir. Bu bulgu, düşüncelere dikkat etme ve düşünce üretme gibi eş zamanlı bir görev gerekliliğinin kısa oturumlarda yaratıcı performansı ketlediğine işaret etmektedir. Bununla birlikte, uzun zaman aralığı sağlandığında düşüncelere dikkat etme, bilgilerin daha fazla depolanmasına, zamanla geri çağrılmasına, ilişkilendirilmesine ve böylece yeni çağrışımların açığa çıkmasını sağlayabilir. Bu açıklamayla tutarlı olarak, Paulus ve Yang (2000) bellek yönergesinin olumlu etkisinin ara vermeden sonra açığa çıktığını belirtmektedir. Ara vermenin düşüncelerin birleştirilmesi ve yeni oluşumların ortaya çıkmasında rol oynayabileceği öngörülmektedir. Benzer bir şekilde, 30 dakikalık uzun süreli beyin fırtınası oturumunda, bellek yönergesinin performansı kontrol grubuna göre artırdığına ilişkin bulgular bulunmaktadır (Dugosh ve ark., 2000). Bu araştırma 25 dakikalık bir sürenin bu etkinin gözlenmesi için yeterli olduğunu göstermektedir. Son zamanlarda, yapılan bir araştırma çiftler halinde çalışan beyin yazımı gruplarında 20 dakikalık bir sürenin performans artırıcı etkisinin olduğunu göstermektedir (Coşkun ve Yılmaz, 2009). Genel Tartışma Üç deneyin bulguları özetlenecek olursa, (1) grup büyüklüğü artıkça toplam, özgün, orijinal ve uygulanabilir düşünce sayısı artmakta; (2) bellek yönergesi kısa süreli oturumlarda hem küçük hemde büyük gruplarda yaratıcı performansı azaltmakta ancak uzun süreli oturumlarda performansı artırmakta; (3) yazma hızı veya akıcılık toplam ve özgün düşünce sayılarını artırmakta ancak daha üst bilişsel işlevler gerektiren düşüncelerin orijinalliği ve uygulanabilirliği ile ilişkisi bulunmamaktadır. Bu deneylerin en önemli bulgularından biri, grup içinde bulunan bireylerin düşünce üretme performanslarının içinde bulundukları grup büyüklüğünden veya sayısından etkilenmesidir. Bu durum, birlikte eylemde bulunan ancak düşünce üretim performansları ayrı olarak değerlendirilen bireylerin etrafında bulunan diğer bireylerden veya gruplardan etkilenmediklerini göstermektedir. Bireyin performansı grup büyüklüğünden etkilenmemesine rağmen, grup büyüklüğü artıkça özgün, orijinal ve uygulanabilir düşünce sayısı artmaktadır. Bu durum büyük etkileşim gruplarında gözlenen performans artışının olası nedenlerinden birinin bü- 88

11 COŞKUN / Elektronik Beyin Fırtınası Gruplarında Grup Büyüklüğü, Bellek Yönergesi ve Oturum Süresinin... Tablo 1. Elektronik Gruplarda Bellek, Oturum Süresi Ve Grup Büyüklüğünün Yaratıcı Performansa Etkileri Toplam düşünce Kontrol grubu (Bellek Yönergesi verilmeyen) Bellek Yönergesi 4 kişi 10 kişi 4 kişi 10 kişi 15 dak. 25 dak. 15 dak. 25 dak. 15 dak. 25 dak. 15 dak. 25 dak (12.30) (10.11) (19.05) (29.58) (10.97) (12.31) (29.58) (19.05) Özgün Düşünce (9.49) (8.14) (24.19) (23.98) (8.08) (9.49) (23.98) (22.29) Kişi Başına Düşünce (2.37) (2.02) (2.41) (2.40) (2.02) (2.37) (2.40) (2.22) Orijinallik (1.29) (1.00) (2.06) (4.32) 9.33 (2.08) (1.29) (4.11) (1.82) Uygulanabilirlik (2.06) (1.91) (7.16) (6.07) (2.09) (3.53) (4.27) (6.29) Not: Standart sapmalar parantez içinde gösterilmiştir. yük gruplarda özgün ve orijinal düşüncelerin açığa çıkma olasılığının yüksek olmasından kaynaklanmaktadır (Paulus, 2000; Dennis ve Williams, 2003). Dört kişilik gruplar temel alındığında, 10 kişilik gruplarda özgün düşünce sayısı yüzde 138 veya neredeyse 2.4 kat artış göstermektedir. Nominal gruplarda yapılan bu araştırmanın sonuçları etkileşim gruplarında yapılacak araştırmaların bulgularına açıklık getirmektedir. Büyük sayıdaki etkileşim gruplarındaki artışın nedeni, bu gruplarda farklı veya özgün düşüncelerin ortaya çıkma olasılığının yüksek olmasıdır. Yapılan üç deneyin sonuçları, yazım hızının performansı etkilediğini göstermektedir. Bu durum belli süre içinde yazma hızı yüksek bireylerin, düşük olanlara göre daha fazla düşünce üretme şansını elde ettiklerine işaret etmektedir. Beyin fırtınası konusunda yapılan araştırmalar, yazma hızının ilgili koşullara göre değişmediğini bildirmektedir (Gallupe ve ark., 1992; Paulus, Larey, Putman, Leggett ve Rolland, 1996). Ancak bu araştırmalarda, yazma hızının düşünce üretimiyle olan ilişkisi incelenmemiş ve bu konu göz ardı edilmiştir. Göreceli olarak son zamanlarda yapılan bir araştırma yazım hızının performansı etkilediğini göstermiştir (Nijstad ve ark., 2003). Bu çalışmada yer alan üç deneyin sonuçları yazma hızının önemli bir değişken olduğuna işaret etmektedir. Bununla birlikte, yazma hızı bu deneylerde incelenen değişkenler arasında düzenleyici ve ayarlayıcı bir işlev görmemektedir. Gelecekte yapılan araştırmalarda, yazma hızının diğer değişkenlerle olan ilişkisi incelenmelidir. Bu makalede yer alan son iki deneyin önemli bir sonucu, bellek yönergesinin etkisidir. Bellek yönergesi verilmesi durumu zaman kısıtlı olduğunda düşünce üretim performansını olumsuz etkilemektedir. Beyin fırtınası süresi yeterince uzun olduğunda ise böyle bir yönerge vermek performansı artırmaktadır. Elektronik beyin fırtınası gruplarında grup büyüklüğü artıkça düşüncelere dikkat etmek ve aynı zamanda düşünce üretmek katılımcılar için güç bir durum oluşturmaktadır. Beyin fırtınası süresi uzun olduğunda, denekler düşüncelere dikkat etmeden dolayı bir takım kazanımlar elde etmesi olası bir durumdur. Nitekim, uzun süreli oturumlarda etkileşim halinde bulunan EBF gruplarının bellek yönergesinden yarar sağladığına ilişkin bulgular literatürde bulunmaktadır (Dugosh ve ark., 2000; 3. deney). Ancak söz konusu araştırma nominal gruplarda bellek yönergesinin etkisini incelememiştir. Bu makalede yer alan 3. deneyin bulguları, nominal gruplarda da bellek yönergesinin performansı artırıcı etkisine işaret etmektedir. Yapılan bu deneyin en önemli ve literatüre katkı getiren yönü, bellek yönergesinin olumlu etkisinin beyin fırtınası oturumunun süresine bağlı olduğunu; başka bir deyişle, süre yeterince uzun olduğunda bellek yönergesinin olumlu etkisinin ortaya çıktığını göstermesidir. Bu bulgunun doğurgularından biri, büyük EBF gruplarında düşüncelere dikkat etme yönergesinin uzun süreli beyin fırtınasında yararlı olacağıdır. Düşüncelerin ekranda hızlı akması veya daha hareketli olması durumu büyük gruplarda beyin fırtınasında bulunmanın bir avantajıdır. Gelecek araştırmalar, ekranda ortaya çıkan düşünce sayılarını kontrol ederek performans ar- 89

12 K U R A M V E U Y G U L A M A D A E Ğ İ T İ M B İ L İ M L E R İ tışının gösterilen düşünce sayısına ne derece bağlı olduğunu araştırmalıdır. Bu araştırmaların eğitim, endüstri ve sağlık alanlarında önemli doğurguları olabilir. Eğitim alanında bilgisayarlı sınıflar oluşturularak öğrencilerin belirli konularda beyin fırtınası yardımıyla düşünce üretmelerini sağlayan ortamlar oluşturulabilir. Düşüncelerin akıcılığını artırmak için katılımcılara klavyede yazma hızını artırıcı eğitimler verilebilir. Öğrencilerin ekranda üretilen düşüncelere dikkat etmeleri sağlanarak ve uzun beyin fırtınası oturumları ayarlanarak daha fazla özgün ve kaliteli düşünceler üretmeleri olası görünmektedir. Endüstride bilgisayarlarla kolay ve ucuz bir şekilde beyin fırtınası oturumları düzenlenebilir. Bu oturumlar eşzamanlı veya farklı zamanlarda belli bir sayfa oluşturularak yapılabilir (Easton ve ark., 2003; Kerr ve Murthy, 2004). Firmalar veya kuruluşlar aynı anda kendi alt birimlerini veya farklı yerlerdeki gruplarını beyin fırtınası oturumuna davet edebilir ve büyük gruplar oluşturarak daha kaliteli düşüncelerin üretilmesini gerçekleştirebilir (Michinov ve Primois, 2005). Liderler bu teknolojik oluşumda etkin roller oynayabilirler (Palmon ve İllies, 2004). Sağlık alanında geniş ve küçük ölçekli yeni planlamalar ve programlar elektronik ortamda beyin fırtınası yardımıyla ortaya çıkarılabilir. Şimdiye kadar sunulan öneriler düşünce üretimiyle ilgili olduğu ancak beyin fırtınasında karar verme aşamasının da bulunduğu unutulmamalıdır. Karar verme veya düşünceleri seçme aşaması olarak adlandırılan bu ikinci aşamada katılımcılar ürettikleri düşünceleri orijinalliğe veya uygulanabilirliğe göre derecelendirilebilir. 90