BÖLÜM 5 DENEYSEL TASARIMLAR

Transkript

1 BÖLÜM 5 DENEYSEL TASARIMLAR

2 Temel ve Uygulamalı Araştırmalar için Araştırma Süreci 1.Gözlem Genel araştırma alanı 3.Sorunun Belirlenmesi Sorun taslağının hazırlanması 4.Kuramsal Çatı Değişkenlerin açıkça saptanması ve isimlendirilmesi 5.Hipotez Oluşturma 6. Bilimsel Araştırma Tasarımı 7.Verilerin Toplanması, Analizi ve Yorumlanması 2.Öncelikli Veri Toplama Görüşme kaynak taraması 8.ÇIKARIM Kaynak: (Sekaran, 2000) Prof. Dr. Özkan Tütüncü 2

3 Deneysel Tasarım Deneysel tasarımlar Değişkenler arasındaki neden sonuç ilişkilerinin incelemesi amacını taşır. Korelasyonel çalışmalar Değişkenler arasındaki ilişkiyi neden sonuç ilişkisi kurmadan inceler. Prof. Dr. Özkan Tütüncü 3

4 Deneysel Tasarım Deneysel tasarımlar, korelasyonel çalışmalardan, neden-sonuç ilişkisi bakımından farklıdır. Prof. Dr. Özkan Tütüncü 4

5 Nedensel/Korelasyonel Analizler Neden sonuç ilişkileri Etkenlerin (factors) deneysel tasarımlar yoluyla araştırılması olarak tanımlanabilir. Diğer bir deyişle, nedensel değişkenin, deneysel tasarımlar yoluyla saptanmasıdır. Böylelikle, deneysel tasarımlar neden sonuç ilişkilerini belirlemeye yardım eder. Prof. Dr. Özkan Tütüncü 5

6 Nedensel/Korelasyonel Analizler Korelasyonel çalışma Bağımlı değişkendeki farklılıkları açıklayan önemli bağlantıları belirtmesi yönünden deneysel tasarımdan ayrılır. Ayrıca korelasyonel çalışma deneysel çalışmanın aksine, doğal çevrede gerçekleştirilir. Prof. Dr. Özkan Tütüncü 6

7 Nedensel İlişki Nedensel ilişkiyi kurarken, X değişkeninin Y değişkeninin sebebi olduğundan ve Y nin X in sebebi olması gibi bir olasılığın olmadığından emin olmalıyız. Doktor: Sigara Ü Akciğerleri etkiler Hasta: Güçsüz akciğerler Ü Sigara içmeyi tetikler Doktor: Sigara içmek Ü Güçsüz akciğerlere neden olur. Gerekli kanıt: Sigara içmek Ü Akciğerleri etkiler Prof. Dr. Özkan Tütüncü 7

8 Nedensel İlişki X değişkeninin Y değişkeninin sebebi olduğu, aşağıdaki üç kriter karşılandığında saptanır. X ve Y nin her ikisinde de değişiklik olmalı. Biri artarken diğeri de ya artmalı ya da azalmalı. X (Nedensel etken), Y den önce olmalı. Bu ikisinin oluşu arasında zaman farkı olmalı. Başka hiçbir değişken, bağımlı değişken Y deki değişmeye sebep olmamalı. Prof. Dr. Özkan Tütüncü 8

9 Deneysel Tasarımlar Deneysel Tasarımlar iki sınıfa ayrılırlar; Doğal ortamda yapılan deneyler. Yapay ortamda yapılan deneyler. Yapay (yaratılmış) ortamda yapılan deneyler Laboratuar deneyleri, olayların doğal ortamlarında yapılan deneyler ise alan deneyleri olarak bilinir. Prof. Dr. Özkan Tütüncü 9

10 Laboratuar Deneyleri Neden sonuç ilişkisini kurmak için değişkenlere yapay idare (manipulation) ve kontrol uygulanıyorsa, deneysel laboratuar tasarımı yani laboratuar deneyleri söz konusudur. Prof. Dr. Özkan Tütüncü 10

11 Laboratuar Deneyleri Kontrol: Bağımlı değişkeni etkileyen, sorun çıkarabilecek (contaminating) etkenler kontrol edilmelidir. İdare (Manipulation): Kısaca, bağımlı değişkenin etkisini ölçmek için farklı oranlarda bağımsız değişken yaratılması demektir. Prof. Dr. Özkan Tütüncü 11

12 Sorun Çıkarabilecek (Contaminating) ya da Rahatsızlık Verici (Nuisance) Değişkenlerin Kontrolü Grupları Eşleştirmek: Bu değişkenleri kontrol etmenin bir yolu, grupların göze çarpan özelliklerini belirleyerek ve bu özellikleri gruplar arasında bilerek dağıtacak şekilde bu grupları eşlemektir. Ör. 60 kişi üzerinde bir araştırma yapan bir araştırmacı, grup içindeki 20 kadın üyeyi her gruba 5 üye gelecek şekilde 4 gruba ayırabilir, böylece gruplar denkleştirilerek cinsiyet dağılımı eşit olarak yapılmış olacaktır. Prof. Dr. Özkan Tütüncü 12

13 Sorun Çıkarabilecek (Contaminating) ya da Rahatsızlık Verici (Nuisance) Değişkenlerin Kontrolü Rastgele seçim: Rahatsız edici, sorun çıkarabilecek değişkenleri kontrol etmenin bir başka yolu da üyeleri rastgele atamak yani rastgele örneklemedir. Her üye eşit atanma şansına sahip olacaktır. Neden sonuç ilişkisinin diğer rahatsız edici değişkenler nedeniyle karışıklığa uğradığını söyleyemeyiz, çünkü onlar üyelerin rastgele atanması yoluyla kontrol altında tutulmuştur. Burada, neden sonuç ilişkisinde yüksek iç güven geçerliliği vardır. Prof. Dr. Özkan Tütüncü 13

14 Rastgele Örneklemenin Yararları Rastgele örnekleme ile, normal dağılım kuralına uygun olarak, gruplar arasındaki eşitsizlik en aza indirgenmiştir ve her üye eşit şansa sahiptir. Normal Dağılım Çan Eğrisi m-3s m-2s m-s m m+s m+2s m+3s Prof. Dr. Özkan Tütüncü 14

15 Rastgele Örneklemenin Yararları Yetenek, beceri vb. konuları incelediğimizde, araştırma kitlesinin (nüfusun) yaklaşık %68 nin ortalamanın (m) bir standart sapma fazlası (m+s) ve bir standart sapma eksiği (m-s) aralığında yer aldığını, %95 inin ortalamanın iki standart sapma aralığında (m-2s and m+2s ) ve Yaklaşık %99 unun ortalamanın üç standart sapma aralığında (m-3s and m+3s ) yer aldığını varsaymaktayız. Prof. Dr. Özkan Tütüncü 15

16 Rastgele Örneklemenin Yararları Diğer yandan, araştırmada yer alan ve en yüksek ve en düşük özellikler taşıyan bireyler sayıca çok az olup, çan eğrisinin en sağında ve en solunda yer almaktadır. Prof. Dr. Özkan Tütüncü 16

17 Dışsal Geçerlilik Dışsal geçerlilik Nedensel bir çalışmanın sonuçlarının diğer insanlara, olaylara ve kurgulara genellenebilme oranıdır. Prof. Dr. Özkan Tütüncü 17

18 İçsel Geçerlilik İçsel geçerlilik X değişkeninin Y değişkenine sebep olduğuna dair, nedensel ilişkiye duyduğumuz güvenin oranıdır. Prof. Dr. Özkan Tütüncü 18

19 Dışsal-İçsel Geçerlilik Alan deneyleri, daha fazla dış geçerliliğe fakat daha az iç geçerliliğe sahiptir. Laboratuar deneyleri için tersi doğrudur. Laboratuar deneylerinde, sorun çıkarabilecek değişkenleri kontrol ettiğimizden X değişkeninin Y değişkenine sebep olduğundan emin oluruz. Prof. Dr. Özkan Tütüncü 19

20 İçsel Geçerliliği Etkileyen Faktörler Tarih etkileri Deney yapım aşamasındayken bağımsızbağımlı değişken ilişkisi üzerinde etkisi olabilecek belirli olaylar veya etkenler beklenmedik bir şekilde ortaya çıkabilir. Prof. Dr. Özkan Tütüncü 20

21 İçsel Geçerliliği Etkileyen Olgunlaşma Etkileri Faktörler Neden Sonuç araştırmalarında zaman içinde kontrol edilemeyen değişkenler ortaya çıkabilir. Prof. Dr. Özkan Tütüncü 21

22 İçsel Geçerliliği Etkileyen Test Etkileri Faktörler Ön test ve son testler uygulamanın etkililiğini değiştirebilmektedir. Prof. Dr. Özkan Tütüncü 22

23 İçsel Geçerliliği Etkileyen Ölçek Etkisi Faktörler Ön test ve son testteki değişim nedeniyle bu etki artabilir. Prof. Dr. Özkan Tütüncü 23

24 İçsel Geçerliliği Etkileyen Önyargı Etkisi Faktörler Deneysel veya kontrol gruplarına uygun olmayan konuların seçilmesi içsel geçerliliği etkileyen bir faktördür. Prof. Dr. Özkan Tütüncü 24

25 İçsel Geçerliliği Etkileyen Faktörler İstatistiksel Regresyon Oluşturulan gruplar içindeki bireylerin olgunlaşmalarının farklı olmasından kaynaklanır. Prof. Dr. Özkan Tütüncü 25

26 İçsel Geçerliliği Etkileyen Denek Kaybı Faktörler Bazı deneklerin ölüm ve benzeri zorunlu nedenlerle ya da isteyerek deneyden ayrılmaları, arta kalan grupların özelliklerini değiştirebilir, denkliklerini bozabilir. Prof. Dr. Özkan Tütüncü 26

27 Dışsal Geçerliliği Etkileyen Faktörler Ölçme- Bağımsız değişken etkileşimi Yanlı-Seçim-Bağımsız Değişken Etkileşimi Deneme Tepkisi Bağımsız Değişkenlerin Etkileşimi Prof. Dr. Özkan Tütüncü 27

28 Laboratuar Deneylerinde Etik Değerler Bireyler üzerine baskı kurmak. Kendilerine saygılarını azaltıcı sorular sormak. Bireyleri, araştırmanın gerçek amacından uzaklaştıran, kasten yanlış yönlendiren konulara itmek. Katılımcıları fiziksel veya zihinsel strese maruz bırakmak. Prof. Dr. Özkan Tütüncü 28

29 Laboratuar Deneylerinde Etik Değerler Araştırmadan istedikleri zaman çekilmelerine izin vermemek. Araştırma sonuçlarını katılımcıların aleyhine kullanmak. Kontrol gruplarından çıkar sağlamak. Prof. Dr. Özkan Tütüncü

30 Etik ve Emik Yaklaşım Emik yaklaşım belirli bir kültür üzerinde odaklaşmaktadır. Etik yaklaşım kültürlerin tümünü ya da birçoğunu alan geniş, sistematik ve karşılaştırmalı bir yöntem izlemektedir. Prof. Dr. Özkan Tütüncü 30

31 Ödev Aşağıdaki makaleleri okuyup, irdeleyiniz: Uzbay, T. (2006). Bilimsel araştırma etiği. O. Yılmaz (Ed.), Sağlık Bilimlerinde Süreli Yayıncılık (pp ). Ankara: TÜBİTAK-ULAKBİM. Erişim: Ruacan, Ş. (). Bilimsel araştırma ve yayınlarda etik ilkeler. O. Yılmaz (Ed.), Sağlık Bilimlerinde Süreli Yayıncılık (pp ). Ankara: TÜBİTAK-ULAKBİM. Erişim: df Türkiye Bilimler Akademisi (2009). TÜBA Bilimsel Doğruluk İlkeleri. Erişim: Prof. Dr. Özkan Tütüncü 31

32 Kaynaklar Sekaran, U. (2000). Research methods for business, a skill-building approach. John Wiley & Sons, Inc: New York Prof. Dr. Özkan Tütüncü 32

33 5. BÖLÜMÜN SONU 33