SEÇİLMİŞ BAZI HAŞHAŞ HATLARININ MORFİN ORANLARI YÖNÜNDEN DEĞERLENDİRİLMEMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

Transkript

1 JournaI of Crop Research Sevilmi~ bazl ha~ha~ hatlannln mortin oranlan yonunden degerlendirilmesi uzerine bir ara~t1rma Hasan KO<; a, * Htiseyin CAMCl b Abdullah KADiROGLU c Kazlm GUR a {/Bahri Dagda~ Uluslararasl Tanmsal Ara~tlrma Enstitusu, Konya, Turkiye Anadolu Tanmsal Ara~tmna Enstitiisu, Eski~ehir, Turkiye CBatl Akdeniz Tanmsal Ara,~t1J7naEnstitiisu, Antalya, Tiirkiye This study was carried out in Afyon and Denizli locations during thc 1999 to 2002 growing seasons. Expcrimcntal layout was set as a randomized complete block design with 3 replicates in both locations in the winter season. 40 advanced lines from selected F6 generation, which were promoted by Opium Breeding and Genetics Program of Afyon Kocatepe Agricultural Research Institute (AKARI), were compared with 3 registered varieties. Afyon Kalesi, Ankara-94 and Suhut-94 as control. In the trial conducted in Honaz county of Denizli province in the growing season, line 174, blue seeded, had the highest morphine ratio (0.912%), and followed by lines 35, yellow seeded, and 23, white seeded, with morphine ratios of % and 0.775%, respectively. Afyon Kalesi-95 had the highest morphine ratio (0.588%) among registered varieties tested. SigniticanU!i!ferences were determined between the control varieties and the lines having the highest morphine ratio. In the yield trials carried out in headquarter location of AKARI, line 23, white seeded, had the highest morphine ratio (0.839 %), while registered varieties used had morphine ratios of % to % in raising season. Bu ara~tlrma, Afyon ve Denizli ekolojik ko~ullannda yjllan aras1l1da 3 yj! sureyle yurutulmu~tur. Ara~tlrmada Afyon Kocatepe Tanmsal Ara~lJrma Enstitusu ha~ha~ Islah ~aii~malanndan elde edilen F6 safhasll1daki 40 adet hat ile Afyon Kalesi-95, Ankara-94, $uhut-94 ~e~itleri materyal olarak kullal1llml~tlr. Ha~ha~ hatlan her iki lokasyonda da kl~iik olarak, tesaduf bloklan deneme desenine gore Li~tekerrurlU olarak yeti~tirilmi~tir. Denizli ilinin Honaz il~esinde kurulan denemede en yuksek mortin oral1l %0.912 ile 174 nolu mavi tohumlu hallan elde edilmi~tir. Bunu slraslyla %0.811 ile 35 nolu san tohumlu hat ve %0.775 ile 23 nolu beyaz tohumlu hat izlemi~tir. Kontrol olarak kullanjlan ~e~itlerden en fazla rru:>rtin, %0.589 ile Afyon Kalesi-95-.ye~idinden elde ed ilmi~tir. En yuksek mortin oranll1a sahip hatlarla kontrol ~e~itleri arasll1da onemli farkiihr: ar tespjl edilmi~tir tanm donemin~..j).si ittlarazilerinae kurulan verim denemesinde ise, en yliksek mortin oral1l %0.839 ile beyaz mlu 23 nolu haltan elde ectilirken, konlrol ~e~itlerden % oranll1da morfin elde edilmi~tir. "--... ANAHT AR-K.ELiMELER:-H&~ha~, hal, ~e~iclslah, melezleme, morfin *E-posta: koc 175@hotmail.com Kabul tarihi:

2 Ha$ha$, TOrkiye'nin onemli koltor bitkilerinden birisi. olup, tohumlanndan elde edilen yagl ile kapsolierinden elde edilen morfin ve diger alkoloidlerinden yararlamlmaktadlr. Ha$ha$ bir yag bitkisi olmakla birlikte Olkemizde tlbbi amac;:la yeti$tirilir. ilk kez insanlar bitkinin ozsuyunu bebeklerin iyi uyumalanm saglamak amaclyla mamalara kan$tlrarak kullanml$lardlr. Zamanla ha$ha$ kapsoionden elde edilen afyon saklzl boyok bir onem kazanml$tlr. Afyon ve afycin saklzlndan elde edilen diger alkaloidler tlpta yatl$tlncl, agnlan giderici olarak c;:ok fazla kullanlm alanlna sahiptir. lannda bulunan %40-60 araslndaki yagl ha$ha$ yeti$tirilen alanlarda onemli bir kullanlm alam bulmaktadlr. lanndaki yag yemeklik olarak toketildigi gibi yan kuruyan yaglardan oldugu ic;:in boyacllikta, sabun sanayinde ve endostrinin diger kollarmda da kullamllr (incekara 1964). Yurdumuzda ilk defa 1933'de bitkinin tanml kontrol altma alinml$ ve zaman zaman C;:lkartllan kanun ve yonetmeliklerle Oretime devam edilmi$tir. Afyon kac;:akc;:lligmlfl.uiuslararasl seviyede kontrol altma alinmasma': ili$kin c;:ali$malara TOrkiye'de katllml$, 1959 yllmda ha$ha$ Oretiminin denetim altma almmasl ic;:inyeni bir kanun C;:lkanlml$tlr yllmdan itibaren smlrli bir Oretime gec;:ilmi$tir. TOrkiye de Birle$mi$ Milletler'e verdigi taahhotiere uyarak ha$ha$ tanmma aynlan cografi alanlan daraltmaya ba$laml$ ve Oretim yllmda 42 ilde ekim ve Oretime izin verilmi$tir (Arslan ve ark. 1986) yllinda 2654 saylll hokomet kararnamesi He ha$ha$ tanml TOrkiye'de yasaklanml$tlr. Oretim 1974 yllmda tekrar serbest blrakllml$tlr. Ekim yasagl 7 il ile smlrll olmak $artlyla kaldlnlml$ ve ha$ha$ ekimine yeniden ba$lanml$tlr. Ancak kapsoi c;:izimi yasaklanml$ ve TMO denetirhinde kurulan Bolvadin Afyon Alkoloidleri Fabrikasl'nda kapsolden morfin elge edilmesi yonone gidilmi$tir. Bolvadin Alkaloid Fabrikasl yllilk 20 bin ton kuru ha$ha$ kapsoio i$leme kapasitesine sahiptir. Bu fabrika donyanm yillik ihtiyaclmn %35'ini kar$llayacak seviyededir (Erdurmu$ 1989). Halen Afyon, Burdur, Isparta, Karaman, Amasya, <;orum, Tokat, U$ak, Denizli ve KOtahya illerinin tamammda, Ankara, Balikesir, Eski$ehir, Konya ve Manisa illerinin bazl ilc;:elerinde ha$ha$ tanml yapllmaktadlr. Morfinin dogrudan dogruya kapsolden elde edilmesiyle kapsoideki morfin oram boyuk olc;:ode onem kazanml$tlr. Mevcut fabrikalard13 i$lenecek kapsoldeki morfin oram %0.5 olarak ongorolmu$tor. Ancak ekimi yapllan ha$ha$larda'~morfin oram bazl yillar %0.3'e kadar _'do$mo$wr. Bu da fabrikanln karlillglm azaltml$, elde edilen morfin maliyetini yokseltmi$, pazarlalllada da b'azlgoc;:ioklere neden olmu$tur.. Bu c;:all$manm amaci, TOrkiye ac;:lsmdan bu derece oneme sahip ha$ha$ bitkisinde Islah c;:ali$malanyla morfin oranl yoksek c;:e$itler elde etme c;:ali$malanna katkl yapmak ve bu konuda c;:all$an IslahC;:llara bilgi aktarabilmektir , ve yeti$tirme sezonlannda Afyon Merkez ve Denizli Honaz'da yorowlen bu ara$tlrmada YUrtdl$1 ve yurtic;:i kokenli hatlar He tescilli Afyon Kalesi-95, Ankara-94, $uhut- 94 c;:e$itleri arasmda yapllan melezlemeler sonucu geli$tirilmi$ alan hatlar materyal olarak kullamlml$tlr. Melezlemede kullanllan tescilli c;:e$itlerin martin oranlan % arasmda degi$mektedir. Ha$ha$ %80-85 kendine dollenen, %15-20 yabanci dollenen bir bitkidir. Ha$ha$ta dollenmenin boyuk oranda c;:ic;:ek ac;:madan gerc;:ekle$tigi (kleistogamy) bilinmektedir (1$lkan 1955). Melezleme ve seleksiyon c;:all$malanyla planlanan yeti$tirme doneminde F5 kad~mesindeki hatlann tamaml 4'er sira ve 5 m'lik parsellerde 40 hat He kurulan gozlem bahc;:esine almml$ ve kapsoi iriligi, morfin oranl, hastaliklara ve soguklara dayamkillik gibi seleksiyon kriterlerine gore sec;:ilen bitkilerden tanm yllinda 27 hat ve 3 standart c;:e$itle (Afyon Kalesi-95, Ankara-94, $uhut-94) Denizli'nin Honaz ilc;:esinde on verim (bolge) denemesi kurulmu$tur yeti$tirme doneminde ise on verim den'emesinde sec;:ilen 16 hat ve dart standart c;:e$itle (Afyon Kalesi-95, Ankara-94, $uhut-94, Ofis-96) EnstitO arazilerinde verim denemesi kurulmu$tur. On verim denemesi ve verim denemesi tesadof bloklan deneme desenine gore Oc;: tekerrorlo olarak kurulmu$tur. Ekime hazlr hale getirilen deneme alanma ekimle birlikte 3 kg/da P20S ve 5 kg/da N Ost gobre olarak 5 kg/da N c;:ic;:eklenme ba$langlcmda uygulanml$tlr (Kharwara ve ark. 1986).. Ekim, Oc;: yllda da Ekim aymm ilk haftasmda markor ile 40 cm slra arasl mesafede ac;:llanslralara dekara 1 kg tohum hesablyla 2 cm derinlige el ile yapllml$tlr (Erdurmu$ ve bne$ 1990). KI$tan C;:lkl$taha$ha$ bitkileri 7-10 yaprakll olunca ilk c;:apalama ve slra Ozeri mesafeler 15 cm olacak $ekilde seyreltme yapilml$tlr. Bundan gon soma ikinci c;:apa ve bogaz doldurma i$lemi gerc;:ekle$tirilmi$tir. Her UC;:yllda da tomurcuklanma doneminde bir defa su verilmi$tir (Ogretir 1985). KapsOlier olgunla$tlgmda hasat edilmi$tir. Sapa birle$me noktasmdan. klrjlmak suretiyle toplanan kapsoller, kuruduktan soma dovoierek harmanlanml$tlr. Parsellerdeki bitkilerin kabuklan bir torba ic;:inde toplanml$tlr. Bir kapsoion stigmalan, kabugu ve plasentalannda martin oranl farklldlr Arslan (1982). Bu bilgi 1$lgmda torbayakonan kapsolier iyice kan$tlrllarak homojenlik saglanml$ ve analiz ic;:in bundan 10 9 numune ahnml$tlr. Bu numuneler Afyon Alkoloidleri Fabrikasl kalite kontrol laboratuannda HPLC metoduyla- analiz edilip martin ve tebain oranlan tespit edilmi$tir.

3 Ara~tlrma sonucunda, tekerrurlu kurulan denemelerden elde edilen degerler tesaduf bloklan deneme desenine gore varyans analizine tabi tutulmu~tur. Varyans analizi sonucunda istatistiksel olarak onemli olan ozellikierio kar~lla~tlrllmasmda AOF testi kullamlml~tlr (DUzgune~ ve ark. 1987). Ara~tlrmanm birinci, ikinci ve ue;uncu ylilnda hatlarda ve standart e;e~itlerde belirlenen mortin oranlan <;izelge 1, <;izelge 2 ve <;izelge 3'te <;izelge 1'de goruldugu gibi gozlem bahe;esinde yer alan hatlardan en yuksek mortin oram tohum renkleri dikkate almdlgmda % ile 36 nolu beyaz tohumlu hatta tespit edilmi~tir. Bunu slraslyla %0.906 ile 35 nolu san tohumlu ve %0.877 ile 34 nolu san tohumlu hat izlemi~tir. Afyon Bolvadin Alkaloid Fabrikasl'nda i~lenen kapsulierin ortalama mortin oram %0.400 civanndadlr. See;ilmi~ bu hatlann morfin oranl fabrika ortalamasmm yakla~lk olarak 2-3 kat I civanndadlr. ihrac; durumuna gore farkll tohum renkli ha~ha~lar degi~ik yillarda yuksek fiyatlar bulabilmektedir. Bu yuzden ue; renk tohumda da e;all~malar yuruwlmu~wr. Boylece c;ifte;iye degi~ik renkli, mortin oram yuksek e;e~itler temin etme imkanl olacaktlr. Ekim oncesi, daha once elde edilen morfin sonue;lanna gore tanm yilmda 27 hat ve Ue; standart e;e~itle (Afyon Kalesi-95, Ankara-94, $uhut-94) Denizli'nin Honaz ile;esinde on verim (bolge) denemesi kurulmu~tur. Denizli Honaz'da elde edilen ortalama morfin oranlanyla "AOF" testi sonue;lan <;izelge 2'de <;izelge 2'de goruldugu gibi en yuksek morfin oranl %0.912 ile 174 nolu mavi tohumlu hattan elde edilmi~tir. Bunu slraslyla %0.811 ile 35 nolu san ve % ile 23 nolu beyaz tohumlu hatlar izlemi~tir. $ahit olarak kullanllan mavi tohumlu $uhut-94 e;e~idinden ise %0.588, san tohumlu Afyon Kalesi-95 e;e~idinden %0.589, Ankara-94 e;e~idinden ise %0.511 oramnda morfin elde edilmi~tir. GoruldUgU gibi en yuksek morfin oranlanna sahip ha~ha~larla ~ahitler arasmda onemli fark mevcuttur. Bu degerler halen fabrikada i~lenen kapsulierin ortalama morfin oranmm (%0.400) iki katl kadardlr. En du~uk mortin verimi ise %0.443 ile 129 nolu mavi tohumlu hattan elde edilmi~tir. Bunu %0.503 ile 38 nolu ve %0.506 ile 57 nolu beyaz tohumlu hatlar izlemi~tir. Karadavut (1994), yabanci orijinli ha~ha~ e;e~it ve populasyonunda yuruttugu bir e;all~mada kapsuldeki morfin oramm % arasmda bulmu~tur. Novak ve Strakova (1989), 20 tane yerli ve yabanci e;e~idi. kar~lla~tlrml~, morfin oranmm % araslnda degi~tigini bulmu~lardlr. Erdurmu~ (1989), ara~tlrmada kullandlgl 21 hattm kapsullerinde morfin oramnl % arasmda bulmu~tur. Bu denemede ise hatlann morfin oranlan %0.443 ile %0.912 arasmda bulunmu~tur. Bununla birlikte ara~tlrmalar arasmda bulunan farkllilkiann kullanilan hat, iklim ve toprak ~artlan ile uygulanan kuiwrel i~lemlerden kaynaklandlgl soylenebilir yeti~tirme doneminde on verim denemesinden see;ilen 16 hat ve 4 standart e;e~itle enstitu arazilerinde verim denemesi kurulmu~tur. Verim denemesinde elde edilen ortalama morfin oranlanyla "AOF" testi sonue;lan <;izelge 3'de En yuksek morfin oram %0.839 ile 23 nolu beyaz tohumlu hattan elde edilirken.bey~z tohumlu ~ahit olan Ankara-94 e;e~idinden.%0~534 mortin elde edilmi~tir. Yine 35 nolu san tohumlu hattan %0.774 oranmda morfin elde edilirken san tohumlu ~ahitler; Afyon Kalesi-95'den %0.612, Ofis-96'dan %0.603 morfin 'elde edilmi~tir. Mavi tohumlu hatlar ie;erisinde en yuksek morfin oram %0.675 ile 139 nolu mavi hattan elde edilmi~tir. Mavi tohumlu $uhut-94 e;e~idinden ise %0.562 marfin elde edilmi~tir, 23, 35 ve 7 nolu hatlar Umitvar gorulmu~tur. 7 nolu hatttn en yuksek morfin oranlna sahip ~ahitten farkl %0.140 ( ) olarak tespit edilmi~tir. Koe; (2000), Konya ekolojik ~artlannda Ofis-95, Afyon-95, Ofis-96 ha~ha~ e;e~itleriyle yaptlgl ara~tlrmada iki yllilk ortalamalara gore en yuksek morfin orantnl %0.712 ile.ofis-95 e;e~idinden elde etmi~tir. Bu bolgeye tohumluk dagltlmmda bu e;e~ide oncelik verilmesini tavsiye etmi~tir. Erdurmu~ (1989), ise Bolvadin Alkaloid Fabrikasl'nda i~lenen kapsulierin ortalama morfin ora(lint % arasmda degi~tigini bildirmi~tir. Bu ara~tlrmada elde edilen degerler, bu degerlerin olduke;a Uzerindedir.

4 KOC; ve ark. / Bitkisel Ara.llrma Dergisi (2006) 1: <;::izelge doneminde ekilen gozlem bah~esi mortin oranlan (%) <;i~ek Morfin <;i~ek Morfin rengi rengi oranl (%) rengi rengi oranl (%) 1 36 Beyaz Beyaz San Beyaz San Beyaz San Beyaz San Beyaz Mavi Mavi San Beyaz Beyaz Beyaz Mavi Mavi Mavi Mavi San Beyaz Mavi Mavi Beyaz Beyaz Beyaz Beyaz San Beyaz San Beyaz Mavi Mavi Beyaz Beyaz San Beyaz Mavi Mavi Beyaz Beyaz Mavi Mavi Mavi Mavi Mavi Mavi San Beyaz Mavi Mavi Beyaz Beyaz Mavi Mavi Beyaz Beyaz Mavi Mavi Beyaz Beyaz Mavi Mavi Beyaz Beyaz Mavi Mavi Beyaz Beyaz Mavi Mavi San Beyaz Mavi Mavi San Beyaz Mavi Mayi <;::izelge 2. Denizli-Honaz on verim (bolge) denemesinde hatlann ortalama mortin oranlan ( %) rengi Morfin oranl (%) rengi Morfin oranl (%) Mavi a Mavi defghl 2 35 San ab San defghl 3 23 Beyaz abe San defghl Mavi be 19 Afyan Kalesi-95 San defghl 5 75 San bed 20 $uhul-94 Mavi efghl 6 73 Beyaz bede San efghl Mavi bede San efghlj Mavi bedef Mavi efghlj Mavi bedef Beyaz fghlj San edefg 25 7 San ghlj 11 5 Beyaz edefg San ghlj Mavi edefg 27 Ankara-94 Beyaz hlj Mavi edefgh Beyaz j San defghl Beyaz j Beyaz defghl Mavi j AOF(%5) = <;::izelge 3. Verim denemesinde hatlann ortalama mortin oranlan ( %) Morfin Morfin Rengi Dram (%) Rengi Dram (%) 1 23 Beyaz a Mavi def 2 35 San ab Mavi def 3 7 San abe 13 A. Kalesi-95 San efg 4 93 San bed 14 Ofis-96 San efgh 5 75 San bed Beyaz efgh 6 73 Beyaz bede 16 $uhul-94 Mavi fgh Mavi bede 17 Ankara-94 Beyaz ghl Mavi edef Beyaz hi Mavi cdef Mavi hi 10 5 Beyaz cdef Mavi I AOF(%5) =

5 Turkiye alkaloid uretiminin buyuk bir klsml ihracata yoneliktir. ihray yaparken diger ulkelerle rekabette ba~anll olmak iyin ucuz ve kaliteli urun elde etmek gereklidir. Bunun iyin de morfin oram yuksek ye~itlerin yeti~tirilmesi, modern yeti~tirme tekniklerinin uygulanmasl, uretim girdilerinde tasarruf, uretimin her kademesinde urun kaylplarmm asgariye indirilmesi ve ureticilerin egitilmesi gereklidir. Bu duruma gore temel problem morfin uretim maliyetinin en aza indirilmesidir. Yapllan bu yali~mada 23 nolu beyaz ha~ha~ hattl ile 35 nolu san ha~ha~ hattl bu amay iyin tavsiye edilebilecek umitvar genotiplerdir. Farkh tohum renginde alternatifler sunmak, ha~ha~m tohumunu da degerlendirmek aylsmdan yiftyiye kolayllk saglayacaktlr. Bu yali~mada elde edilen yeni hatlann uretime alinmaslyla uretilen ha~ha~lann ortalama morfin oram yukselecektir. Boylece maliyet azalarak uluslararasl piyasada Turkiye'nin rekabet gucu artacaktlr. Arslan 0 (1982) Degi~ik Geli~me Devrelerinden Hasat Edilen Farkli Renkli Ha~ha~ Bitkilerinin Muhtelif Klslmlanndaki Alkaloid Olu~umu Ozerine Ara~tlrmalar, (Basllmaml~ DOyentlik Tezi), Samsun Ondokuz Mayls Oniversitesi Ziraat Fakultesi, Samsun. Arslan N, Er C, Camci H (1986) Ha~ha~ ekimi yasagmm kaldlrllmasmdan beri ha~ha~ tanml ve problemleri, VI. Bitkisel ilay hammaddeleri toplantlsl Mayls, s , Ankara. Duzgune~ 0, Kesici T, Kavuncu 0, Gurbuz F (1987) Ara~tlrma Deneme Metotlan, Ankara Oniversitesi Ziraat FakUltesi Yaymlan, Yaym No:21, Ders Kitabl No:295, Ankara. Erdurmu~ A (1989) Ha~ha~ (Papaver somniferum L.) hatlarmda fenolojik ve morfolojik karakterlerin morfin ve tohum verimiyle ili~kileri, Ankara Oniversitesi Fen Bilimleri Enstitusu, Basllmaml~ Doktora Tezi, Ankara. Erdurmu~ A, One~ Y (1990) Ha~ha~, TMO Alkosan Yaymlan, Meslek Kitaplan, Ankara. 1~lkan M (1955) Ha~ha~ C;;iyekleri Ozerine Biyolojik Ara~tlrmalar, Ankara Oniversitesi Ziraat Fakultesi Yaymlan, Yaym No: 80, Ankara. incekara F (1964) Vag Bitkileri. Ege Oniversitesi Yaylnlan, No:83, izmir. Karadavut U (1994) Yabanci kokenli ha~ha~ (Papaver somniferum L.) ye~it ve populasyonlannm bazl bitkisel ozellikleri, Ankara Oniversitesi Fen Bilimleri Enstitusu, Basllmaml~ Yuksek Lisans Tezi, Ankara. Kharwara PC, Awasthl OP, Singh CM (1986) Nitrogen, Phosphorus and Time of Nitrogen Application on Yield and Quality of Opium popy, indian Journal of Agronomy, 31, Koy H (2000) Bazl Ha~a~_ C;;e~itlerinde Farkll Goigeleme Ve Sira Ozeri Uygulamalarmm Verim Ve Verim Unsurlan - Ozerine Etkisi, Selyuk Oniversitesi Fen Bilimleri Enstitusu, Basllmaml~ Doktora Tezi, Konya. Ogretir K (1985) Afyon Ko~ullannda Ha~ha~m Su. Tuketimi, Eski~ehir - Koy Hizmetleri Ara~tlrma EnstitOsQ Yaymlan, No:188, Eski~ehir.