HAŞHAŞ BİTKİSİNDE (Papaver somniferum L.) ÇİNKO UYGULAMASININ ETKİSİNİN BELİRLENMESİ

Transkript

1 JcKmaI of Crap Research Ha~ha~(Papaver somniferum L.) bitkisinde <;inkouygulamaslnln etkilerinin belirlenmesi a * Hasan KO<;::, Abdullah KADiROGLU b Ufuk KARADA VUT a Hiiseyin CAMCl C Mehmet TEZEL a U Bahri Dagda!j UluslararaSl Tanmsal Ara!jtlrma Enstitilsil, Kenya, Tiirkiye b Batl Akdcniz Tanmsal Ara!jtlrma Enstitilsii, ANTALYA C Anadalu Tanmsal Ara!jtlrma Enstitilsii, ESKjSEHjR This research was carry out in Afyon Kocatepe Af,'Ticultural Research Institute Experimental Areas at 2002 growing scason. In this study was used Afyonkalesi-95 and Ankara-94 poppy cultivar. Zinc applications (it contains 23% ZnS02. 7H 2 0) was us-edboth field and also greenhouse experiments as a 0, 2, 4 and 8 kg da,l. In this study, plant height, seed yield, capsule yield and morphine content in capsule werc examined carefully. On the other hand, it was studied that zinc applications cffect on the Nitrogen (N), Zinc (Zn), Ferrum (Fe), Manganese (Mn), Copper (Cu) content. As a results, Zinc doses prof,'tessively higher different of reaction at cultivars yeti~tirme YJhnda Afyon Kocatepe Tanmsal Ara~lIrma Enstitiisu'nun ara~lirma ve uyf,'1llama arazilerinde yapilan bu ((ah~mada, Afyonkalesi-95 ve Ankara-94 ha~ha~ ((e~it1erikullamlml~lir. C;::inko(%23 Zn i((eren ZnS02' 7H20), hem tarla denemelerinde hem de sera denemelerinde, dekara 0, 2, 4 ve 8 kg olacak ~ekilde 4 fai-kh doz ojarak uyf,'1jlanml~tlr. Ara~tlrmada bitki boyu, tohum verimi, kapsul verimi ve kapsiilde martin yuzdesi bzellikieri incelenmi~tir. Aynca, ((inko uygulamalarlyla bitkideki N, Zn, Fe, Mn ve Cu iyeriklerindeki degi~im belirlenmeye yah~11ml~tir.sonuy olarak, ((inko doz miktan artmldlkya ye~itlerin tepkilerinde de farkilhkjar olmu~tur. yandan fazlaslnda c,;inko seviyesinin kritik seviye olarak kabul edilen 0.5 ppm'in altlnda oldugu tespit Bitki besin elementlerinin toprakta yeterli miktarda edilmi~tir (EyOpoglu 1995). Topraklanmlzda toplam bulunmamasl ya da bitkiler taraflndan alinmamasl ile c,;inko ic,;erigi fazla olmaslna ragmen ( ppm); olu~acak noksanllk durumunda farkli belirtiler ph, kirec,; ve kil kapsamlannln yoksek, organik c,;lkmakta ve bunun eksikliginin yanlnda bazl yan. madden in do~ok olmasl, Yillarca yapllan tek tarafll etkilerle bitki geli~imi engellenebilmektedir (Kacar ve _ ;' azot ve fosforlu gobrelemeler, a~ln fosfor birikmesine ark. 1984). c;inko tanm alanlannda eksikligi oidukc,;a ;...., bagh olarakc,;inkonun yarayi~slz hale gec,;mesi, ileri slk g6roien bir mikro elementtir. TOrkiye tbpraklannln tanm teknikleri sonucunda topraklann a~1ri

2 somorolmesi ve mikro element gobrelemesinin yeterinee yapllmamasl nedeniyle, ozellikle r,:inko noksanllgma slkc;a rastlanmaktadlr. Afyon ilinin topraklannm %60'dan fazlasmda c;inko noksanllgl goroldogotespit edilmi~tir (Anonim 2001). Ha~ha~, onemli ve onemli oldugu Kadar da stratejik bir koltor bitkisidir. <;ok eski yillardan beri Anadolu'da tanml yapllmaktadlr.. DOnya mortin ihtiyaemm kar~llanmasl ar,:lsmdan geleneksel olarak en boyok Oretici konumundaki iki Olke Hindistan ve TOrkiye'dir (Anonim 2003). Ha~ha~ bitkisinin tohumlanndan, yaglndan ve alkaloitlerinden yararlanllmaktadlr. Afyon ili Bolvadin ilr,:esinde bulunan Alkaloit fabrikasl ton i~leme kapasitesi ile donyanln en boyoktesisidir. Aksoy (1986)'un yapml~ oldugu r,:all~malara gore ha~ha~ tanml yapllan alanlarda eiddi anlamda c;inko eksikliginin oldugu tespit edilmi~tir. <;akmak ve ark. (1999), r,:inkonun bitki ve insanlarda kritik bir besin oldugunu, Olkemizde yakla~lk 15 milyon hektar tanm arazisinde ozellikle de hububat ekili alanlarda r,:inko noksanllgmln onemli bir problem oldugunu ifade etmi~lerdir. Oktay ve ark. (1997), r,:inko solfat gobrelemesinin ha~ha~ yeti~tirieiliginde OrOnmiktanIlI % 15.5-%20.5'lik oranlarda artlrdlgl nl bildirmi~lerdir. Kaear ve ark. (1984) Konya havzasl topraklannda yapml~ olduklan sera denemelerinde r,:inko uygulamasmln ortalama olarak % 14.1'lik bir verim artl~1 sagladlgml belirtmi~lerdir. Twari ve Owivedi (1991), Hindistan'da do~ok, orta ve yoksek seviyelerde r,:inko kapsayan 30 tarladakir,:inko gobrelemesi r,:all~malannda, r,:inko ile gobrelemenin do~ok r,:inko ir,:eren topraklarda %21.9, orta seviyede c;inko ir,:eren topraklarda %7.5 ve yoksek seviyede c;inko ir,:erentopraklarda ise %O.Tlik bir verim artl~lnm saglandlgml belirtmi~lerdir. Olkemizde ha~ha~ta mikro element gobrelemesi, ozellikle de s;inko gobrelemesi bilinmemektedir. Bu konuda: yapllan r,:ah~malar oldukr,:a yetersizdir. Bu r,:ah~manin arriacl, degi~ik ha~ha~ r,:e~itlerinde farkll r,:inko dozlannm verim ve bazl verim unsurlan Ozerine etkilerini belirleyebilmektir. Ara~tlrmada tarla denemesi, Afyon Koeatepe Tanmsal Ara~tlrma EnstitosO'nOn ara~tlrma ve uygulama arazilerinde yorotolmo~tor. <;all~mada materyal olarak Afyonkalesi-95 ve Ankara-94 ha~ha~ r,:e~itleri kullanllml~tlr. Denemeler tesadof bloklannda bolonmo~ patseller deneme desenine gore 4 tekrarlamall olarak yorotolmo~tor. Ana parsellerde r,:e~itler yer allrken, alt parsellerde ise %23 In ir,:eren (lns04.7h20) preparat 0, 2, 4 ve 8 kg/da olarak parsellere tesadofi uygulanm~tlr. Ekim i~lemi 8 Mart 2002 tarihinde, 2.7x5=13.5 m 'Iik parsell ere slra arasl 45 em, S1ra Ozeri ise 10 em olaeak ~ekilde 6 slra halinde yapllml~tlr. Hasat, 30 Temmuz 2002 tarihinde her parselde yanlardan birer slra ve parsel bc!~lanndan 0.5 m lik klslmlann kenar tesiri olarak atllmaslndan sonra geriye kalan alanda yapilml~tlr. Olc;Omler her parselden tesadofen sec;ilen 10 bitki Ozerinden yapllml~tlr. AYni ~ekilde bu c;all~ma sera ko~ullannda saksl denemesi halinde de yorotolmo~tor. Saksl denemesinde ekim i~lemi 17 Ekim 2002 tarihinde yaplhrken, hasat i~lemi 15 Temmuz 2003 tarihinde yapllml~tlr. Saksl ba~ma Oc; bitki ekilmi~ ve bu bitkilerden gerekli olc;omler alinml~tlr. Saksl denemelerinde c;ic;eklenme ba~langlcmda alman geli~mesini yeni tamamlaml~ yaprak orneklerinde makro ve mikro besin elementi analizleri; tom denemelerde ise hasatla birlikte kapsolierde mortin oram, tohum verimi ve kapsoi verimi; geli~me devresinde ise bitki boyu olr,:[jlmo~tor.deneme alanl topraglnda c;inko ir,:erigi 0.3 ppm gibi olduk<;:a do~ok degerdedir. Ayrlea, c;inko uygulamalarlnm ha~ha~ yapraklarlndaki N, In, Fe, Mn ve Cu i<;:eriklerini nasll etkilediklerini belirlemek ir,:in bitkiler ye~ilken yapraklarl almml~tlr. Analizler Toprak ve GObre Ara~tlrma EnstitosO laboratuarlannda yap"ml~trr. Hem tarla denemelerinden ve hem de saksl denemelerinden elde edilen sonuc;lar ile yapraklardaki mikro besin element ic;eriklerine ait sonuc;lar ayn ayn degerlendirmeye allnml~tlr. Sonur,:lar varyans analizine tabi tutulmu~lardlr. Analizler MINITAB paket programmda yap"ml~tlr. Bitkilere uygulanan r,:inko dozlannln ha~ha~ bitkisinin olc;olen karakterlerine ait etkileri onemlilik dururnlarlna gore <;izelge 1 de gosterilmektedir. Ineelenen ozellikler ic;erisinde tarla denemesinde kapsoi ve tohum verimlerinde c;e~it, c;inko dozu ve c;e~itx c;inko dozu etkile~imleri onemli C;lkmazken, bitki boyu baklmlndan yalmzca c;inko dozu, kapsolde morfin oranmda ise boton ozellikler onemli c;rkml~tlr. <;inko dozlan bitki boyunu bir miktar artlrml~tlr. Afyonkalesi-95 c;e~idinde 2 kg/da (80.5 em), Ankara- 94 c;e~idinde ise 8 kg/da c;inko dozlarl!1da bitki boyu en yoksek (81.25 em) olurken, her iki r,:e~itte de kontrol en do~ok bitki boyu degerine sahip olmu~tur (slraslyla, ve em). KapsOldeki mortin oranl bakrmlndan istatistiksel olarak boton konular 0.01 e gore onemli bulunmu~tur. KapsOldeki mortin oranlarl Afyonkalesi-95 c;e~idinde 2 kg/da <;:inko dozunda (%0.61), Ankara-94 c;e~idinde ise 4 kg/da <;:inko dozunda (%0.69) en yoksek degerine ula~ml~tlr. Afyonkalesi-95 c;e~idinde doz arttlkc;a morfin oranmrn kontrolon aldlgl degerin altrna indigi belirlenmi~tir. Yaplian saksl denemelerinde alman sonur,:lara ili~kin bilgiler ise <;izelge 2 de gosterilmektedir. Buna gore; bitki boyuna ait bulon ozellikler istatistiki olarak onemsiz C;lkml~tlr. Afyonkalesi-95 c;e~idinde doz arttlkc;a boy azalml~tlr. Ankara-94 r,:e~idinde ise 2 ve 4 kg/da c;inko dozlannda bitki boyu artml~, bu dozdan sonra ise azalml~tlr. KapsOI verimi baklmlndan c;e~itler araslndaki farklar 0.01 e gore, c;inko dozlan

3 araslndaki farklar ise 0.05 e gore onemli bulunurken, etkile:;;im onemli bulunmamt:;;tlr. KapsOI verimi kontrol olan 0 kg/da uygulamastnda Afyonkalesi-95 ye:;;idinde en yoksek degeri (84.58 kg/da) ahrken, 8 kg/da uygul?masmda ise en do:;;ok c;legeri(57.20 kg/da) alml:;;tlr. Ankara-94 ye:;;idinde ise en yoksek kapsoi verimi 4 kg/da yinko uygulamaslnda (83.55 kg/da) goroiorken, en do:;;ok kontrol uygulamasmda (72.52 kg/da) gorolmo:;;tor. Tohum verimi baklmtndan ise, ye:;;it ve yinko dozlan onemsiz olurken etkile:;;im 0.05 e gore onemli bulunmu:;;tur. KapsOlde morfin oram" baklmlndan tarla denemesinde oldugu gibi boton uygulamalarda boton ozellikler araslndaki farkllilklar 0.01 e gore onemli bulunmu:;;tur. KapsOldeki morfin orantntn Ankara-94 ye:;;idinde (%0.62) Afyonkalesi-95'den (%0.53) daha yoksek oldugu goroiorken, bu oranlann yinko dozlanndan etkilendikleri gorolmo:;;tor. En yoksek morfin oramankara-94 ye:;;idinde 4 kg/da yinko dozunda (%0.67) elde edilirken, Afyonkalesi-95 ye:;;idinde ise 2 kg/da yinko uygulamastnda (%0.63) elde edilmi:;;tir. <;:izelge 3 de saksl denemesinde uygulamalann yapraktaki bazl element kapsamlanna etkisi ggsterilmektedir. Buna gore; botonmikro elementlerin '. uygulanan yinko dozlanndan ciddi anlamda etkilendikleri gorolmektedir. BOtOn uygulamalarda boton ozellikler arastndaki farkllhklar istatistiki olarak 0.01 e gore onemli bulunmu:;;tur. Azot iyerigi baklmlndan incelendiginde Ankara-94 ye:;;idi (%3.81) diger ye:;;ide gore (%3.34) daha yoksek oranda Azot biriktirmi:;;tir. Her iki ye:;;itte de en yoksek azot miktan 4 kg/da yinko uygulamasmda elde edilmi:;;tir. Zn iyerigi baklmtndan ye:;;itler ve dozlar arastnda oldukya ciddi degi:;;iklikler oldugu gorolmo:;;tor.her iki ye:;;itte de yinko dozlan arttlkya Zn altmtnln arttlgl tespit edilmi:;;tir. Afyonkalesi-95 ye:;;idinde ilk Oy dozda fazla bir degi:;;me olmazken 8 kg/da yinko dozunda, Ankara-94 ye:;;idinde ise 4 kg/da yinko uygulamastndan itibaren hlzl1bir artl:;; belirlenmi:;;tir. Afyonkalesi-95 ye:;;idinin bonyesine aldlgl demir yogunlugu (60.95 ppm), Ankara-94 ye:;;idine gore (51.31 ppm) daha yoksek olmu:;;tur. Her iki ye:;;itte de 4 kg/da yinko uygulamastnda demir iyerikleri azalml:;;tlr. Mn iyerigi baklmtndan ise, Afyonkalesi-95 ye:;;idinde yinko dozu arttlkya Mn iyerigi de artml:;;tlr. Oysa Ankara-94 ye:;;idinde genel olarak kontrole gore do:;;meklebirlikte oldukya dalgall bir yapl gostermi:;;tir. Cu iyerigi ise, Afyonkalesi-95 ye:;;idinde hafif dalgah bir seyir izlerken, Ankara-94 ye:;;idinde yinko dozu arttlkya Cu iyerigi ciddi anlamda azalml:;;ttr. TOrkiye'de :;;imdiye kadar ha:;;ha:;;ta yinko gobrelemesi ile ilgili yall:;;maya rastlanmaml:;;tlr. <;:inko ile ilgili yapllan yall:;;malar daha ziyade tahillaria ilgilidir. Ha:;;ha:;;ta yinko noksanllgl gorolen yerlerde yapilan yinko gobrelemesi genelde verim ve verimle ilgili karakterler Ozerinde olumlu etki yapmaktadlr. Ha:;;ha:;;tn genel olarak topraktaki yinko miktanndan oldukya iyi yararlanabilen bir bitki oldugu soylenebilir. Topraklarda 0.5 ppm olarak verilen kritik noksanllk seviyesi genel bir yakla:;;lm olup, bitkiden bitkiye slnlrlar degi:;;mektedir. <;:inkoya ye:;;itlerin gostermi:;; olduklan farkll tepkiler, bitkilerin kok yapllannda genotiplere gore degi:;;en farkllhklardan kaynaklanmaktadlr (<;:a~mak ve ark, 1999). <;:OnkO yinkoya tolerans ya da duyarllhk torden tore degi:;;ebildigi gibi ye:;;itten ye:;;ide gore de degi:;;ebilmektedir. Yalytn ve Kacar (1984), yinko uygulamalarmln ayyiyegi, marui, mlslr, koca dan, yonca ve yulaf bitkilerinde onemli etkiler meydana getirirken kolza, Ingiliz yimi ve :;;eker pancannda ise onemli etkiler ortaya ylkarmadlgtnl bildirmi:;;lerdir. <;:inko gibi mikro elementlerin topraktaki noksanltklanyla fazlaliklan arastnda ki fark oldukya azdlt" (<;:akmak ve ark., 1999). Diger mikro elementlerde oldugu gibi, aynl arazi Ozerinde yakln mesafeler araslnda bile yinko noksanllklanna rastlanabilmektedir. Kacar ve ark. (1984) taraflndan Konya havzaslnda yapllan yall:;;ma buna en iyi ornektir. Bu havzanln topraklannln %601nda yinko etki yaparken, %40mda etki yapmaml:;;tlr. Gezgin (1997) Konya ekolojik ko:;;ullannda yapml:;; oldugu yinko solfat uygulamaslntn arpa bitkisinde verimi azalttlgtnl tespit etmi:;;tir. Yaptlglmlz yali:;;mada elde ettigimiz sonuylarda ye:;;itler ve dozlar arastnda gozlenen farkhliklar, genotipik ozelliklerden kaynaklanml:;; olabilir. Ce~jt Cinko dozlan Bitki boyu KapsUi verimi Tohum verimi KapsUide morfin (kg/da ZnS04) (em) (kg/da) (kg/da) oranl (%) Afyonkalesi Ortalama Ankara S Ortalama Ce~jt "- Onem seviyeleri Doz O~D ** Ce~it x Doz , I

4 <;:e~it <;:inko dozlan Bitki boyu Kapsi.il verimi Tohum verimi Kapsi.ilde morlin (kg/da Zn504) (em) (kg/da) (kg/da) oranl ("!o) Afyonkalesi Ortalama Ankara Ortalama <;:e~it bnem seviyeleri Doz <;:e~it x Doz b.d b.d. b.d. b.d. <;:inko dozlan N. Zn Fe Mn Cu (kg/da Zn504) ("!o) Jppm) (ppm) (ppm) (ppm) Ortalama bnem seviyeleri ' <;:e~it Doz <;:eijit x Doz Sonuc;:olarak, c;:inkouygulamalan ha~ha~ bitkisinin verimini doz arttlkc;:ado~ormektedir. Bu nedenle c;:inko gobrelemesi yaparken toprak analizleri ile allnabilir c;:inko rezervlerinin iyi tespit edilmesi ve buna gore c;:inko uygulamasl yapllmasl uygun olacaktlr. c;inko konusunda ozellikle ha~ha~ bitkisinde yapllmasl gereken oldukc;:ac;:okc;:all~mabulunmaktadlr. Ozellikle c;:inkonun diger elementlerle olan ili~kilerinin hocresel seviyede daha iyi ara~tlnlmasl ve elde edilen sonuc;:lann degerlendirilmesi bizlere tohum verimi ve morfin oranlannln artjrllmasl ac;:lslndan onemli faydalar saglayacaktl r. Aksoy T (1986) Afyon, Burdur, Isparta Yoresinde Yeti:;;tirilen Ha:;;ha:;; Bitkisinin Beslenme Sorunlan. Toprak ilmi Demegi 9. Bilimsel Toplantl Tebligleri. Yayln NO: 4:50-1,50-4. Anonim (2001) Afyon Tanm II MOdOrlOgOKaYltlan. Afyon. Anonim (2003) Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) Kayltlan, Ankara. c;akmak I, Kaiayci M, Ekiz H, Braun HJ, KU1n9Y, Yllmaz A (1999) Zinc Deficiency as a Practical Problem in Plant and Human Nutrition in Turkey. Field Crops Research. Vol. 60 (1-2): EyOpoglu F (1995) Goller Bolgesinde Yeti:;;tirilen Ha:;;ha:;;1n Azotlu ve Fosforlu GObre Istegi. Toprak ve GObre Ara:;;tlrma EnstitOsO MOdOrlOgOYaylnlan. Yayln No: 205, Rapor Serisi R-122. Ankara. Gezgin S (1997) Farkh Form ve Dozlarda Yapraktan Uygulanan '. c;inkonun Bugdayln Verim ve Verim Unsurlanna Etkisi. Ulusal c;inko Kongresi. Eski:;;ehir. Ka9ar B, OzgOmO:;;A, Chaudhhry M R (1984) BOyOk Konya Havzasl Topraklannln c;inko Gereksinmesi Ozerine Bir Ara:;;tlrma. Doga Bilim Dergisi. Ciit 8, Sayl 2. Oktay M, Akdemir H (1997) Ha:;;ha:;; Yeti:;;tiriciliginde c;inko SOlfat GObrelemesinin OrOn Miktan ve Bazl Kalite Kriterlerine Etkisi. I. Ulusal c;inko Kongresi Twari K N, Owivedi B S (1991) Effect of Native and Fertilizer Zinc on the Tuber Yield and Zinc Uptake by Potato in Udic Ustachrepts of Uttah Pradesh. Journal of the Indian Society of Soil Science. 39 (2): Yal91n SR, Kacar B (1984) Degi:;;ik KOitOr Bitkilerinin c;inkodan Yararlanma Yeteneklerinin Izotop Teknigi lie Belirlenmesi Ozerine Bir Ara:;;lirma. Doga Bilim Dergisi.