Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ TÜRKİYE DE AÇIK OCAK KÖMÜR MADENCİLİĞİ SONRASI PEYZAJ ONARIM ÇALIŞMALARININ İRDELENMESİ DİDEM ÖZBEY ACAR PEYZAJ MİMARLIĞI ANABİLİM DALI ANKARA 2007 Her hakkı saklıdır

2 Prof. Dr. Nevin Akpınar Danışmanlığında, Didem Özbey tarafından hazırlanan Türkiye de Açık Ocak Kömür Madenciliği Sonrası Peyzaj Onarım Çalışmalarının İrdelenmesi. adlı tez çalışması 31/01/2007 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oy birliği ile Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı nda Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan: Prof. Dr. Nevin Akpınar Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı Üye: Prof. Dr. Hayran Çelem Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı Üye: Yrd. Doç. Dr. Sebahat Açıksöz Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Bartın Orman Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü Yukarıdaki sonucu onaylarım. Prof. Dr. Ülkü MEHMETOĞLU Enstitü Müdürü

3 ÖZET Yüksek Lisans Tezi TÜRKİYE DE AÇIK OCAK KÖMÜR MADENCİLİĞİ SONRASI PEYZAJ ONARIM ÇALIŞMALARININ İRDELENMESİ Didem ÖZBEY ACAR Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Nevin AKPINAR En önemli fosil enerji kaynaklarından olan kömür, geçmişte olduğu gibi gelecekte de enerji kaynakları içindeki önemini koruyacaktır. Ülkemizde de çok önemli bir enerji kaynağı olan kömürün açık ocak yöntemiyle çıkartılması sırasında çevreye verilen zarar çok büyük miktardadır. Çevrenin ve ekosistemin korunması açısından madencilik faaliyetlerinin çevre üzerindeki etkilerinin en aza indirilmesi veya ortadan kaldırılması, onarıma esas olacak alan kullanım planlamasıyla gerçekleştirilmektedir. Tezin amacı, ülkemizde yapılan açık ocak işletmeciliği sonrasında onarım faaliyetlerinin yeterli düzeyde olup olmadığı, yasaların bu konudaki yaptırımının ne olduğu, yapılan onarım çalışmalarının yasaların bağlayıcılığı nedeniyle mi yoksa kurumların kendi inisiyatifleri sonucunda mı yapıldığı konularının açıklığa kavuşmasıdır. Tezin hazırlanmasında, ülkemizde bu konuda yetkili kurum, kuruluşlar, ilgili yasalar, Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumunca (TKİ) ve bazı özel sektör firmalarınca yapılan açık ocak kömür madenciliği ve onarım çalışmaları irdelenmiştir. Sonuç olarak, onarım çalışmalarının beklenenden ve olması gerekenden çok az olduğu, kaybolan toprak ve yeşil alanın onarım çalışmalarıyla kazanılandan çok daha fazla olduğu belirlenmiştir. 2007, 97 sayfa Anahtar Kelimeler: Kömür, açık ocak kömür madenciliği, Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu, peyzaj onarımı, Türkiye. i

4 ABSTRACT Master Thesis EVALUATION OF THE LANDSCAPE RECLAMATIONS AFTER STRIP COAL MINING STUDIES IN TURKEY Didem ÖZBEY ACAR Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Landscape Architecture Supervisor: Prof. Dr. Nevin AKPINAR Coal, which is one of the most important energy sources, is going to be the most important energy resource in future like in the past. Coal, which is going to protect its importance in energy resource in future like in past, is one of the most important energy resource in present. Coal, which is also an important resource in Turkey, by strip mining techniques damage the landscape seriously. Protecting the environment and ecology from the bad effects of the mining activities can be done by land use planning in the area which will be restored. The aim of this thesis is to evaluate the land restoration activities in our country whether it is enough or not, what the legal obligations are to make the foundations do reclamation or if it is done by the initiative of these foundations. In the searching process of this thesis the responsible foundations, related laws, landscape reclamation studies applied by TKI and private sector are examined. In conclusion; the restorated areas are less than expected; the lost green areas and soil is more than the areas which are restorated. 2007, 97 pages Key Words : Coal, strip coal mining, General Directorate of Turkish Coal, landscape reclamation, Turkey. ii

5 TEŞEKKÜR Çalışmalarımı yönlendiren, araştırmalarımda benden engin bilgi, öneri ve yardımlarını esirgemeyen ve beni her koşulda destekleyen danışman hocam sayın Prof. Dr. Nevin AKPINAR a, çalışmalarım sırasında bilgilere ulaşabilmemi sağlayan ve hiçbir yardımı esirgemeyen TKİ Kurumundan Maden Mühendisi Musa ÖZCAN a ve Maden Hakları Müdürü Zafer ÖZ e, tez hazırlama aşamasında yardımlarıyla bana destek olan Kültür ve Turizm Bakanlığından değerli iş ve Uzman Yardımcısı arkadaşlarıma, Denizli İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü nden iş arkadaşlarıma ve çalışmalarım süresince hiçbir fedakârlıktan kaçınmayarak bana maddi ve manevi her türlü desteği veren canım anneme, babama ve sevgili eşime teşekkürü bir borç bilirim. Didem Özbey Acar Ankara, Ocak 2007 iii

6 İÇİNDEKİLER ÖZET...i ABSTRACT...ii TEŞEKKÜR...iii KISALTMALAR DİZİNİ...vi ŞEKİLLER DİZİNİ...vii ÇİZELGELER DİZİNİ...ix 1. GİRİŞ Kömür ve Madencilik Kavramı Türkiye de madenciliğin ve kömür madenciliğinin tarihsel süreci Türkiye de açık ocak kömür işletmeciliği Açık ocak kömür madenciliği ve çevre Madencilik faaliyetlerinin sürdürülebilir kalkınmaya katkısı için yapılması gerekenler Türkiye deki Kömür Madenciliği Açısından Çevre Sorunları ile Arazi Bozulmaları ve Peyzaj Onarımı Onarım Faaliyetlerinin Maliyeti Bazı Ülkelerdeki Maden Yasaları Amerika Birleşik Devletleri İngiltere Almanya Avustralya Kanada Fransa Ülkemizdeki Madencilik Faaliyetlerine Yönelik Yasal Mevzuat MATERYAL ve YÖNTEM ARAŞTIRMA BULGULARI Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu Tarafından Yapılan Çalışmalar Ege Linyitleri (ELİ) Müessesesi Müdürlüğü Güney Ege Linyitleri (GELİ) Müessesesi Müdürlüğü iv

7 3.1.3 Garp Linyitleri (GLİ) Müessesesi Müdürlüğü Seyitömer Linyitleri (SLİ) Müessesesi Müdürlüğü Özel Sektör Tarafından Yapılan Bazı Çalışmalar Kutman Madencilik Ltd. Şti MİTAŞ Madencilik A.Ş MATEL Madencilik Aydın Linyitleri A.Ş TARTIŞMA ve SONUÇ KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ v

8 KISALTMALAR DİZİNİ ADL AEL BLİ ÇED ÇLİ DLİ DSİ ELİ GAL GELİ GLİ GÖLİ GSMH ILİ MİGEM MTA OAL OLİ SLİ SMCRA TEAŞ TEK TKİ TLİ TPAO TTK YLİ Alpagut- Dodurga Linyitleri İşletmesi Afşin-Elbistan Linyitleri İşletmesi Bursa Linyitleri İşletmesi Müdürlüğü Çevresel Etki Değerlendirmesi Çan Linyitleri İşletmesi Müdürlüğü Doğu Linyitleri İşletmesi Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Ege Linyitleri Müessesesi Kurumu Güney Doğu Anadolu Asfaltit ve Linyitleri İşletmesi Güney Ege Linyitleri Müessesesi Kurumu Garp Linyitleri Müessesesi Kurumu Göynük Linyitleri İşletmesi Gayrisafi Milli Hasıla Ilgın Linyitleri İşletmesi Müdürlüğü Maden İşleri Genel Müdürlüğü Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü Orta Anadolu Linyitleri İşletmesi Oltu Linyitleri İşletmesi Seyitömer Linyitleri Müessesesi Kurumu Surface Mining Control and Reclamation Act Türkiye Elektrik Anonim Şirketi Türkiye Elektrik Kurumu Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu Trakya Linyitleri İşletmesi Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı Türkiye Taşkömürü Kurumu Yeniköy Linyitleri İşletmesi Müdürlüğü vi

9 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1.1 Dünya kömür talebi... 6 Şekil 1.2 Bitki örtüsü, alt-üst toprak ve kömür Şekil 1.3 Kömür damarları ve örtü tabakası Şekil 1.4 Toprağın örtü tabakasının kazılıp başka yere taşınması Şekil 1.5 Açık ocak madenciliği çalışması Şekil 1.6 Açık ocak tesviyeli yüzey madenciliği ve dolgu işlemi Şekil 3.1 TKİ kömür üretimi Şekil 3.2 TKİ ye bağlı Müessese ve İşletmeler Şekil 3.3 Eynez Açık Ocağı ndan bir görünüm Şekil 3.4 Eynez Açık Ocak tan bir görünüm Şekil 3.5 Eynez Açık Ocak tan genel bir görünüm Şekil 3.6 Eynez toprak döküm alanı Şekil 3.7 Deniş B Panosu Şekil 3.8 Deniş Panosu ndan genel bir görünüm Şekil 3.9 Deniş Açık Ocak tan bir görünüm Şekil 3.10 Kısrakdere Açık Ocaktaki basamaklardan bir görünüm Şekil 3.11 Kısrakdere Açık Ocağı ndaki basamaklardan bir görünüm Şekil 3.12 Sarıkaya Açık Ocak tan işletme sırasında bir görünüm Şekil 3.13 Çan Açık İşletmesi Şekil 3.14 Çan İşletmesi nden bir görünüm Şekil 3.15 ÇLİ Sosyal Tesisleri nden görünüm Şekil 3.16 ÇLİ ağaçlandırma çalışmaları Şekil 3.17 ÇLİ ağaçlandırma sahası Şekil 3.18 ÇLİ ağaçlandırma sahası dan bir görünüm Şekil 3.19 GELİ Yer Bulduru Haritası Şekil 3.20 Eskihisar Açık Ocak İşletmesi nden bir görünüm Şekil 3.21 Milas İkizköy den bir görünüm Şekil 3.22 GELİ Müessesi nden ağaçlandırma çalışmaları Şekil 3.23 GELİ ağaçlandırma sahasından bir görünüm Şekil 3.24 İkizköy Ağaçlandırma Sahası Şekil 3.25 YLİ İşletmesi nde onarımı yapılmış bir alan görünümü vii

10 Şekil 3.26 YLİ İşletmesi nden onarımı yapılmış bir saha Şekil 3.27 GLİ den genel bir görünüm Şekil 3.28 Tunçbilek açık ocaktan bir onarım görüntüsü Şekil 3.29 ILİ den genel bir görünüm Şekil 3.30 ILİ de bir açık ocak görüntüsü Şekil 3.31 BLİ Müessesesi nden genel bir görünüm Şekil 3.32 BLİ Müessesesi nden bir görünüm Şekil 3.33 Madencilik çalışmaları sonrasında onarım yapılan alanda işçilerin çalışması Şekil 3.34 Madencilik çalışmaları sonrasında işçilerin çalışması Şekil 3.35 Arazide yapılan onarım çalışmasından sonra bir görünüm Şekil 3.36 Onarım yapılmış alandan bir görünüm Şekil 3.37 Onarım çalışmalarında kullanılan bitkilerin üretildiği fidanlıktan bir görünüm Şekil 3.38 Onarım yapılmadan önceki hali Şekil 3.39 Onarım yapıldıktan sonraki hali Şekil 3.40 Arazinin onarım yapılmadan önceki ve yapıldıktan sonraki hali Şekil 3.41 Onarım yapılmadan önceki hali Şekil 3.42 Onarım yapıldıktan sonraki hali Şekil 3.43 Şahinali Açık Ocak Sahaları Şekil 3.44 Alandaki Açık Ocak Sahaları Şekil 3.45 Alanın mevcut bitki örtüsü Şekil 3.46 Eski Harman alanında bulunan mevcut iğde ağaçları (Elaeagnus angustifolia) Şekil 3.47 Eski Harman alanında bulunan mevcut ağaçlar Şekil 3.48 Yeni döküm harmanındaki kızılçam ağaçları (Pinus brutia) Şekil 3.49 Yeni döküm harmanındaki yalancı akasyalar (Robinia pseudoacaccia) viii

11 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 1.1 Çeşitli ülkelerde madencilik faaliyetleri içerisinde kömür üretim oranları... 5 Çizelge yılı itibariyle dünya kömür rezervleri... 7 Çizelge tarihi itibariyle MİGEM verilerine göre Türkiye genelinde ruhsat dağılımı Çizelge yılı verilerine göre TKİ İşletmeleri toplam durumu Çizelge 3.3 ELİ için Ocaktan çıkarılan malzemenin döküldüğü dış döküm saha alanları Çizelge 3.4 ELİ için Ocakların faaliyet gösterdiği/göstereceği alan büyüklükleri Çizelge 3.5 ELİ için kamulaştırma yapılan alanlar Çizelge 3.6 ELİ için orman irtifak hakkı alınan alanlar Çizelge 3.7 ELİ de ağaçlandırma çalışmaları Çizelge 3.8 GELİ Müessesesi ile YLİ nin 2004 yılına ait dekapaj tablosu Çizelge yılından sonra yapılması öngörülen dekapaj ve üretilecek kömür miktarları Çizelge 3.10 GELİ için Ocaktan çıkarılan malzemenin döküldüğü dış döküm saha alanları Çizelge 3.11 GELİ için Ocakların faaliyet gösterdiği/göstereceği alan büyüklükleri Çizelge 3.12 GELİ için kamulaştırma yapılan alanlar Çizelge 3.13 GELİ için orman irtifak hakkı alınan alanlar Çizelge 3.14 GELİ Müessesesi için 2004 yılına kadar yapılan arazinin yeniden düzenlenmesi ve ağaçlandırma faaliyetleri Çizelge 3.15 GELİ Müessesinde yılları arasında kullanılan ağaç cinsleri ve adetleri Çizelge 3.16 GLİ için ocaktan çıkarılan malzemenin döküldüğü dış döküm saha alanları Çizelge 3.17 GLİ için ocakların faaliyet gösterdiği/göstereceği alan büyüklükleri Çizelge 3.18 GLİ için kamulaştırma yapılan alanlar ix

12 Çizelge 3.19 GLİ için arazinin yeniden düzenlenmesi, onarım ve ağaçlandırma faaliyetleri Çizelge 3.20 ILİ için yılları arası bitkilendirme çalışmaları özeti Çizelge 3.21 SLİ için ocaktan çıkarılan malzemenin döküldüğü dış döküm saha alanları Çizelge 3.22 SLİ için ocakların faaliyet gösterdiği/göstereceği alan büyüklükleri Çizelge 3.23 SLİ için kamulaştırma yapılan alanlar Çizelge 3.24 SLİ deki ağaç cinsleri ve adetleri x

13 1. GİRİŞ Tüm dünyada ekonominin hızla gelişmesi, teknolojinin de beraberinde büyümesine ve bunun sonucu olarak da talep artışına neden olmaktadır. Giderek büyüyen sanayi, ekonomi ve talep artışının neticesinde dünya çevresel sorunlarla karşı karşıya kalmakta ve bu sorunlar günümüzde olduğu gibi gelecek için de önemli tehdit oluşturmaktadır. Çevresel sorumluluğun öneminin farkına varan toplumlar bu sorunları bertaraf etmek için birtakım çevresel ve mekânsal plânlama ve korumanın bütünleştirilmesi gerekliliğini kabul etmişlerdir (Atmaca 2001). Günümüzde yaşanan çevre problemlerinin ana kaynağını, mevcut doğal dengenin insan eli tarafından bozulması oluşturmaktadır. Madencilik çalışmaları da doğal dengeyi bozan, çevreyi kirleten ve canlıların yaşamını, dengesini bozan işlemlerdir. Yerkabuğundaki maden yataklarının çıkarılması ile arazi bozulmaları kaçınılmaz şekilde oluşmaktadır. Farklı tipte alan kullanımları ile peyzajda da önemli değişiklikler ve zararlar meydana gelmektedir. Genellikle açık ocak işletmelerde diğer madencilik türlerine göre daha büyük çevresel bozulma ve etkiler oluşmaktadır (Kocadağıstan 1997). Günümüz modern yaşantısına bakıldığında madenler ve madenciliğin önemi büyüktür. Madencilik en basit anlamıyla; yerkabuğunda bulunan madenlerin bulunması, çıkarılması ve işlenmeye hazır hale getirilmesidir. En yaygın olarak bulunan fosil yakıtlarından biri olan ve madencilik faaliyetleri de yoğun olarak yapılan kömürün kullanılabilir enerjiye dönüştürülmesi; üretim, hazırlama, taşıma, depolama ve yakma gibi çeşitli süreçleri içermektedir. Rezervi en yüksek fosil enerji kaynağı olan kömür, günümüz koşullarında ve kısa vadede vazgeçemeyeceğimiz bir enerji kaynağı durumundadır. Bu nedenle enerji üretimi amacıyla kömür kullanımı ile ilgili kararlar alınırken geniş kapsamlı bir çevre analizinin yapılması gerekmektedir (Kural 1998). 1

14 Madencilik, insanlığın tarımdan sonraki en büyük ve en eski uğraşısıdır. Madencilik faaliyetleri, insan yaşamı için tarım, endüstri ve taşımacılık gibi diğer faaliyet kollarıyla aynı önemi taşımaktadır ve diğer tüm endüstri kollarının temellerindendir (Atmaca 2001). Teknolojinin ilerlemesiyle birlikte madencilik çalışmaları ve talepleri oldukça artmıştır. Bu taleplerin sonucunda da maden çıkarmak için kazılan alan miktarı ve yeraltı ve açık işletmeler açısından da daha önceden olanaksız gibi görünen derinliklere inmek mümkün hale gelmiştir (Kocadağıstan 1997). Dünya taşkömürü ve linyit üretiminin 8. Beş Yıllık Plân döneminde 5 milyar ton seviyelerinde olacağı öngörülmektedir. Aynı dönemde dünya toplam kömür ticaretinin 550 milyon ton seviyesinde olması, bu ticaret hacminin başta elektrik üretimi olmak üzere demir-çelik ve çimento üretiminde gerçekleşmesi beklenmektedir. Avrupa Birliği nin 2020 yılı enerji talep projeksiyonunda; enerji kaynakları paylarındaki en büyük artış kömürde görülmektedir (Anonim 2001a). Ülkemizde fosil kaynaklar içinde en büyük rezerve sahip olan kömüre gereken önem verilmemiştir. Oysa sadece elektrik üretimindeki kömüre dayalı santralleri payının % 30 olması, önem verilmesi için yeterli nedendir. Kömürün sanayi ve teshinde kullanımı, üretilmesiyle yaratılan katma değer, istihdam, üretildiği bölgenin sosyo-ekonomik kültürel kalkınmasındaki etkisi dikkate alınarak ulusal bir kömür politikası oluşturulması gerekmektedir (Anonim 2001a). Bu politikaların temeli ise yasalara dayanmalıdır. Hazırlanan tezin amacı, ülkemizde açık ocak kömür madenciliği ve sonrası peyzaj onarımı çalışmalarını irdelemek, yasaların bu konudaki bağlayıcılığını ortaya koymaktır. Ülkemizde yapılan uygulama çalışmalarını, kamu ve özel sektörde yapılan işletme faaliyetlerinin ardından yapılan peyzaj onarım faaliyetlerini ve ne kadar alanın geri kazanıldığını belirlemektir. Ülkemizde bu konularla ilgili geçmişte ve hâlihazırda yürürlükte olan yasaları irdelemek ve yaptırım düzeyini ortaya koymaktır. 2

15 1.1 Kömür ve Madencilik Kavramı 1900 lü yılların başlarında insanların buhar gücünü keşfetmesi ile bu gücü yaratan enerjinin sağlanmasında fosil yakıtlar sıkça kullanılmaya başlanmıştır (Atmaca 2001). Petrol rezervlerinin dünyanın belli başlı yerlerinde ve kömüre göre sınırlı olması, zaman zaman dünya ekonomisinde politik pazarlıklara ve dolayısıyla krizlere neden olmuş, bu da haklı olarak dünya milletlerinin daha güvenilir enerji kaynaklarına veya kendi öz kaynaklarına yönelmelerine neden olmuştur (Anonim 1996). Dünyada üretilen kömürün yaklaşık % 60'ı elektrik enerjisi üretiminde kullanılmaktadır ve bu oranın önümüzdeki yıl içinde değişmemesi veya bir miktar artması beklenmektedir (Anonim 2001a). Ekonomik ve toplumsal kalkınmanın en önemli girdilerinden biri olan enerji 70 li yıllardan itibaren tüm dünya ülkelerinin gündemini ağırlıklı olarak işgal etmiştir (Taflan 2003). Kömür, termik santralde elektrik enerjisi üretiminde, konutlarda, sanayide, ulaştırmada, ısınma amaçlarıyla kullanılır. Ayrıca, kömürlerden asilleştirme ve teknolojik yöntemlerle birçok ürün elde edilebilir (Kemal ve Aslan 1997). Fosil yakıtlar (petrol, doğalgaz, kömür) sadece enerji hammaddesi değil; aynı zamanda birçok sanayinin (boya, plastik, eczacılık, kozmetik, demir-çelik, alüminyum vb.) ana girdilerinin üretildiği hammaddelerdir. Bugünkü tüketim seviyeleri ile dünya petrol rezervlerinin 40 yıl, doğalgaz rezervlerinin 60 yıl ve linyit rezervlerinin ise 156 yılda tükeneceği tahmin edilmektedir. Bu karşılaştırma, sadece günümüz teknolojileri kullanılarak ekonomik olarak işletilebilecek linyit rezervlerini kapsamaktadır. Düşük kaliteli ve daha derinde bulunan linyitlerin ekonomik olarak değerlendirilmesine olanak sağlayacak gelişmeler dikkate alınmamıştır (Anonim 2001b). 3

16 Tüm dünyada özellikle son 200 yıl içerisinde artan ekonomik ve teknolojik gelişmeler farklı alan kullanım özelliklerini ortaya çıkarmıştır. Bu farklı alan kullanımları peyzajda değişikliklere ve yeni görünümlerin ortaya çıkmasına neden olmuştur (Atmaca 2001). Fosil yakıtlara olan talep artışıyla madencilik teknolojisi de bu talebi karşılayabilmek için büyük ölçüde gelişmiş ve dünyadaki maden ocaklarının büyüklüğü ve sayısında da artış meydana gelmiştir. Bu artış neticesinde ortaya çıkan terk edilmiş maden ocakları, doğal yapısı bozulmuş çevreler ve hoş olmayan görüntüler ilk kez bu dönemlerde insanların dikkatini çekmeye başlamıştır (Atmaca 2001). Kömür madenciliği sürekli yatırım gerektiren ve yoğun sermaye isteyen bir madencilik türüdür. Uzun vadeli plânlama, arama ve hazırlık, etkin ve verimli üretim, hızlı pazarlama zorunludur. Özellikle son yıllarda kömür madenciliğinin gelişimine bakıldığında, dışa bağımlı alternatif yakıtların ülkemize girmesi (ithal kömür, doğalgaz gibi) kamu sektöründe yaşanan yönetsel ve özelleştirme politikalarının belirsizliğinden kaynaklanan sorunlar kömür madenciliğinin gelişme dinamiğinin kaybolmasına yol açmıştır (Anonim 1996). Kömür üretimi sermaye ve emek-yoğun bir madencilik türüdür. Çizelge 1.1 de kömürün çeşitli ülkelerdeki üretim payları görülmektedir. Piyasa koşulları ve teknolojideki yenilikler kömür üretimi ve maliyetlerinin son 30 yıl boyunca istikrarlı gitmesini sağlamıştır. Yeni kömür ocaklarının açılması, yeni üretim tekniklerinin geliştirilmesi ve işçilik verimlerinin artması kömür fiyatlarında istikrarın başlıca nedenleri olmuştur (Anonim 2001b). Kömür, tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de kullanılan değerli bir enerji kaynağıdır. Dünya fosil yakıtlarının % 82 sini kömür, % 15 ini petrol ve % 3 ünü doğalgaz oluşturmaktadır. Türkiye için de durum bu paraleldedir. Ülkemizin toplam kömür rezervleri 1.3 milyar tonu taşkömürü, 8 milyar tonu linyit olmak üzere 9.3 milyar tondur. Petrol ve doğalgaz rezervlerinin sınırlı olması, nükleer enerjinin de çevre ve insan sağlığı açısından sorunlu bir konumda olması kömür kaynaklarımızı enerji 4

17 gereksiniminizi karşılamada vazgeçilmez duruma getirmiştir (Akpınar vd. 1993). Çizelge 1.1 Çeşitli ülkelerde madencilik faaliyetleri içerisinde kömür üretim oranları (Anonim 2001a) Ülkeler Yüzde (%) Polonya 96 Güney Afrika 90 Avustralya 86 Çin 81 Hindistan 75 Çek Cumhuriyeti 73 Yunanistan 70 Danimarka 59 ABD 56 Almanya 51 Hollanda 42 Türkiye yılı verilerine göre 8,38 milyar ton linyit, 81,7 milyon ton asfaltit olmak üzere 8,46 milyar ton rezerv bulunmaktadır. Bu rezervin % 34,25 i TKİ, % 39,89 u Türkiye Elektrik Anonim Şirketi (TEAŞ) ve % 25,86 sı da özel sektör ruhsatlarında bulunmaktadır. Ortalama 170 m ye kadar aramaları büyük ölçüde tamamlanan linyit sahalarımızdaki toplam rezervin yaklaşık % 65 inin; jeolojik aramalar, fizibilite çalışmaları ve kömür üretim maliyetleri dikkate alındığında, termik santral amaçlı üretimlerinin ekonomisi bulunmaktadır (Anonim 2001b). Türkiye kömür rezervleri içinde büyük pay 8,26 milyar tonla linyite aittir. Toplam 65,2 milyon ton olan linyit üretiminin 1998 yılı itibariyle % 80 i termik santrallerde, % 19 u ısınma ve sanayide tüketilmiştir. Bunun temel nedeni, dünya linyitleriyle karşılaştırıldığında linyitlerimizin daha düşük ısı değerine sahip olmasıdır (Anonim 2001a). 5

18 Kömür talebinin tüm dünyada 2000 yılı ile 2030 yılları arasında farklı kullanım alanları açısından değişiklikleri Şekil 1.1 de görülmektedir. Buna göre ikamet ve servisler ile endüstri alanlarında talep azalışı; enerji üretimi alanında ise talep artışı olacağı öngörülmektedir İkamet/Servisler Residential/ services 4% Industry Endüstri %18 18% Diğer Other sektörler sectors %12 12% İkamet/Servisler Residential/ services %2 2% Industry Endüstri 15% %15 Other Diğer sectors sektör ler 9% %9 Enerji Power üretimi generation %66 66% Power Enerji üretimi generation %74 74% 2,356 Mt 3,629 Mt Şekil 1.1 Dünya kömür talebi (Anaç 2003) Gün geçtikçe kömüre olan talep gittikçe artmaktadır (Anaç 2003). Petrol ve doğalgaz sektöründe, yeni rezervler giderek pazarlardan uzakta hatta okyanusların derinliklerinde bulunabilmektedir yılı itibariyle dünya kömür rezervleri Çizelge 1.2 de görülmektedir. Bu rezervlerin tüketime sunulabilmesi için, boru hattına ve diğer donanımlara büyük sermaye yatırımı yapılması gerekmektedir. Buna karşın, Kolombiya, Endonezya ve Avustralya daki gibi yeni üretime açılan kömür sahaları, oldukça uygun konum ve jeolojik koşullara sahiptirler. Bu durum, alt yapı giderlerinin ve böylece üretim maliyetlerinin düşmesine neden olmaktadır. 6

19 Çizelge yılı itibariyle dünya kömür rezervleri (milyon ton) (Anonim 2001b) ÜLKELER KÖMÜ R Antrasit ve Bitümlü Kömürler Alt-Bitümlü Kömürler ve Linyit Avrupa Türkiye Kuzey Amerika Orta ve Güney Amerika Afrika ve Orta doğu Asya Pasifik Ülkeleri Dünya TOPLAM Türkiye de madenciliğin ve kömür madenciliğinin tarihsel süreci Tarih boyunca ulusların refah seviyesini büyük ölçüde yeraltı servetleri belirlemiştir. Bu durum ülkemiz için de geçerlidir. Bu servetlere ulaşmak ve bunları değerlendirmek için yapılan arama ve işletme faaliyetleri ülkemizde de yüzyıllar öncesine dayanmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu döneminde, madenleri, ordunun silah ve cephane gereksinimini karşılamak ve para basmak amacı ile işletip, ekonomik bir kazanç amacıyla kullanmaktaydı. Devletin tasarrufu altındaki bu kaynakları işletenler, bazı vergi ve yükümlülükler dışında bırakılmış ve ürettiklerinin beşte biri kendilerine verilmiştir. Bu uygulama 19.yy a kadar devam etmiştir (Anonim 2006a). İlk olarak 1858 yılında çıkarılan "Arazi Kanunu" ile madencilik yasal bir çerçeveye kavuşturulmuştur yılına kadar değişik nizamnameler ile madencilik yönlendirilmeye çalışılmıştır yılında yürürlüğe konulan "Maden Nizamnâmesi", 1954 yılına kadar yürürlükte kalmıştır yılında "6309 Sayılı Maden Kanunu" ile madencilikte yeni bir devir açılmıştır yılında yürürlüğe girmiş 6309 sayılı Maden Kanunu, 1985 yılında "3213 Sayılı Maden Kanunu" ile yürürlükten kaldırılmıştır. Madenler ile ilgili düzenlemelerin yanı sıra, 1907 yılında taşocakları ile ilgili, bu gün 7

20 hâlâ geçerli olan "Taşocakları Nizamnâmesi" yürürlüğe girmiştir (Anonim 1996). 19. yy da Batılı ülkeler, Osmanlı topraklarında maden ruhsatı alarak ekonomik anlamda madenciliğe başlamışlardır. Almanya, Fransa, İngiltere ve Rusya gibi ülkeler bakır, krom, kurşun, bor ve kömür madenleri işletmişlerdir. 1820'lerde "Madenciyan" olarak isimlendirilen kişiler Zonguldak Bölgesinde kömür ocakları açmışlardır yıllarında buhar makinelerinin sanayide yerini alması ve gemilerde kullanılmaya başlaması ile Zonguldak Bölgesinde bulunan taşkömürü stratejik önem kazanmıştır tarihinde kurulan bir heyet, 1829 tarihinde Zonguldak Bölgesinde bulunan taşkömürü havzasının sınırlarını belirlemiş, havza Cumhuriyet kuruluncaya kadar, İngiliz, Fransız, Alman ve İtalyanlar tarafından işletilmiştir (Anonim 1996). Cumhuriyetin kurulmasından sonra havzanın ulusal çıkarlar doğrultusunda işletilmesine özen gösterilmiş, Zonguldak'ta 1924 yılında Maden Mühendisi yetiştirmek için "Maadin ve Sanayi Mekteb-i Âlisi" kurulmuştur. 17 Şubat 3 Mart 1923 tarihleri arasında yapılan İzmir İktisat Kongresinde liberal ekonomi benimsenmiş, alınan ekonomik kararlar doğrultusunda 1925 yılında maden işletme ve madencilik sektörüne kredi sağlama amacı ile Sanayi Maadin Bankası kurulmuştur. Cumhuriyetin ilk dönemlerine kadar madencilik ile ilgili aramaya yönelik ciddî bir çalışma yapılmamıştır. Ülkemizdeki madenlerimizin aranarak açığa çıkarılması için 1935 yılında Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü (MTA) kurulmuştur. Bu Enstitü ile aynı tarihte madencilik, enerji üretimi ve dağıtımı alanlarında faaliyet göstermek üzere Etibank kurulmuştur. MTA ve Etibank'ın kurulması ile Cumhuriyet Tarihimizde madencilik ile ilgili önemli bir sayfa açılmıştır. Günümüze dek süren tarihi süreç içinde başta demir-çelik sektörü 8

21 olmak üzere; bor, bakır, kurşun, manyezit gibi madencilik sektörü, sanayi altyapısı içindeki yerini almıştır. Madenciliğimize yeni bir boyut kazandırmak amacı ile 1985 yılında, 6309 sayılı Maden Kanunu yerine şu anda yürürlükte olan 3213 sayılı Maden Kanunu yürürlüğe girmiştir. Bu Yasanın 15 yıllık uygulaması sırasında karşılaşılan sorunların çözümü amacı ile yeni bir Maden Kanunu Tasarısı hazırlanmıştır. Tasarı Türkiye Büyük Millet Meclisinde kabul edilmiştir (Anonim 2006a). Linyit sahalarının büyük kısmı TKİ Kurumuna ait olup yeraltı ve açık ocak madencilik metodlarıyla üretim yapılmaktadır. Üretilen linyitin yaklaşık % 80' inin termik santrallerde tüketildiği, ülkemiz enerji üretiminin % 35 40'ının termik santrallerden karşılandığı göz önüne alındığında, linyit madenciliğinin elektrik enerjisi sektöründeki payı ve vazgeçilmezliği görülmektedir. Kömür madenciliğinde önemli yatırımlar ve büyük ölçekli işletmeler linyit ve taşkömürü işletmeciliğinde yoğunlaşmıştır. Taş kömürü rezervi ülkemizde yalnızca belirli bir bölgede yer almaktadır. Linyit rezervleri ise geniş yayılım göstermesine karşın rezerv miktarı, işletilebilir kalınlık, yataklanma tipi, kalite, üretim ve yatırım boyutları itibariyle işletmecilik yapılabilecek havza sayısı düşüktür (Anonim 1996). Bilinen rezervlerin büyük bir kısmının düşük kalorili olması tüketim ve üretim miktarlarını sınırlamaktadır. Isınmada ve endüstriyel tesislerde linyit kullanımının artırılması için, mevcut linyitlerin kalitesinin gelişmiş kömür hazırlama ve zenginleştirme teknolojileri kullanılarak yükseltilmeli ve talep artışları sağlanmalıdır (Anonim 1996) Türkiye de açık ocak kömür işletmeciliği Ülkemizde, kömür madenciliği faaliyetleri orman arazisi, hazine arazisi ve şahıs arazilerinde gerçekleştirilmektedir. Orman arazilerinde sadece irtifak (kullanım) hakkı çerçevesinde çalışma yapılmaktadır. Madenci bu arazilerin yeniden ağaçlandırılması 9

22 için gerekli tüm masrafların bedelini faaliyete başlamadan önce Çevre ve Orman Bakanlığı Ağaçlandırma ve Kontrol Genel Müdürlüğü ne ödemektedir (Esen 2006). Bu nedenle orman sahalarının yeniden ağaçlandırılması Orman İdaresinin yükümlülüğündedir, ancak Orman İdaresi bu tür sahalarda henüz kayda değer bir çalışma yapmamıştır. Diğer sahalarda gerçekleştirilen kömür madenciliği faaliyetleri nedeniyle bozulan sahaların iyileştirilmesi konusunda ise bazı önemli çalışmalar bulunmaktadır. Özellikle, bazı özel sektör firmaları ve TKİ nin yapmış olduğu düzenleme çalışmaları halen sürmektedir. Cumhuriyet döneminde Türkiye nin maden kaynaklarının ortaya konulması amacıyla başlatılan teknik, ekonomik ve bilimsel çalışmalar MTA Genel Müdürlüğünün kuruluşu ile önemli bir hız kazanmıştır sonrası MTA Genel Müdürlüğü tarafından başlatılan arama çalışmaları işletme aşamasında diğer kamu kurum ve kuruluşları ile özel sektörün faaliyetleri sonucu bugünkü düzeylerine ulaşmıştır. Enerji hammaddeleri potansiyeli TKİ, Türkiye Taşkömürü Kurumu (TTK) ve Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) Genel Müdürlüğü nün, demir yatakları Türkiye Demir Çelik İşletmelerinin çalışmaları ile geliştirilmiştir (Anonim 2000). Türkiye de kömür üretiminin tamamına yakını TKİ Genel Müdürlüğüne bağlı müesseseler tarafından çıkarılmaktadır yılında Türkiye de 65 milyon ton kömür üretilmiştir. TKİ İşletmelerinin açık kömür işletmeciliği amacıyla kazdığı toprak miktarı yıllık olarak yaklaşık 200 milyon m 3 ün üzerindedir (Karakurt 2002) Açık ocak kömür madenciliği ve çevre İnsanoğlunun her eylemi, çevresinde bir değişime yol açmaktadır. Eylemleri belli bir noktada yoğunlaştırarak büyük çaplı üretimlerin gerçekleştirildiği endüstriyel faaliyetlerin çevreye olan etkisi ise, diğer ekonomik faaliyetlere oranla daha büyük olmaktadır. Sonuçta, endüstrileşme beraberinde konfor, refah, gelişme ve toplumsal zenginleşme getirirken, diğer taraftan çevresel sorunların ortaya çıkmasına neden olmaktadır (Anonim 2001a). 10

23 Genel olarak, çevre sorunlarının ana nedeni doğadaki mevcut dengenin insanoğlu tarafından bozulmasıdır. Kömür madenciliği de diğer endüstriyel faaliyetlerin yanında, çevrenin bozulmasında da rol oynamaktadır. Kömür madenciliği faaliyetlerinde, özellikle maden ocaklarının işletilmesinde alternatif yer seçimi şansı olmadığından, çoğu durumda tarım ve orman alanlarının içinde, yerleşim ve endüstri alanlarının altında veya yanı başında madencilik yapılması zorunlu olabilmektedir (Anonim 2001a). 20. yy öncesinde görülen madencilik faaliyetleri genellikle dar kapsamlarda olduğu için bunların çevresel etkileri insanların dikkatini çok fazla çekmemiş ya da az yoğunlukta uygulandığından pek önemsenmemiş olabilir. Oluşumu yüz binlerce yıl alan kömürün en az kayıpla, kaliteli ve hedeflenen miktarlarda üretilmesinde diğer madencilik işletmelerinde olduğu gibi, yeraltı madenciliği ve açık ocak madenciliği yöntemleri uygulanmaktadır (Akpınar 1994). Madenler; Metalik olanlar, metalik olmayanlar veya Enerji üretenler, enerji üretmeyenler olarak ayrılabilir. İşletme tipine göre ise; Yeraltı madenciliği ile üretilenler (Galeri madenciliği) ve Açık ocak madenciliği ile üretilenler olarak ayrılabilir (Akpınar 1994). Yeraltı madenciliği maden yatağının üzerindeki örtü tabakasının çok kalın olduğu durumlarda uygulanan bir yöntemdir. Hangi yöntem uygulanırsa uygulansın madenciliğin temel hedefi yer kabuğunun farklı katmanlarında bulunan madenin yeryüzüne çıkarılmasıdır. Yeraltı madenciliğinde madenin bulunduğu alan tespit edilip yerin altında galeriler açılarak faaliyet sürerken, açık ocak işletmelerde alanın katman katman kazılmasıyla faaliyet sürdürülmektedir. Buradan da anlaşılabileceği gibi açık 11

24 ocak işletmeler yörenin doğal ve ekolojik yapısını, peyzajı, doğal hayatı, habitatı tahrip etmektedir. Yeraltı madencilik faaliyetleri sırasında bozulan sahalar, genellikle, geniş alanlar kaplamaz. Bu nedenle bu tür sahalar için madencilik sonrası arazi kullanımı ile ilgili düzenleme ve iyileştirme çalışmaları da gündeme gelmez (Kuzu vd. 1997). Açık ocak madencilik yönteminde faaliyetler; Bitki örtüsü ve üst toprağı kaldırarak yüzeyi hazırlamak, Kaya tabakalarını kırmak veya patlayıcılar yardımıyla parçalamak, Örtü tabakasını yükleyerek araziden uzaklaştırmak, Madeni çıkartarak araziden uzaklaştırmak olarak sıralanabilir (Akpınar 1994). Açık işletme teknolojisindeki önemli gelişmeler ve büyük talep artışı kömür üretiminde açık işletmelerin payını giderek artırmış ve artırmaya devam etmektedir. Kömür damarları yüzeye yakınsa ve örtü tabakaları da gerekli koşulları sağlıyorsa, üretim, yüzey madenciliği yani açık işletme olarak yapılabilir. Ülkemizde linyit üretiminin % 90 ı açık ocak işletmeciliği ile gerçekleştirilmektedir (Kural 1998). Dünyadaki taşkömürü üretiminin % 45 i linyittir, bunun % 95 i açık ocak işletmeciliği yöntemiyle gerçekleştirilmektedir (Akpınar 1994). Açık işletme yöntemi sırasında toprak bitki örtüsü, alt ve üst toprak katmanları sırasıyla kaldırılmalı, bu işlem yapılırken verimli üst toprak depolanmalıdır (Şekil 1.2). Madencilik faaliyeti bittikten sonra bu katmanın yeniden oluşabilmesi bütün şartlar elverişli olsa bile çok zaman alır. Madencilik sonrasında tahrip olmuş alanlara çevredeki topraklardan mikroorganizma aşılamakla organik madde oluşumu sağlanabilir (Dizdar 1993). 12

25 A Horizonu Üst toprak B Horizonu Alt toprak C Horizonu Bozulmamış malzeme Örtü tabakası Kömür Kömür Şekil 1.2 Bitki örtüsü, alt-üst toprak ve kömür (Karakurt vd. 2006) Şekil 1.3 de görüldüğü gibi açık işletme kömür damarları yüzeye yakınsa yapılır ve üretime üzerindeki örtü tabakası kaldırılarak başlanır. Bu nedenle arazi daha fazla bozulur. Halk dilinde bozulmuş arazi terimi; arazi görünümünün iyi olmaması ve bakımsız olarak bırakılmış olmasını belirtir. Yasal terminolojide ise; iyileştirme teknikleri uygulanmadan yararlı kullanımlara olanak sağlamayan endüstri ya da diğer gelişmeler sonucu zarar görmüş araziler olarak tanımlanır. Bu tanıma doğal yollarla zarar görmüş araziler girmez (Fanuscu 1999). 13

26 Kömür Kömür Kömür Şekil 1.3 Kömür damarları ve örtü tabakası (Karakurt 2006) Çevrenin ve ekosistemin korunması açısından madencilik faaliyetlerinin çevre üzerindeki etkilerinin en aza indirgenmesi veya tamamen ortadan kaldırılması, peyzaj onarım çalışmalarının ilk aşaması olan alan kullanım plânlaması ile sağlanır ve bu plânlama öncelikle devlet ekonomisine katkı sağlamakta, bunun yanında çevre korunmasında da en üst düzey madencilik çalışmasıyla ve ilerde yapılacak çevre düzenlemesi ve iyileştirmesi çalışmalarına da yardımcı olacak şekilde yürütülmektedir (Kocadağıstan 1997). Alan kullanım plânlaması, bir alanın değişik faktörler yönünden irdelenip önerilen kullanımlara uygunluğunun araştırılmasıdır. Her alan için uygun bir kullanım, her kullanım için uygun bir alan bulunabileceği ilkesinin çift taraflı işletilip geliştirilmesine olanak sağlayacak plânlamalar dizisidir. Bu tip plânlamalar çevre değerlerini koruyarak ya da zararlanmayı en aza indirerek kaynaklardan optimum düzeyde yararlanmayı sağlar (Akpınar vd. 1993). Doğayı ve üzerinde yaşayıp kazanç sağladığımız arazileri koruyabilmek, mevcut potansiyelinden en üst düzeyde yararlanabilmek, geliştirerek ileriki kuşakların yararlanmasına sunabilmek ancak birbiri ile çelişmeyen kullanım seçeneklerini irdeleyip 14

27 araştırarak, bir plâna dayalı olarak uygulamak sürekli bakım ve denetimi sağlamakla mümkün olabilir (Akpınar vd. 1993). Ünlü ve Kızgut (2000) a göre kömür madenciliği çalışmalarından sonra alanda tarihî değeri olan yapılar ve doğal değerler kaybedilecektir. Örtü-kazı çalışması sonucu, sahadaki flora ve fauna zarar görecek, oluşturulan şevler büyük çukurlar meydana getirecektir. Hiçbir onarım çalışması yapılmazsa, önceden yeşil olan bölge taş ve toprak yığını haline gelecektir. Bu tür bir bölgenin kendiliğinden bitkisel hayatı barındırması için en az senelik bir sürenin geçmesi gerekir. İşletme alanı yaratmak veya mevcut alanı genişletmek için yerli nüfusu bir başka yere nakletmek gereği veya bu nüfusun bazen ocak yakınındaki arazilerde yaşama zorunluluğu insan sağlığı ve sosyal açıdan da oldukça güçlük yaratmaktadır. Madencilik faaliyeti sırasında işletmenin yapılacağı alanda yol, nehir ve akarsu güzergâhlarının değiştirilmesinin gerektiği durumlarda, alandaki doğal yapının bozulması söz konusu olacaktır. İşletme faaliyeti sırasında doğal bitki örtüsünün ve yaban hayatı için gerekli ortamın yok edilmesi; açık ocağı kuru tutmak için su seviyesinin düşürülmesi sonucu geniş bir alana yayılı bitki örtüsünün susuz kalması gibi sorunlar açık ocak işletmeciliği sırasında ortaya çıkmaktadır (Papila 1995). Kazı ve nakliyat çalışmaları esnasında çıkan tozun meydana getirdiği kirlilik çevreyi etkilemekte ve insan sağlığını da tehdit etmektedir. Arazinin doğal görünümünün büyük ölçüde bozulması (topoğrafyanın değişimi) açık ocak işletmeciliğinin en büyük etkilerinin başında gelmektedir. Bu işlem sırasında rekültivasyon yapılmadığı takdirde verimli üst toprağın kaybedilmesi söz konusudur. İşletme sırasında sahadaki drenaj nedeniyle yeryüzü su kaynakları kirlenebilecektir. 15

28 Yerleşim merkezlerine yakın alanlarda dekapaj ve üretim sırasında zaman zaman yapılan patlatmaların ve iş makinelerinin oluşturduğu toz, gürültü ve titreşimlerin etkisi ile açık ocak su seviyesinin düşmesi ve buna bağlı olarak önlem alınmadığı durumlarda ocak yakınlarındaki tarım arazilerinde oluşan verim kaybı açık ocak işletmeciliğinin zararlarındandır (Anonim 2001a). Açık ocak kömür madenciliği sırasında kömür cevherinin bulunduğu alan tespit edildikten sonra arazideki bitki örtüsü (maki, zeytinlik, orman vb.) kesilip temizlenmekte, verimli üst toprak tabakası iş makineleriyle kazılarak başka bir alana depolanmaktadır (Şekil 1.4). Genellikle bu işlem sırasında üst toprak katmanları (A, B, C horizonları) ayrı işlemlere tabi tutulmadan diğer malzemelerle (taş, kaya, kömür parçaları) birlikte depolanmaktadır. Bunun sonucunda da verimli toprak kaybolmakta ve arazide yeniden verimli toprak tabakası oluşması uzun yıllar sürmektedir (Karakurt 2002). Üst toprak Çeşitli fazla yüklü katmanlar Kömür Şekil 1.4 Toprağın örtü tabakasının kazılıp başka yere taşınması (Karakurt vd. 2006) Madencilik faaliyetlerinin sürdürülebilir kalkınmaya katkısı için yapılması gerekenler 26 Ağustos 4 Eylül 2002 tarihleri arasında Güney Afrika Cumhuriyeti'nin Johannesburg kentinde düzenlenen Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi'nde 16

29 uluslararası platformda yürütülen müzakereler sonucu oluşturulan Johannesburg Uygulama Plânı'nda madencilik faaliyetinin sürdürülebilir kalkınmaya daha fazla katkıda bulunması için her düzeyde yapılması gerekenler şunlar olarak belirtilmiştir: Madenciliğin çevresel, ekonomik, sağlıkla ilgili ve sosyal etkilerini, çalışanların sağlık ve güvenliği dahil olmak üzere süreç içinde değerlendirmeye yönelik çalışmaların geliştirilmesi, Bu amaçla ilgili hükümetler, hükümetler arası kuruluşlar, madencilik şirketleri, çalışanlar ve ilgili diğer taraflar arasındaki ulusal ve uluslararası ölçekli ortaklıkları ve etkinlikleri geliştirerek madencilikte sürdürülebilir gelişme açısından gerekli olan saydamlık ve sorumluluğun sağlanması, Gelişmekte olan ülkelerle ekonomileri geçiş sürecinde olan ülkelere madencilik ve madenlerin işlenmesi alanında malî ve teknik yardımlar yapılması, bu alandaki kapasitenin geliştirilmesi. Bu çalışmalar kapsamına küçük ölçekli madenlerin de alınması; bu arada mümkün ve gerekli olduğu durumlarda maden işlenmesine daha fazla katma değer yaratacak, bilimsel ve teknolojik bilgileri geliştirecek, madencilik çalışmaları yüzünden bozulan alanları onarılarak edecek girişimlerin gerçekleştirilmesi (Dersan ve Tuğrul 2004). Bahsi geçen Johannesburg Uygulama Plânı'nda da belirtilmiş olduğu gibi madenciliğin yenilenebilir doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımını tehdit eden etkilerini azaltabilmek için uygulamaya yönelik somut hedeflerin belirlenmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Bilindiği gibi yenilenebilir kaynaklar kırsal kesimdeki insanların yaşamlarında genellikle vazgeçilmez önem taşır. Yenilenebilir kaynakların tahribi belirli yenilenemez kaynakların tükenişine göre insanlık açısından çok daha ciddî sonuçlar verebilecektir. Bu bağlamda doğal kaynakları sistem bütünlüğü içinde değerlendirerek sürdürülebilir doğal kaynak yönetiminin sağlanması yönünde çalışmalar yürütülmelidir (Dersan ve Tuğrul 2004). Madencilik, bazı durumlarda, çevresel etkilerin yanında önemli sosyal etkiler de 17

30 doğurmaktadır. Bunların basında madencilik alanında yaşayan insanların, kamulaştırma yoluyla, yerleşim yerlerini, tarım arazilerini, meralarını, ormanlarını vb. geçim kaynaklarını kaybetmesi gelmektedir. Bu kayıpların adil bir biçimde tazmin edilmesi, dolayısıyla madenciliğin plânlanmasına yeniden iskân eylem plânlarının hazırlanmasının da dahil edilmesi ve daha plânlama aşamasında yeniden yerleşim uygulamalarının maliyetinin madenciliğin maliyetine dahil edilmesi bir zorunluluk olarak görülmelidir. 1.2 Türkiye deki Kömür Madenciliği Açısından Çevre Sorunları ile Arazi Bozulmaları ve Peyzaj Onarımı Madenciliğin ülkemiz Gayrisafi Milli Hâsıla (GSMH) içindeki payı % 1 civarındadır. Son 15 yıllık dönemde başta kömür ve demir cevheri olmak üzere ithalâtın artması sonucu, hammadde ve ara ürün olarak ihraç edilen cevherlerden elde edilen ihracat gelirleri bu iki madene ödenen dövizden daha geride kalmıştır (Anonim 2005b). Bu çerçevede ülkemizde de enerji taleplerini önemli ölçüde karşılayabilecek olan kömür, en yaygın doğal kaynak olarak ekonomik biçimde işletilebilmesi, ithalattan çok ihracat yapılması sağlanabilmesi için çalışmalar ve politikalar üretilmelidir (Anonim 1996). Bugün var olan ve önümüzdeki yıllarda giderek büyük boyutlara tırmanacak olan kömür (özellikle linyit) açığının azaltılabilmesi için üretim seviyesinin artırılması zorunluluğu vardır. Bu, kendi öz kaynaklarımıza dayalı bir enerji üretim-tüketim dengesinin kısa ve orta vadede kurulabilmesi, başka bir deyişle dışarıdan karşılanan kömür, gaz, petrol ve ticarî olmayan (odun, tezek gibi) yakıtların tüketimdeki paylarının azaltılması açısından önemlidir. Bunların yanı sıra özellikle son yıllarda hızlı kentleşmenin sonucu olarak büyük şehirlerimizde yaşanan hava kirliliği, yerli kömürlerimizin yakılmasına getirilen kısıtlamalar, ithal kömür ve doğalgaz gibi yakıtların yaşantımıza girmesi, üretim ve 18

31 yatırım düşüşleri meydana getirmiştir (Anonim 1996). Ülkemiz enerji hammaddeleri rezervlerinin aranması, işletilmesi ve tüketimlerine yönelik hedeflerin oluşturulmasında; taş kömürü, linyit, asfaltit, bitümlü şist ve turba rezervlerinin durumu, kullanım alanları ve tüketim talepleri, işletmecilik koşulları, yatırım olanakları ve kurulu üretim kapasiteleri değerlendirilmelidir (Kuzu vd. 1997). Enerji üretim sektörünün başında gelen kömür madenciliği, üretimi ve sonrasında birtakım plânlama süreçlerini içerir. Genel bir kullanım plânlamasında süreç sorunun tanımlanmasıyla başlayarak Analiz- Değerlendirme- Sentez yardımıyla Çerçeve Plân, Master Plân ve Tasarım aşamalarından geçer. Ancak açık ocak madenciliği sonrası alan kullanım plânlamasından oldukça farklıdır. Herhangi bir plânlama çalışmasında mevcut doğal ve kültürel değerler dikkate alınır, analiz edilir. Açık ocak madenciliği sonrası yapılacak alan kullanım plânlaması mevcudu değerlendirmek değildir. Tüm topoğrafya, toprak, bitki örtüsü gibi ekolojik özelliklerin değiştiği bir alan için kullanım plânlaması Yeniden Yaratmak (re-create) tır. Ayrıca açık ocak işletmelerinin plânlanmasında karşılaşılan en önemli sorun çevreye yapılan olumsuz etkiyi en aza indirgerken en fazla üretimi sağlamak ve çalışmaların yasalara uygun olmasını sağlamaktır (Akpınar vd. 1993). Açık ocak madencilik çalışmalarının etkisiyle tahrip edilmiş alanların onarımı zor ve pahalıdır. Bu nedenle, bu tür faaliyetlerin olası negatif etkilerini azaltmak çok daha önemlidir. Bunu sağlamanın en geçerli çözümü Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) dir (Akpınar 1994). Kalkınma ve sanayileşmenin beraberinde getirdiği çevre tahribi dikkate alınmadan yapılan çalışmalar sonucunda alan onarımının çok zor, maliyetli ve uzun süreli olmasının fark edilmesiyle kalkınma ve çevre korumanın beraber yürütüleceği çözüm yolları aranmaya başlanmıştır. Bunun neticesinde de ÇED kavramı gündeme gelmiştir. Bu kavram ilk kez ABD de duyulmuş, 1970 li yıllardan itibaren gelişmiş ülkelerde uygulanmaya başlanmıştır (Önal 1997). 19

32 Akpınar (1994) a göre; Yücel (1988) ÇED kavramına kapsamlı bir tanımlama getirmiştir. Buna göre ÇED, "yapılması düşünülen herhangi bir faaliyet için uygulama kararı verilmeden önce (plânlama safhasında) çevre faktörlerine ve mevcut kullanımlara, bu projenin uygulama safhasından itibaren ileride olabilecek olumlu ve olumsuz tüm etkilerin mümkün olduğunca bölge halkı, ilgili kurum ve kuruluşların da katkı ve görüşlerinin alınması ile sistemli bir şekilde araştırılması, saptanması, değerlendirilmesi ve olumsuz etkilerinin önlenmesi, azaltılması veya olumsuz etkileri denkleştirici önlemler alınması için uygulama kararını verecek olan idari organlara çevre ve doğa koruma amaçları doğrultusunda doğru ve uygun karar vermeleri için ışık tutacak bir araçtır. " Madencilik faaliyetleri sırasında araziye verilen zararı en aza indirebilmek ve toprağı bir sonraki kullanıma hazırlamak için iyi bir işletme tasarımı ve uygulaması gerekmektedir. Söz konusu çalışmalar üretim süreci ile aynı zamanda plânlanmalı ve sürdürülmelidir. Geri kazanma ancak o zaman daha ekonomik ve az zaman kaybıyla gerçekleşir. Madencilik faaliyetleri sırasında uygulanan yöntem her ne olursa olsun olumsuz etkisi bilinmekle birlikte, açık ocak madenciliğinin yeraltı madenciliğine göre çevreye verdiği zarar ve olumsuz çevresel ve görsel etkinin daha fazla olduğu da belirlenmiştir (Atmaca 2001). Açık ocak kömür madenciliğinden kaynaklanan toprak kayıpları ile bitki örtüsü ve topoğrafyadaki değişimler; ekolojik dengenin bozulması, görsel kirlenme, verimlilik düşüşü, erozyon gibi olumsuz etkilere neden olmaktadır. Açık ocak kömür işletmelerinin daha arama aşamasından başlayarak, kullanım aşamasına varıncaya kadar olan tüm adımlarında çevreyi yerel ve bölgesel olabildiği gibi bazen de tüm dünyayı etkileyebilecek şekilde etkileri olabilmektedir. Giderek artan onarım ve geri kazanım talepleri ve yapılan çalışmaların büyüklükleri karşısında önceden bir plânlama yapılması zorunlu hale gelmiştir. Plânlamaya konu olan bu çalışmalar, üretim faaliyetleri sırasında ve sonrasında yapılması gereken 20

33 işlemleri kapsamaktadır. Peyzaj onarımının temel hedefi bozulan arazilerin yeniden kullanılabilir duruma getirilmesi, etkilenen alanın ekolojik ve ekonomik değerine mümkün olduğunca geri döndürmek olduğundan, onarım plânlamasının arazi kullanım plânlaması ile yakın ilişkisi bulunmaktadır (Kuzu vd. 1997). Geri kazanım sırasında işin teknik ve ekonomik verimliliği ile birlikte doğal ve kültürel faktörlerin de dikkate alınması gerekir. Onarımda asıl amaç üretimi en yüksek seviyeye getirmek ve çevre kalitesinin korunması ile birlikte peyzaj onarım plânlamasının da yapılmasıdır (Gentcheva-Kostadinova and Haigh 1988). Bir açık ocak plânlaması ancak onarım plânlamasını da içermesi durumunda, tamamlanmış bir plânlama olarak nitelenmektedir. Genel anlamda bir açık ocak plânlamasında onarıma dönük aşamalar aşağıdaki gibi sıralanabilir: Madencilik öncesi koşulların belirlenmesi, Madencilik faaliyetlerinden etkilenecek grupların istek ve ihtiyaçları ile uyumlu olarak, bölgenin madencilik sonrası gereksinimlerinin değerlendirilmesi ve karara bağlanması, Hedefe ulaşabilmek için, alternatif madencilik ve peyzaj onarım plânlarının incelenmesi, Teknik, ekonomik ve sosyal koşullara uygun madencilik, onarım ve alan kullanım plânlarının geliştirilmesidir (Kuzu vd. 1997). Plânlama aşamasında çok çeşitli meslek disiplinleri bir araya gelmelidir. Peyzaj onarımı sağlamada meslekler arası işbirliği çok önemlidir. Devlet kademesinde yetkilileri ve yasaları da plânlama sürecine katarak bir çalışma yapılmalıdır. Devlet ile birlikte mühendisler, peyzaj mimarları, toprak bilimciler, sosyal bilimciler, ekoloji konusunda uzman profesyonellerden oluşan bir plânlama grubu bir arada çalışmalıdır (Miao and Mars 2000). Şekil 1.5 te açık ocak işletmecilik faaliyeti yapılan bir alanın genel görünümü görülmektedir. Bir tarafta işletmesi bitip, onarımı yapılan arazi; bir tarafta halen işletme faaliyeti sürdürülen alan; diğer tarafta ise henüz faaliyete başlanmamış, 21

34 doğal bitki örtüsüne sahip arazi görülmektedir. Şekil 1.5 Açık ocak madenciliği çalışması (İpekoğlu 2001). Şekil 1.6 da açık ocak kömür madenciliğinin tesviyeli olarak yapıldığı aşama görülmektedir. İşletme faaliyeti sürdürülen arazide kömür çıkarma ve bu işlem biten arazide dolgu yapılan araziler görülmektedir. Şekil 1.6 Açık ocak tesviyeli yüzey madenciliği ve dolgu işlemi (İpekoğlu 2001). 22

35 1.3 Onarım Faaliyetlerinin Maliyeti Arazinin yeniden düzenlenmesi ve iyileştirilmesinin maliyeti, madencilik çalışmalarından etkilenen toprak hacmine göre hesaplânır ve üretilen beher ton cevher esas alınarak belirtilir. Onarım maliyeti metrekare veya hektar başına düşen para birimi olarak da gösterilebilir. Açık ocak kömür madenciliğindeki düzenleme ve iyileştirme maliyetleri konusunda yapılan geniş kapsamlı çalışmalar sonucunda, ABD nin Batı Kentucky havzasında bu değerin toplam işletme maliyetinin % 8 i civarında olduğu hesaplanmıştır. Türkiye de kömür madenciliği sonrası onarım çalışmalarıyla ilgili sayısal değerler vermek son derece zordur. İstanbul-Ağaçlı yöresinde, Kutman Şirketler Grubu tarafından sürdürülen, ormancılığa yönelik peyzaj onarım çalışmalarında toplam harcamaların % sinin arazinin düzenlemesi için yapıldığı belirlenmiştir dönemini kapsayan çalışmalar sırasında, ha alan, düzenlenerek ağaçlandırılmış ve bu uygulama için YTL üzerinde harcama yapılmıştır (Kuzu vd. 1997). 1.4 Bazı Ülkelerdeki Maden Yasaları Bradshaw (1997) a göre madencilik çalışmalarının toprağı ve doğal peyzajı tahrip ettiği, üst toprak depolanmazsa faydalı ve önemli mineraller kaybolacağı için ülkeler bu konuyla ilgili kanun çıkarmalı ve bu üst toprağın depolanması konusunda yaptırım uygulamalıdır. Ayrıca işletme faaliyeti bittikten sonra işletmelerde onarım için yeterli miktarda para kalmaması da bir diğer sorundur. Bu iki konunun tüm ülkelerde yasalarla sonuca bağlanması sağlanmalıdır. Buna göre, Türkiye deki madenlerle ilgili yasa ve yönetmelikler hakkında olumlu veya olumsuz görüşler öne sürülürken; diğer ülkelerdeki bu gibi mevzuatların da incelenmesinde fayda vardır. Maden Yasaları, her ülkede değişik yönetim birimleri eliyle uygulanmaktadır. Çok genel olarak, yetkili örgütler üç sınıfta toplanabilir: 23