2019, Yıl/Year: 7, Sayı/Issue:18, ISSN: TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi

Transkript

1 2019, Yıl/Year: 7, Sayı/Issue:18, ISSN: TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi TURUK International Language, Literature and Folklore Researches Journal Geliş Tarihi /Date of Received: Kabul Tarihi / Date of Accepted: Sayfa /Page: Research Article / Araştırma Makalesi Doi: Yazar / Writer: Doç. Dr. Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi ktturkan@gmail.com ÂŞIK SEYRÂNÎ NİN SÖYLEMİYLE YUSUF KISSASI Öz Yusuf kıssası, dünyanın en eski hikâyelerinden biri olarak Tevrat, İncil ve Kur an-ı Kerim de kendisine yer bulmuş; kıssa, kutsal kitaplardan öncelikle klasik edebiyata intikal ederek pek çok kez işlenmiş, oradan da sözlü geleneğe geçmiştir. Kıssadan hareketle yaratılan Yusuf ile Züleyha hikâyesi hem doğu hem de batı edebiyatlarının en sevilen konularından biri olmuştur. Hikâyenin dini boyutunun yanında aşk teması ile ortaya çıkan beşeri boyutu bu kadar çok ele alınmasının ve sevilmesinin nedenleri arasındandır. Bu minvalde klasik şairler gibi âşıklar da Yusuf kıssasına ve dolayısıyla Yusuf ile Züleyha hikâyesine mısralarında yer vermişlerdir. Bu halk sanatçıları içeresinde XIX. yüzyılın öne çıkan isimlerinden biri olan Âşık Seyrânî, kıssaya yazdığı dörtlük ve beyitlerle göndermede bulunmuş, Hz. Yusuf un ibret dolu hayatını ve aşk temasını mısralarına taşımıştır. Çalışmada Âşık Seyrânî nin Yusuf kıssasını ve Yusuf ile Züleyha hikâyesini şiirlerine nasıl yansıttığı, hikâyenin hangi motiflerine yer verdiği Kitab-ı Mukaddes in (Eski ve Yeni Ahit) ilgili bölümleri ve Kur an-ı Kerim in ayetleri üzerinden örnekler vasıtasıyla incelenecektir. Anahtar Kelimeler: Seyrânî, Yusuf kıssası, Kitab-ı Mukaddes, Kur an-ı Kerim, Yusuf, Züleyha.

2 THE PARABLE OF JOSEPH WITH THE DISCOURSE OF ASIK SEYRANI Abstract The parable of Joseph, as one of the oldest stories in the world, has found its place in the holy books. The parable, it has been processed many times from the holy books to firstly classical literature and from there it has been transferred to oral tradition. The story of Yusuf and Zuleyha, which emerged from the parable, has become one of the most popular subjects of both eastern and western literature. Besides the religious dimension of the story, the human dimension that emerges with the theme of love is one of the reasons why it is handled and loved so much. In this respect, lovers like the classical poets, the parable of Josep and thus they included the story of Yusuf and Zuleyha in their verses. Asik Seyrani, one of the prominent figures of the nineteenth century in these folk poet, referred to the parable and the story with quatrains and couplets, he brought Joseph's exemplary life and love theme to his verses. In this study, how the Âşık Seyranı reflects the parable of Joseph, which was created based on the story of Yusuf and Zuleyha, will be examined through the relevant parts of the Holy Books and the verses of the Quran. Key Words: Seyranı, The parable of Joseph, Holy Books, Quran, Joseph, Zuleyha. Giriş İnsanlık tarihinin en eski hikâyelerinden biri olarak Tevrat, İncil ve Kur ân-ı Kerîm de yer alan Yusuf kıssası, dini ve beşeri açıdan insanlığın önemli mirasları arasındadır. Hikâyesinin kaynağı ve yayılmasıyla ilgili farklı görüşler mevcuttur. Hikâyenin en eski versiyonunun MÖ XV. yüzyıla ait İki Kardeş Masalı adını taşıyan bir Mısır anlatısı olabileceği ifade edilmektedir (Daşdemir 2012: 4). Bir başka iddiaya göre hikâyenin konusunun başlangıçta mit-efsane olmak üzere Asur ve Babilliler tarafından oluşturulduğudur. Bir diğer görüş ise konunun tarihsel olabileceği yönündedir. Kıssa, Eski Ahit te (Tevrat ve Zebur) Tekvin, Bap arasında geniş ve ayrıntılı bir şekilde yer almaktadır. Yeni Ahit te (İncil) Elçilerin İşleri, Bap 7 de, Hz. Yusuf tan kısaca söz edilmektedir. Ahsenü l kasas vasıflandırmasıyla Kur ân sureleri içerisinde özel bir yeri olan Yûsuf sûresi, 111 ayettir. Sûrede, Yusuf peygamberin yaşamı boyunca karşılaştığı zorluklar ve bunlara tahammül göstererek nasıl başarıya ulaştığı anlatılmakta, inananlar için faydalı öğütler ve mesajlar nakledilmektedir. Hem Doğu hem de Batı dünya edebiyatçılarının tarih boyunca çokça ele aldıkları ve evrensel bir tema olma özelliğine sahip olan Yusuf ve Züleyha hikâyesini Batılılar genellikle Tevrat, Doğulu İslâm toplumları da Kur'an kaynaklı anlatı ve bilgilere dayalı olarak işlemişlerdir (Çetin 2000: 109). Yusuf kıssası, Doğu da başta Kur ân-ı Kerîm tefsircileri olmak üzere İslam tarihçileri ve Kısas-ı Enbiya müelliflerinin yanı sıra şairler tarafından da pek çok kez işlenmiştir TURUK International Language, Literature and Folklore Researches Journal 2019, Year 7, Issue 18

3 www. turukdergisi.com Halk hikâyesi bağlamında Yusuf ile Züleyha, kutsal kitaplardan klasik edebiyata oradan da sözlü geleneğe geçen, kitabi bir hikâyedir. Bu açıdan Kerem ile Aslı, Arzu ile Kamber gibi halk hikâyelerinden ayrılır. Hikâye kahramanı Yusuf un bir peygamber ve konunun dinî olması ise onu, klasik edebiyattan doğan Leyla ile Mecnun, Ferhat ile Şirin gibi hikâyelerden farklı bir şekilde değerlendirmeyi gerekli kılar. Yusuf ile Züleyha hikâyesinin, Türkiye ve Türk dünyasından derlenmiş birçok varyantı mevcuttur. Yazma ve taş baskı metinler de yeniden basılmıştır. Ayrıca hikâye çeşitli formlarda kıssahanlar, destancılar ve usta masal anlatıcıları tarafından icra edilmek suretiyle yaşatılmaktadır. Âşıkların tespit edilebilen hikâye repertuvarları 1 arasında Anadolu da Yusuf ile Züleyha hikâyesini anlatan sadece Posoflu Müdâmî ve onun çırağı Murat Çobanoğlu dur (Özsoy ve Ataman 1993). Âşıklık geleneği çerçevesinde âşıklar, hikâye anlatıcısı olmanın yanında halk hikâyelerine ve bu hikâyelerin motiflerine çeşitli vesilelerle şiirlerinde mutlaka yer verir ve göndermede bulunurlar. XIX. yüzyılda yaşayan birçok âşık gibi yüzyılın öne çıkan isimlerinden Seyrânî de yine gelenek çerçevesinde, hikâyenin motiflerine mısralarında yer vermiştir. Çalışmada Âşık Everekli (Develili) Seyrânî nin şiirlerinde yer verdiği Yusuf kıssasına dair motifler ve bu motiflerin Kitab-ı Mukaddes ve Kur ân-ı Kerîm de ne şekilde yer aldığı değerlendirilmektedir. Seyrânî de Yusuf Kıssası Everekli Seyrânî şiirlerinde gelenek bağlamında ana konunun aşk olduğu halk hikâyeleri; Yusuf ile Züleyha, Leyla ile Mecnun, Ferhad ile Şirin ve Kerem ile Aslı nın çeşitli motiflerine yer verir. Onun şiirlerinde, bu hikâyeler arasında Leyla ile Mecnun ile birlikte Yusuf ile Züleyha ya yapılan gönderme sayısı diğerlerinden daha fazladır. Bunda Leyla ile Mecnun da ilahi aşk motifi, Yusuf ile Züleyha da ise Hz. Yusuf un peygamber oluşu ve kutsal kitaplardan yansıyan hayat hikâyesi, dini-tasavvufi boyut etkili olmuş olmalıdır. Hatta Seyrânî, altı beyitten oluşan aruz vezni ve semaî nazım şekliyle söylediği şiirde (Kasır 1984: 256) Yusuf kıssasını öne çıkan motifleri üzerinden özetlemiştir. Cemâl-i hüsn-ü Yusuf kim dil-i Yakûb unu derde Düşürmek lâyık olmuş şânı re y-i kudreti ferde (Kasır 1984: 256) Seyrânî nin dile getirdiği üzere Yusuf un güzelliği ve kardeşlerinden farklı oluşu, peygamberlik alametleri taşıması, babası Yakup peygamberi derde düşürür. Tevrat ta Bap 39 da Yusuf, güzel yapılı ve yakışıklı (Tekvin 39/6) olarak tanımlanır. Ayrıca Yusuf, Yakup un yaşlılık döneminde doğmuştur ve Yakup onu diğer çocuklarından çok sevmektedir. Ona uzun renkli bir giysi yaptırır. Yusuf un kardeşleri, babalarının onu kendilerinden çok sevdiğini görünce Yusuf tan nefret ettiler ( Tekvin 37/3, 4) denir. Kur ân-ı Kerîm de Yûsuf sûresi nde, Yakup olacakları önceden tahmin eder ve Yusuf un gördüğü rüyayı, kardeşlerinin kıskançlığına maruz kalmasın diye anlatmamasını ister (Yusuf 12/5). Haset merâzının ıslâhının tedbirine çâre 1 Hikâyenin usta anlatıcı ağzından derlenmiş tek metni Behçet Mahir anlatmasıdır (Sakaoğlu vd. 1999: ). TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 2019, Yıl 7, Sayı:

4 Olan bir pul imiş dermanı mabeyn-i biraderde (Kasır 1984: 256) Yusuf peygamberi alıp babadan Götürüp attılar haset çâhına Bir Tanrı selâmı bir merhabadan Delil bulunmamış hürmet râhına (Kasır 1984: 80) Âşık Seyrânî kardeşlerin, babaları Yakup un isteğiyle ya da onu ikna ederek Yusuf u yanlarına alıp ona duydukları kine istinaden kuyuya atmalarına göndermede bulunmakta, haset merâzı ve kuyuyu da haset çâhı diye adlandırarak hadisenin kıskançlık nedeniyle gerçekleştiği hatırlatılmaktadır. Yitik bulan Yakup gibi bulmasın Vay ne mümkün boşalmasın dolmasın Güzel Yusuf Kenan gibi olmasın Duydum satıldığın birkaç pula ben (Kasır 1984: 162) Âşık dörtlükte Yakup un, Yusuf u kaybettiğinde yaşadığı ve yıllarca dinmeyen acısından bahseder. Seyrânî kimsenin kaderi Kenanlı güzel Yusuf gibi olmasın diyerek Yusuf un kuyuya atılmasına, sonrasında kardeşleri tarafından kuyudan çıkartılıp birkaç pula satılmasına işaret etmekte, dörtlükte güzelliğin yanında insan için iyi kaderin de önemi vurgulanmaktadır. Tevrat ta kardeşlerin Yusuf için babalarından izin istemesinden söz edilmemekle birlikte Yakup diğer oğullarının sürüsünü otlatmaya götürdüğünü söylemiş, istemesi halinde Yusuf u da gönderebileceğini belirtmiştir (Tekvin 37/12,13). Kitab-ı Mukaddes e göre Yusuf kardeşlerinin yanına giderken kardeşleri onu öldürmek üzere tuzak kurar ve kuyuya atarlar. Daha sonra Yusuf u kuyudan çıkarıp oradan geçen İsmaili kervanına yirmi gümüşe satmışlardır (Tekvin 37/18-28). Kur ân-ı Kerîm de ise kardeşlerin tuzak kurarak Yusuf u kıra beraberinde götürmek için babalarından izin istedikleri söz konusu edilir. Kur ân a göre kardeşleri, Yusuf u önce öldürmeyi düşünseler de sonra kuyuya atarlar. Yusuf u kuyudan çıkaranlar ise kervandaki sakilerdir (Yusuf 12/9-19). Kitab-ı Mukaddes te Yusuf un kime, kaç paraya satıldığı açıkça söylenir. Kur ân-ı Kerîm de ise kuyudan çıkaranlar onu değersiz bir fiyat ile birkaç dirheme sattılar (Yusuf 12/20) ifadesi yer almaktadır. Âşık Seyrâni yim dinle sözlerim Yakub um elbette Yusuf özlerim Servetperestlerden korktu gözlerim Anadan uryanım malım kalmadı (Kasır 1984: 103) Yakup un, Yusuf a olan düşkünlüğünü ve Yusuf un kaybolmasından sonra ona duyduğu büyük özlemi, Seyrânî didaktik dörtlüğünde kendisi üzerinden aktarmaktadır. Kimi baydır kime gedâ Cümlesine yârân Hudâ TURUK International Language, Literature and Folklore Researches Journal 2019, Year 7, Issue 18

5 www. turukdergisi.com Yusuf umdan düştüm cüdâ Yakub um ağlar gezerim (Kasır 1984: 154) Seyrânî bir kez daha kendisini Yakup un yerine koyarak, Yusuf tan ayrı düşen Yakup un sürekli ağlayıp inlediğini hatırlatmaktadır. Yakup gibi gam evinde bunalıp Gözüm Yusuf için ağla gez yürü Hüsn-ü hayalinin çarkına çalıp Hasret kılıcını zağla gez yürü (Kasır 1984: 237) Olup sermest-i mağrur cemâl-i hüsn-ü Yusuf tan Çekilmiş çeşm-i Yakûb a tahassûrden beyaz perde (Kasır 1984: 256) Seyrânî nin de ifade ettiği üzere Hz. Yakup un, Yusuf kaybolduktan sonra bir gün dahi yüzü gülmemiş, bundan dolayı evine gam evi denilmiştir. Yine dörtlükte olduğu gibi babası Yakup un, Yusuf un arkasından döktüğü gözyaşı sel olmuş ve akabinde Yakup gözlerini kaybetmiştir. Hz. Yakup, Yusuf kaybolduğu andan itibaren, oğlu Yusuf için büyük acı çekmiş bu acı dolayısıyla gözlerini kaybetmiştir. Sürekli hasretle ağlayıp inlediği için evine de Beytü l-i ahzen (hüzünler kulübesi) adı verilmektedir (Pala 2014: 478). Kitab-ı Mukaddes te kardeşler, Yusuf un renkli uzun giysisini kana bulayıp Yakup a götürdüklerinde Yakup giysiyi tanır ve Yusuf un yabani bir hayvan tarafından öldürülmüş olduğuna hükmeder. Yusuf u kaybetmenin acısıyla giysilerini yırtar, onun için uzun bir yas dönemi başlar. Bütün çocukları onu avutmaya çalışsalar da Yakup u avutmak mümkün olmaz (Tekvin 37/31-35). Kur ân da Yakup, Yusuf u kuyuda bırakıp gelen ve ona gömleği gösterip Yusuf un kurt tarafından yenildiğini söyleyen çocuklarına, Hayır, nefisleriniz sizi aldatıp bu işe sevk etmiş, artık bana düşen güzel bir sabırdır. Sizin bu saydıklarınıza karşı, yardımına sığınılacak ancak Allah tır (Yusuf 12/17, 18) demek suretiyle her şeyin farkında olduğunu ve Allah a sığındığını ifade etmektedir. Kur ân da Yakub un, Yusuf tan sonra Bünyamin i de kaybetmesi üzerine iki oğlunun acısı ile gözlerine ak düştüğü yazılıdır. Babaları: Hayır, nefsiniz sizi aldatıp bu işi yaptırmış. Artık bana düşen güzel bir sabırdır. Yakındır ki Allah, bana hepsini getirir. Gerçekten Allah, bilendir, her işinde hikmet sahibidir dedi. Ve onlardan yüz çevirip: Vah Yusuf a çok yazık oldu! dedi ve üzüntüden gözlerine ak düştü; artık yutkunup duruyordu! Daha sonra Yusuf, kardeşleri vasıtasıyla gömleğini babasına gönderir ve gözlerine sürmesini söyler, böylece Yakup un gözleri açılır (Yusuf 12/83, 84, 93, 96). Ancak Kitab-ı Mukaddes te bu bilgi mevcut değildir. Hz. Yusuf un güzelliği ise peygamberlere ait mucizelerden biri olarak değerlendirilir. Yusuf, gelmiş geçmiş en güzel insan ve erkek olarak bilinmektedir. Allah onu mükemmel bir biçimde yaratmıştır. Hatta Yusuf un cildi o kadar narin ve yumuşaktı ki bir yeşillik yiyecek olsa, boğazından geçerken yediği yeşilliğin rengi belli olurdu demişlerdir. Saçları uzun ve güzeldi. Vücudu çok narindi. İlikleri bile görünürdü. Ayak tabanından bakılsa, yüzünü görmek mümkündü. Vücudu balıketli, boylu, poslu, zarif ve güzeldi. Konuşması çok mülayimdi. Saçları mis gibi TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 2019, Yıl 7, Sayı:

6 kokardı. Geniş yüzlü, iri gözlüydü. Kaşları birbirine bitişikti ve ağzı küçüktü. Beli ince, kalçalı ve tombul kolluydu (Settari 2014: 66). Güzellik, İslâmi çerçevede değerlendirildiğinde Allah ın cemal sıfatıyla örtüşür. Zira âlemdeki her şey Yüce Allah ın güzelliğinin yansımasından ibarettir. Seyrânî Azrail gelse koğulmaz Vermeyince canı baştan savulmaz Hüsn-ü Yusuf olsa ecel sevilmez Öperken ısırıp dişlemesi var (Kasır 1984: 185) Ey enbâz-ı hüsn-ü Yusuf-u mümtaz Seni güzellere server dediler Bazılar leblerin rengin al kiraz Bazılar yakut-u ahmer dediler (Kasır 1984: 191) Zevki okşar hûb olana Yusuf gibi cemâl ister Bakan gözler hep bulana Boyu servi-veş dal ister (Kasır 1984: 193) Aksi hep kalbimdedir şem -i hayâl-i hazretin Hazreti Yusuf gibi seyr-i cemâl-i gayretin Yok mudur bir kuşa hiç çalı kadar dost gayretin Merhamet kıl sen benim sultânım Allah aşkına (Kasır 1984: 251) Bence hüsnün gören Yusuf u anmaz Temaşâ eyleyen gözler usanmaz Yalınız aşkınla Seyrâni yanmaz Kim görse der sana vay bu nedir bu (Kasır 1984: 232) Seyrânî farklı dörtlüklerde, Hz. Yusuf un emsalsiz güzelliğine göndermede bulunmaktadır. Sevgiliyi güzellik itibarıyla Yusuf ile kıyaslar ve Yusuf u unutturacak kadar güzel olduğunu söyleyerek, mübalağa yapar. Süregel hasılı dünya safâsı Toklukla açlığın birdir cefâsı Olsa idi güzelliğin rafası Olurdu Yusuf-u Kenan a yahû (Kasır 1984: 233) Âşık dörtlükte eğer insana güzelliğin faydası olsaydı, Kenanlı Yusuf a olurdu demek suretiyle Yusuf un kuyuya atılmasından itibaren başına gelenleri anıştırmaktadır TURUK International Language, Literature and Folklore Researches Journal 2019, Year 7, Issue 18

7 www. turukdergisi.com Tevrat ta Yusuf, güzel yapılı, yakışıklıydı denir. Kur ân-ı Kerîm de bu şekilde bir tanımlama yapılmasa da Vezirin karısı kendisi hakkında dedikodu yapan şehrin kadınlarını davet ederek onlar için hazırladığı sofrada ellerine birer bıçak verdi Yusuf a- Çık karşılarına - dedi. Hepsi de onu görür görmez gözlerinde çok büyüttüler ve kendi ellerini doğradılar, Hâşâ, Allah için bu insan değil, olsa olsa ancak üstün bir melektir! dediler (Yusuf 12/30-33) şeklindeki ifadelerle, Yusuf un güzelliğine işaret edilmektedir. Kur ân da bu olay anlatılırken Yusuf un kadınlardan kurtulmak için zindanı bile sevimli bulduğu dile getirilir. Sermayesi olan gider kârına Bu günün işini koyma yarına Mısır da Züleyha aşkın nârına Yanmıştır Yusuf-u Kenan diyerek (Kasır 1984: 130) Zelhâ gibi aşk ateşi içinde Yusuf gibi düşün yorduğum güzel Muhabbet menzili iki üçünde Huzurunda divân durduğum güzel (Kasır 1984: 133) Seyrânî mısraları ile Züleyha nın (Zelhâ) Kenanlı Yusuf un aşkına düştüğünü, yanıp tutuştuğunu, aşk acısı çektiğini hatırlatmaktadır. Çünkü Yusuf ile Züleyha hikâyesinde aşk, alışılmışın tersine önce kadın kahramanı yani Züleyha yı etkisi altına alır. Züleyha hikâyede, Mecnun un karakterine bürünürken Yusuf sürekli çekimser ve nazlanan taraf olmuştur 2. Bu bağlamda aşk boyutunda bir rol değişimi söz konusudur. Âşık Züleyha iken maşuk Yusuf tur. Gerek Kitab-ı Mukaddes te gerek Kur ân-ı Kerîm de, Züleyha ismi yer almaz. Züleyha adı kıssadan hareketle ortaya çıkan Yusuf ile Züleyha hikâyesi ile birlikte hayat bulur. Kitab-ı Mukaddes e göre Yusuf efendisi Potifar ın gözünde lütuf sahibidir. Ancak Potifar ın karısı, Yusuf un güzelliğinden ve olağanüstü tabiatından çok etkilenir ve onunla münasebet kurmak ister. Yusuf teklifi reddeder ve giysisini kadının elinde bırakıp kaçar (Tekvin 39/6-12). Kur ân da ise Yusuf a göz koyan Vezirin karısıdır (Yusuf 12/23). Yusuf un evlilik hayatından Kur ân da bahsedilmemektedir. Kitab-ı Mukaddes, bilinenin aksine onun efendisinin karısı (Züleyha) ile değil, Kâhin Potifera nın kızı Asenat ile evlendiğinden bahseder. Bu evlilikten Manaşşe ve Efrayim adlı iki oğlu olur (Tekvin 42/45, 50, 51, 52). Seyrânî dörtlükte, Züleyha nın rüya yoluyla Yusuf a âşık olduğunu anarken Yusuf un rüya tabir edebilme yeteneğine de göndermede bulunmaktadır. Kutsal kitaplarda yer almayan Züleyha nın rüyası 3 mesnevilerin hemen tamamında ve halk hikâyelerinde ortaya çıkan bir motiftir. Aynı rüyayı üç kez gören Züleyha ya üçüncüde rüyasına 2 C.Settari nin aktardığı üzere; Yusuf un yaşadığı dönemde pek çok kişi onu gördü ancak Yusuf un aşkına iki kişi nail oldu. Biri Yakup, diğeri Züleyha (Settari 2014: 134). 3 Câmî nin Farsça destanı Yusuf ile Züleyha da, üçlü yineleme, edebi bir metin olarak kullanılmıştır. Genç Züleyha baba evinde, üç kez gördüğü rüyada üç kez birini görür ve büyük aşkını Mısır da bulacağını anlar. Tabii bu rüyada ancak, iktidarsız bir adamla yaşanan, hayal kırıklığı yaratan bir evlilikle geçen yıllardan sonra gerçek olur. Züleyha, yakışıklı Yusuf a baktığında, rüyalarındaki erkeği görür. Bu tür gecikmeler ender değildir; bekleme süresi genellikle bu destanda olduğu gibi, on yıl ve fazlasını kapsamaktadır (Schimmel 2005: 124). TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 2019, Yıl 7, Sayı:

8 giren kişi, Mısır Azizi olduğunu söyler. Bu bakımdan Züleyha nın rüyası, masallarda ve halk hikâyelerinde görülen rüya yoluyla âşık olma motifinin bir yansımasıdır. Motif İran, Arap ve Hint hikâyelerinde de görülür ve bunlarda motifin, Asya Şamanlığı ve İslâm öncesi inanışlarının törenleri ile ilgisi daha açıktır (Başgöz 1986: 35). Aziz-i Mısrî nin rüyasını Yusuf eder tâbir Görülmüş olmayan rüyaların tâbiri mümkün mü (Kasır 1984: 295) Seyrânî nin dizeleri Yusuf un, Mısır hükümdarının gördüğü rüyayı doğru bir şekilde tabirine, bu tabirin kendisine Mısır ın en üst mevkiini getirmesine ve rüyada olacağı bildirilen kıtlığın aldığı tedbirlerle atlatılmasına bir göndermedir. Rüya, başta Yusuf kıssası olmak üzere hangi türde yazılmış olursa olsun bütün Yusuf ile Züleyha hikâyelerinde 4 kaderin seyrini belirleyen itici bir güçtür. Nitekim hikâye çocuk Yusuf un rüyası ile başlar: Kur ân-ı Kerîm de rüya Hani bir zaman Yusuf, babasına: Babacığım, demişti, ben (rüyada) on bir yıldız, güneşi ve ayı 5 gördüm, bunların bana secde ettiklerini gördüm (Yusuf 12/4, 5) olarak geçer. Hz. Yakup, Yusuf un rüyasını Allah seni kardeşlerinden üstün kılacak ve sana secde edecekler diye yorumladıktan sonra Yusuf a rüyasını kimseye anlatmaması konusunda tembihler. C. Jung a göre rüyaların dini boyutu vardır ve Yusuf un rüyası büyük rüyalar 6 diye adlandırılanlardandır. Bu grupta yer alan rüyalar sadece onu göreni değil, çevresindeki herkesi ilgilendirir ve etkiler (Çetin 2010: ). Bir peygamber olması hasebiyle Hz. Yakup, Yusuf un gördüğü rüyayı tabir eder. Yakup un bu özelliği daha sonra Yusuf ta da görülmektedir. Zindanda bulunduğu süre boyunca nübüvvet eğitimi alan Yusuf un, kendisine bahşedilen özelliklerden biri de rüya tabir edebilme yeteneğidir. Yusuf, zindanda iken kendisine rüyalarını anlatan iki mahkûmun rüyalarını doğru bir biçimde yorumlamıştır. Kitab-ı Mukaddes ve Kur ân a göre Yusuf zindana girince beraberinde iki kişi daha zindana girer. Bu iki kişinin gördüğü rüya öz olarak aynı olmakla birlikte Kitab-ı Mukaddes te bu rüyalar ayrıntılı olarak anlatılır (Tekvin 40/5-19). Kur ânı Kerim rüyalara kısaca değinir ve Yusuf un bu rüyalarla birlikte tevhid dinini tebliğ ettiği görülür (Yusuf 12/36-41). Yusuf, Kitab-ı Mukaddes e göre iki sene zindanda kalır. Firavun, ikinci yılının sonunda rüya görür. Firavun un rüyası kimse tarafından yorulamayınca, Yusuf a müracaat edilir 7. Tevrat ta rüya Tam iki yıl sonra firavun bir 4 Yusuf ile Zeliha hikâyelerinde en önemli temalardan biri rüyadır. Sadece Yusuf un rüyaları değil, Zeliha nın, Yakup un, Mâlik Reyyan ın, Çaşenger in rüyaları kahramanların hayatını etkilemenin yanında bütün bir Mısır halkının, Kenanilerin kaderinde de belirleyici ve yönlendirici olmuştur (Tozlu 2014: 171). 5 Güneş ve ay genellikle siyasi rüyalarda ortaya çıkan, özel öneme sahip rüya simgeleridir Yusuf da daha genç yaşında, gelecekteki yüceliğinin bir işareti olarak rüyasında, on bir yıldızın güneş önünde eğildiklerini görmemiş midir? (Schimmel 2005: 85). 6 F. G. Hopkins, Yusuf un rüyasını kehanet bildiren veya bir teamül koyan kutsal nitelik taşıyan rüyalar (Günay 1999: 89) olarak isimlendirir. 7 İlk çağlarda kolektif rüyada bir kehanetin bulunduğu kabul edilir ve içindeki uyarılar ciddiye alınırdı. Bu rüyalar ve yorumlanışları şimdi bize hayal ürünü olarak görünmektedir; ancak yine de bugün kullandığımız yorumlama ilkeleri ile aralarında bazı koşutluklar bulabiliriz. Genesis 41 de yer alan Firavun un rüyası ve onun Joseph (Yusuf) tarafından yorumlanışı yukardaki türden bir kolektif rüya tipidir Kralın rüyalarının halk için büyük önemi vardı, çünkü Firavun hem tanrı idi hem de tanrılar arasında yeryüzünün temsilcisiydi. Tanrılar ve insanlar arasındaki resmi temsilci olduğundan onun rüyaları, insanlara ulaştırılan tanrının sesi gibiydi (Fordham 1997: 129) TURUK International Language, Literature and Folklore Researches Journal 2019, Year 7, Issue 18

9 www. turukdergisi.com düş gördü: Nil ırmağının kıyısında duruyordu. Irmaktan güzel ve semiz yedi inek çıktı. Sazlar arasında otlamaya başladılar. Sonra yedi çirkin ve cılız inek çıktı. Irmağın kıyısında öbür ineklerin yanında durdular. Çirkin ve cılız inekler güzel ve semiz yedi ineği yiyince, firavun uyandı. Yine uykuya daldı, bu kez başka bir düş gördü: Bir sapta yedi güzel ve dolgun başak bitti. Sonra, cılız ve doğu rüzgârıyla kavrulmuş yedi başak daha bitti. Cılız başaklar, yedi güzel ve dolgun başağı yuttular. Firavun uyandı, düş gördüğünü anladı (Tekvin 41/1-7) şeklindedir. Yusuf, hükümdara her iki rüyanın da aslında aynı anlama geldiğini söyler ve Mısır da yedi yıl bolluk olacak. Sonra yedi yıl öyle bir kıtlık olacak ki, bolluk yılları hiç anımsanmayacak (Tekvin 41/29, 30) şeklinde yorar. Kur ân da firavunun gördüğü rüya bir tanedir (Yusuf 12/43). Şuâ-ı hüsn-ü Yûsuf berk urur ufk-u Filistin e Eder hem mahbesi Mısrın derûnun nurla perverde (Kasır 1984: 256) Olup sonra zimâm-ı adl-i Yûsuf destine teslim Dilerse kavm-i Ken an kavm-i Mısrı tac eder serde (Kasır 1984: 256) Seyrânî nin her iki beyiti de Yusuf un, Mısır a yönetici olmasını hatırlatmaktadır. Hz. Yusuf un, Kenan da (Filistin) kıskançlık yüzünden kuyuya atılmasıyla başlayan yolculuğu Mısır da, Azizin evine uzanır. Burada Azizin karısının tacizi ve Yusuf un iftiraya uğrayıp zindana atılması, Yusuf için adeta başka bir imtihandır. Hz. Yusuf zindandaki zamanını tamamladıktan ve kişilik olarak da olgunlaştıktan sonra farklı bir boyuta geçer. Zindanda edindiği meziyetlerden biri de rüya tabiridir. Bu niteliği onun zindandan kurtulmasını, masumiyetini ispatlamasını ve Mısır ın en önemli kişisi olmasını sağlar. Yusuf, Kur ân-ı Kerîm ve Kitab-ı Mukaddes e göre firavundan sonra ülkenin en yetkili adamı olmuştur (Tekvin 41/43, 44). Bu konuda her iki kutsal metnin birleştiği görülür. Kitab-ı Mukaddes ve Kur ân-ı Kerîm arasındaki en önemli farklardan biri Yusuf un ailesini, kardeşlerini Mısır a getirme konusunda ortaya çıkar. Kitab-ı Mukaddes e göre Yusuf un kardeşleri iki kez Mısır a hareket etmişler ve ikincide Yusuf ile tanışmışlardır (Tekvin 45/1-5). Kur n a göre ise Yusuf un kardeşleri, Mısır a iki kere seyahat ederler ve ikinci ziyarette kardeşleri Bünyamin i Mısır da bırakmak zorunda kalırlar (Yusuf 12/79, 80). Sonuç Evrensel konular ve hikâyeler, dünyanın hemen her yerinde güzel sanatlarda ve edebiyatta her zaman kendisine yer bulmuş, tekrar tekrar işlenmiştir. Bu hikâyelerden biri olarak Yusuf kıssası ve kıssadan yola çıkılarak yaratılan Yusuf ile Züleyha hikâyesi pek çok yaratmaya ilham kaynağı olmuş, dünyanın en eski ve önemli hikâyelerinden biridir. Ayrıca âşık şiiri temsilcileri hangi yüzyılda yaşarlarsa yaşasınlar dini, tarihi ve sosyal konulara şiirlerinde yer verirken âşıklık geleneğinin önemli bir parçası olarak halk hikâyelerine de kayıtsız kalmamışlar; hikâye anlatıcı ya da tasnif edicisi olmalarının yanı sıra halk hikâyelerinin çeşitli motiflerine, işlediklerin konu ile bağlantılı olarak mısralarında yer vermişlerdir. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 2019, Yıl 7, Sayı:

10 Bu çerçevede XIX. yüzyıl âşık tarzı şiir geleneğinin önemli temsilcilerinden biri olan Seyrânî, şiirlerinde sosyal konuları işleyen bir hiciv üstadı olmasının yanı sıra dini-tasavvufi konuları ve peygamberleri de mısralarına taşımıştır. Âşık, dini hikâyelerin en eskilerinden biri olan Yusuf peygamberin hayatını anlatan Yusuf kıssasını hemen bütün ayrıntıları ile ele almış hatta sadece bu konuyu işleyen müstakil bir şiir de yazmıştır. Seyrânî Yusuf kıssasını, Kur ân-ı Kerîm ve Kitab- ı Mukaddes bağlamında şiirlerine aktarırken aşk teminin yanında Hz. Yusuf un kutsal kitaplardan yansıyan ibretlerle dolu yaşamını; talih, ahlak, erdem, sabır ve sebatın önemini, yazılanın bozulmayacağını, Allah ın her şeye kadir olduğunu, dini- tasavvufi bağlamda; nübüvvet, rüya, tecelli gibi kavramları kıssa üzerinden mısralarına yerleştirerek didaktik mesajlar vermektedir. Kaynaklar Alptekin, Ali Berat (1997). Halk Hikâyelerinin Motif Yapısı. Ankara: Akçağ Yayınları. Başgöz, İlhan (1986). Folklor Yazıları. İstanbul: Adam Yayınları. Çetin, Nurullah (2000). Yeni Türk Şairinin Yûsuf u Züleyhâ Hikâyesi Duyarlılığı. Türkoloji Dergisi, C. 13, S. I, s Çetin, Özer (2010). Jung Psikolojisinde Rüya. Uludağ Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 2, s Daşdemir, Özkan (2012). Halk Hikâyesi Olarak Yusuf ile Züleyha. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Doktora tezi). Fordham, Frieda (1997). Jung Psikolojisi (Çev: Aslan Yalçıner). İstanbul: Say Yayınları. Günay, Umay (1999). Türkiye de Âşık Tarzı Şiir Geleneği ve Rüya Motifi. Ankara: Akçağ Yayınları. Kasır, Hasan Ali (1984). Develili Seyrânî Hayatı-Sanatı-Şiirleri. İstanbul: Acar Matbaacılık. Kur ân-ı Kerim ve Yüce Meâli (Haz. Süleyman Ateş), Ankara: Kılıç Kitabevi. Kutsal Kitap (Tevrat, Zebur, İncil), 2011-İstanbul: Yeni Yaşam Yayınları. Özsoy, Bekir Sami - Halil İbrahim Ataman (1993). Posoflu Âşık Sâbit Müdâmî, Hayatı, Edebî Şahsiyeti ve Eserlerinden Seçmeler. Kayseri. Pala, İskender (2014). Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Kapı Yayınları. Sakaoğlu, Saim-Ali Berat Alptekin-Yurdanur Sakaoğlu-Esma Şimşek (1999). Meddah Behçet Mahir in Bütün Hikâyeleri II. Ankara: AKM Yayınları. Schimmel, Annemarie (2005). Halifenin Rüyaları-İslamda Rüya ve Rüya Tabiri (çev. Tuğba Erkmen). İstanbul: Kabalcı Yayınevi. Settari, Celal (2014). Züleyha nın Aşk Derdi-Hz. Yusuf Hikâyesi (çev. Mehmet Kanar). İstanbul: Şule Yayınları TURUK International Language, Literature and Folklore Researches Journal 2019, Year 7, Issue 18

11 www. turukdergisi.com Tozlu, Necdet (2014). Bayburtlu Ağlar İrşâdî Baba Yusuf ile Zeliha. Bayburt: Bayburt Üniversitesi Yayınları. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 2019, Yıl 7, Sayı: