T.C. BĐŞKEK BÜYÜKELÇĐLĐĞĐ TĐCARET MÜŞAVĐRLĐĞĐ KIRGIZĐSTAN'IN GENEL EKONOMĐK DURUMU VE TÜRKĐYE ĐLE EKONOMĐK-TĐCARĐ

Transkript

1 T.C. BĐŞKEK BÜYÜKELÇĐLĐĞĐ TĐCARET MÜŞAVĐRLĐĞĐ KIRGIZĐSTAN'IN GENEL EKONOMĐK DURUMU VE TÜRKĐYE ĐLE EKONOMĐK-TĐCARĐ ĐLĐŞKĐLERĐ MAYIS 2008 BĐŞKEK

2 ĐÇĐNDEKĐLER SAYFA NO BÖLÜM I 1. GĐRĐŞ SOSYAL VE EKONOMĐK GÖSTERGELER Ülke Kimliği Sosyal Göstergeler Ekonomik Göstergeler 4 3. ÜLKE HAKKINDA GENEL BĐLGĐLER Ülkenin Kısa Tarihçesi Siyasi ve Đdari Durum Coğrafi Bilgiler ve Nüfus 9 4. GENEL EKONOMĐK DURUMU Genel Durum Tarım ve Hayvancılık Sanayi Đnşaat Ulaştırma ve Telekomünikasyon Ticaret Hizmetler (Bankacılık, Turizm, Sigortacılık, Diğer Hizmetler) Enerji Doğal Kaynaklar ve Madencilik Para ve Sermaye Piyasaları Son Yılda Ekonomiyi Etkileyen Đç ve Dış Olaylar EKONOMĐK VE TĐCARĐ ĐLĐŞKĐLER Genel Durum Ödemeler Dengesi ve Sermaye Hareketleri Dış Ticaret Dış Ticaret Đstatistikleri 37 BÖLÜM II 1. TÜRKĐYE ĐLE EKONOMĐK VE TĐCARĐ ĐLĐŞKĐLER Ekonomik Đlişkilerin Genel durumu Ticari Đlişkilerin Genel Durumu Dış ticaret Đstatistikleri Ticari Đlişkilerde Bilinmesi Gerekli Genel Konular Yıl Đçinde Açılan Fuarlar Belli başlı Ekonomik ve Ticari kuruluşlar Diğer Bilgiler SORUNLAR, GÖRÜŞLER VE ÖNERĐLER Sorunlar Görüş ve Öneriler 67 EKLER : 68 KAYNAKÇA : 84 ii

3 METĐN ĐÇĐNDEKĐ TABLOLAR LĐSTESĐ SAYFA NO 1. Ekonomik Göstergeler 7 2. Kırgız Cumhuriyeti nde Resmi Kayıtlara Göre Đstihdam Döneminde GSMH'nın Sektörel Dağılımı K.C. Fiyat Endeksleri 17 5 Yıllar Đtibariyle Üretici Fiyatları Endeksi Parasal Göstergeler Kırgız Cumhuriyeti nde Başlıca Tarım ve Hayvancılık Sektörü Üretimi Yıllar Đtibariyle Sanayi Sektöründe Üretim Hacmi Finansman Kaynaklarına göre yatırımların yapısı Yıllara Göre Dış Ticaret Değerleri Kırgız Cumhuriyeti nin Đthalatında Đlk 10 Ülke Kırgız Cumhuriyeti nin Đhracatında Đlk 10 Ülke Coğrafi Bölgelere Göre Dış Ticaret BDT ve BDT Dışı Ülkelerle Ticaret Kırgız Cumhuriyeti nin Đthalatı Kırgız Cumhuriyeti nin Đhracatı Başlıca Maddelere Göre Đthalat Başlıca Maddelere Göre Đhracat yılında En fazla Đthalat Yapılan 20 ürünün Türkiye ve Başlıca Đthalat yapılan beş ülke ile karşılaştırması Türkiye-Kırgızistan Ticareti (TUIK) Sektörler Đtibariyle Kırgızistan a Đhracat Sektörler Đtibariyle Kırgızistan dan Đthalat Türkiye-Kırgızistan Ticareti (KC verileri) Kırgız Cumhuriyeti nin Türkiye ye Yönelik Đhracatı (TUIK) Kırgız Cumhuriyeti nin Türkiye ye Yönelik Đhracatı (KC verileri) Kırgız Cumhuriyeti nin Türkiye den Đthalatı (TUIK) Kırgız Cumhuriyeti nin Türkiye den Đthalatı (KC verileri) 54 iii

4 BÖLÜM I 1. GĐRĐŞ Kırgızistan ın Genel Ekonomik Durumu ve Türkiye ile Ekonomik-Ticari Đlişkileri Raporu, Kırgızistan piyasasında faaliyet göstermek ve yatırım yapmak, bu ülkeyle ticari ilişkileri geliştirmek isteyen Türk iş çevrelerine ülke hakkında genel hatlarıyla bilgi vererek, yatırım ve işbirliği olanaklarına dikkat çekmek ve kılavuzluk etmek amacıyla yazılmıştır. Rapor esas itibariyle, ülkeye ilişkin siyasi ve sosyo-ekonomik temel verileri, ülkenin ekonomik durumunu, ülkenin genel itibariyle ekonomik ve ticari ilişkileri, esas olarak da Türkiye ile olan ekonomik ve ticari ilişkileri üzerine yoğunlaşmaktadır. Bu bağlamda, söz konusu alanlarda verilen istatistiki verilerin yanı sıra, iş çevrelerimizin Kırgızistan da gerçekleştirecekleri bağlantılar için ihtiyaç duyabilecekleri bazı pratik bilgiler de rapor kapsamında yer almaktadır. 1

5 2. SOSYAL VE EKONOMĐK GÖSTERGELER 2.1. ÜLKE KĐMLĐĞĐ Devletin Adı : Kırgız Cumhuriyeti Başkenti : Bişkek Yönetim Biçimi : Cumhuriyet Resmi Dili : Rusça, Resmi Dil olarak anayasal statü verilmiştir. (Kırgızca, Devlet Dili) Dini : Müslüman %75 Rus-Ortodoks %20, Diğer %5 Para Birimi : Kırgız Somu Üyesi olduğu uluslararası kuruluşlar : BM, AGĐT, Avrupa Atlantik Ortaklık Konseyi (AAOK), ECO, ĐKÖ, Dünya Bankası, IMF, ILO, Avrupa Kalkınma ve Đmar Bankası (EBRD), Uluslararası Sivil Havacılık Teşkilatı (ICAO), UNIDO, WHO, UNESCO, Uluslararası Finans Kuruluşu (IFC), Đslam Kalkınma Bankası, Uluslararası Enerji Ajansı, Asya Kalkınma Bankası, BM Asya Pasifik Ekonomik ve Sosyal Komisyonu (ESCAP), Dünya Ticaret Örgütü, Bağlantısızlar Örgütü (gözlemci). Yıllık Ortalama Döviz Kuru (Bir dolar karşılığı): 37,31 Som Yüzölçümü : km 2 Nüfus : 5,189 milyon kişi Kadın : 2,638 milyon (%50.6) Erkek : 2,579 milyon (%49.4) Yıllık nüfus artışı (%) : 0,4 % Nüfus Yoğunluğu (km 2 /kişi) : 26,1 kişi/ km 2 Mesai Saatleri ve Günleri :8:00-17:30 Pzts-Cuma Büyük Kentler Türkiye ile Saat Farkı Haftalık Çalışma Saati (Ortalama) :40 Resmi Tatil Günleri Telefon Kodu : Bişkek, Oş, Celalabad. : Yerel saat Türkiye den kış saati uygulanan dönemde 4, yaz saati uygulanan dönemde 3 saat ileridir. :1 Ocak Yeni Yıl, 7 Ocak Ortodoks Noeli, 8 Mart Dünya Kadınlar Günü, 21 Mart Nevruz Bayramı, 1 Mayıs Đşçi Bayramı, 5 Mayıs Anayasa Bayramı, 9 Mayıs Zafer Günü, 31 Ağustos Bağımsızlık Günü. : 996 (Kırgızistan), 312 (Bişkek) 2

6 2.2. SOSYAL GÖSTERGELER Ortalama Ömür : 67,7 yıl Kadın : 71,8 yıl Erkek : 63,8 yıl Okuma Yazma Oranı (%) : 96,4% Yüksek Öğretim Okul Sayısı : 47 Yüksek Öğretimdeki Öğrenci Sayısı : 236,9 bin öğrenci Hastane Sayısı : 169 Doktor Başına Düşen Kişi Sayısı : 400 Bin kişiye düşen Otomobil : 43 Telefon : 88 Televizyon : 51 Mobil Telefon : 368 Bilgisayar : 109 Internet Kullanıcı sayısı : 52 Gelen Turist Sayısı : 1,6 milyon (BDT Dışı ) Giden Turist Sayısı : (BDT Dışı ) Eğitim Harcamaları / GSYĐH : %5,3 (Bütçe 2007 Ocak-Kasım) Sağlık Harcamaları / GSMH : %2,3 (Bütcçe 2007 Ocak-Kasım) Karayolu Uzunluğu : km ( km asfalt) Demiryolu Uzunluğu : 372 km (endüstriyel hatlar dahil değildir.) Kişi Başına Yıllık Elektrik Tüketimi (KWH/Kişi): 3300 kw/saat Asgari Ücret : 8,5 ABD Doları Asgari Tüketim Bütçesi : 77,7 ABD Doları 3

7 2.3. EKONOMĐK GÖSTERGELER GSYĐH (Milyon Som) , , , ,4 GSYĐH (mln. $, piyasa fiyatları) 2.268, , , ,9 Reel GSYĐH Artış Oranı (%) 7,0-0,6 2,7 8,2 Kişi Başına (GSYĐH-MG)($) 442,9 469,8 551,09 720,0 Enflasyon Oranı, (%) Toptan Eşya Fiyat Đndeksindeki Yıllık Artış (%) 4,4 6,8 6,7 18,2 Tüketici Fiyat Đndeksindeki Yıllık Artışı (%) 2,8 4,9 5,1 20,1 Đşgücü (faal nüfus) Đşsizlik oranı (%) 2,9 3,3 2,1 11 Yurt Dışında Çalışan Đşçi Sayısı GSYĐH Sektörel Büyüme Hızları (%) Tarım 4,1-4,2 1,5 1,5 Sanayi 4,6-12,1-10,2 7,3 Hizmet 5,8 7,5 8,4 22 Sabit Sermaye Yatırımları (Mahalli Para) (mln. som) , , ,2 Dış Ticaret (Bin $) Đhracat ($) Đthalat($) Denge($) Dünya Ticareti Đçindeki Payı (%) 0,0149 0,0147 0,01885 Türkiye ile Ticaret (bin $)* , , , ,7 Đhracat , , , ,7 Đthalat , , , ,0 Denge , , , ,3 Ülke Toplamı Đçinde Türkiye nin Payı (%) Đhracat 2,4 2,7 3,4 4,2 Đthalat 3,5 3,0 2,3 2,1 Cari Đşlemler Dengesi (mln. $) -75,1-207, ,7 Dış Borç Stoku (mln $) (Kamu) 2.103, , , ,8 Sabit Yabancı Sermaye Yatırımları (bin $) , , , ,2 Emisyon Hacmi (mahalli para, mln. som) , , , ,7 Seçilmiş Oranlar (%) Đhracat/Đthalat ,7 Đhracat/GSYĐH 42,6 38,1 28,2 26,2 Đthalat/GSYĐH 51,3 58,2 68,5 63,2 Cari Đşlem Dengesi/GSMH -3,4-8,5-23,7-15,2 Dış Borç/GSMH 88,4 76,2 69,5 53 Kaynak:KC Milli Istatistik Komitesi, KC Merkez Bankası * Kırgızistan-Türkiye ticaretine ilişkin TUĐK tarafından derlenen istatisikler Raporun ilerleyen bölümlerinde yer almaktadır. 4

8 3. ÜLKE HAKKINDA GENEL BĐLGĐLER 3.1. Ülkenin Kısa Tarihçesi Kırgızlar Kuzey Sibirya ve Orta Asya da yerleşmiş çeşitli gruplardan oluşmuşlardır. Eski Kırgızlar Kuzeybatı Moğolistan a ait topraklara yerleşmişlerdir. M.Ö. 4. yüzyıldan 3. yüzyıla kadar, Çin sınırlarına devamlı saldıran ve onları Çin Seddi ni yapmaya zorlayan güçlü, göçebe kabileler arasında sayılmaktadırlar. M.Ö. 2. yüzyıldan 1. yüzyıla kadar olan süreçte Hun egemenliğinden ayrılan Kırgız kabileleri Enisei ve Baykal bölgelerine göçmüşlerdir. Bu bölgede M.S. 6. yüzyıldan 13. yüzyıla kadar hüküm süren ilk Kırgız Devleti Kırgız Kaganat ı kurmuşlardır. Orta Asya nın çeşitli bölgelerine dağılan diğer Kırgız Kabileleri ise Orta Asya nın tarihinde aktif rol oynamaya devam etmişlerdir. Kırgızlar ın Orta Asya daki birçok insan gruplarıyla olan ilişkisi 40 kabile anlamına gelen Kırgız ile ifade edilir. Asya da sona eren Moğol üstünlüğü ertesinde, 1700 senesinde kurulan Hokand Devletinin hakimiyetine girmişler, Hokand ın tamamen Rusya nın hakimiyetine girmesiyle de Çarlık Rusya sının etkisi altına girmişlerdir den itibaren Rus askeri güçlerinin işgaliyle karşılaşan Kırgızistan da, ayaklanmalar ve kanlı bastırmalarla geçen yılların arkasından yıllarında kesin olarak Sovyet gücü egemen olmuştur. SSCB döneminde Kırgızistan önce 1924 anayasasıyla Rus Sovyet Federe Sosyalist Cumhuriyeti içinde Kara Kırgız Özerk Bölgesi olarak yer almış, müteakiben 1925 te adı Kırgız Özerk Bölgesi olarak değiştirilmiş ve 1926 da da Özerk Cumhuriyet olarak yeniden örgütlenmiştir. Birliğin cumhuriyet statüsüne yükseltilmesi ise 1936 da gerçekleşmiştir yılında Kiril alfabesinin uygulamaya konulmasıyla Sovyetler ülkede iyice egemen olmuştur. Kırgızistan, Sovyetler Birliği nin dağılma süreci içine girmesi üzerine 15 Aralık 1990 de egemenliğini, 31 Ağustos 1991 de bağımsızlığını ilan etmiştir. Bağımsızlıktan 2005 yılına kadar Cumhurbaşkanlığı görevini Askar Akayev sürdürmüştür yılı içinde gerçekleştirilen parlamento seçimlerini muhalafet milletvekillerinin üstün geleceğinin düşünülmesine rağmen Devlet Başkanı Akayev yanlısı milletvekillerinin kazanması, ülkede gerilimi tırmandırmış, muhalifler seçimlerde hile yapıldığını iddia ederek, Cumhurbaşkanı nın istifasını talep eden bir ayaklanma hareketi başlatmıştır. Kırgızistan ın güneyinde Oş şehrinde başlayan ayaklanma hareketi sonucunda 24 Mart 2005 tarihinde ise Başkent Bişkek te yaklaşık 10 bin civarındaki gösterici Başkanlık Sarayı nı ele geçirmiş, gelişmeler üzerine Cumhurbaşkanı Akayev ülkeyi terk etmiş, devlet başkanlığı ve başbakanlığa muhalefet lideri Kurmanbek Bakiyev getirilerek geçici hükümet kurulmuştur. 10 Temmuz 2005 tarihinde gerçekleştirilen Cumhurbaşkanlığı seçimi sonucunda ise ezici çoğunlukla Kurmanbek Bakiyev Cumhurbaşkanlığı koltuğuna oturmuş, Cumhurbaşkanlığı adaylığından kendisi lehine çekilen Feliks Kulov u ise Başbakan olarak atamıştır. 9 Kasım 2006 tarihinde yeni Anayasa Cumhurbaşkanı tarafından imzalanarak yürürlüğe girmiştir. 5

9 Bu çerçevede, Cumhurbaşkanı nın yetkilerinin Parlamento lehine kısıtlanması olmak üzere, iktidar mekanizması bakımından önemli değişikliler getiren yeni Anayasanın kabul edilmesiyle mevcut Parlamento ve Hükümetin 2010 yılına kadar görevde kalması hususu teyit edilmiştir. Hal böyle iken, 19 Aralık 2006 günü gerçekleştirilen olağanüstü Hükümet toplantısında Başbakan Feliks Kulov da dahil olmak üzere Bakanlar Kurulu istifa etmiştir. Đstifalarla ilgili olarak yapılan açıklamada, Anayasa nın imzalandığı 9 Kasım 2006 tarihinden itibaren yürürlüğe girmiş olduğu, Hükümetin mevcut durumunun Anayasaya aykırılık teşkil ettiği, yeni Anayasa da öngörüldüğü şekilde Parlamentonun oransal temsile göre belirlenmesi, ekonomik ve politik durumun istikrara kavuşturulması, Cumhurbaşkanı tarafından işaret edilen ekonomik reformların yerine getirilmesini teminen istifanın sunulduğu ifade edilmiştir. Esasen, Anayasanın 69 sayılı maddesi uyarınca Parlamento da %50 nin üzerinde çoğunluğa sahip olan partinin Başbakanı seçmesi ve Cumhurbaşkanı onayına sunması, akabinde Başbakan ın Hükümeti kurması öngörülmektedir. Eski Anayasaya göre Başbakan, Bakan ve diğer üst düzey kadrolar Cumhurbaşkanı tarafından seçilerek Parlamentonun onayına sunulmaktaydı. Mevcut durumda, istifaların Parlamentonun dağılması ve iktidarla daha uyumlu bir Parlamentoyla sonuçlanması beklenen bir seçimin yapılmasına yönelik olduğu, ancak, dağılma kararı için Parlamentoda yeterli çoğunluğa ulaşılamadığı görülmüştür. Hükümet ve Parlamentoda son dönemde başta Kırgızistan ın en yoksul ülkeler girişimine (HIPC) dahil olması ve 2007 yılı bütçesi olmak üzere önemli kararlarda yaşanan açmazın istifa kararına yol açtığı değerlendirilmiştir. Cumhurbaşkanı Kurmanbek Bakiev istifaları kabul etmiş, ancak, kendilerinden geçici olarak görevlerine devam etmelerini istemiş, uzun süredir aciliyet arz eden konularda kararların çıkmaması gerekçeleriyle Milli Güvenlik Konseyi Toplantısında Parlamentonun dağıtılması konusunu gündeme getirmiştir. Parlamentonun fesh edilmesi tartışmalarıyla eş zamanlı olarak Cumhurbaşkanı yanlıları tarafından yeni bir Anayasa taslağı hazırlanarak Parlamentonun onayına sunulmuştur. Bir yandan Parlamentonun dağılma riski diğer yandan kararların çıkmamasından oluşan bunalım yeni Anayasanın 30 Aralık 2006 tarihinde kabul edilmesini sağlamıştır. Yeni Anayasa 16 Ocak 2007 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu bağlamda, Cumhurbaşkanı Kasım ayında muhalefetin düzenlediği mitinglerin sonucunda kabul edilen Anayasayla kaybetmiş olduğu yetkilerinin önemli bir kısmını geri kazanmıştır. Yeni Anayasayla getirilen en önemli değişiklikler Cumhurbaşkanının tek başına Asayiş Bakanlarını (Savunma Bakanı, Đçişleri Bakanı, KGB Başkanı) atayabilmesi, Hükümeti dağıtması veya Hükümetin herhangi bir üyesinin görevine son verebilmesidir. Hükümeti dağıtma yetkisi Cumhurbaşkanının Hükümet üzerindeki en büyük kozu olarak görülmektedir. Eski anayasaya göre Bakanların görevine son verilmesi sadece Parlamento onayı ile gerçekleşebilmekteydi. 6

10 Kasım ayındaki Anayasa değişikliği ile parlamenter demokrasi yönünde önemli bir adım atmış olan Kırgızistan ın, son değişiklikle tekrar Cumhurbaşkanlığı sistemine dönüş yaptığı uzmanlarca değerlendirilmiştir. Hükümetin istifası ve yeni anayasanın kabul edilmesi sonrası Cumhurbaşkanı tarafından Başbakanlığa iki defa Başbakan Vekili Feliks Kulov u teklif edilmesine rağmen Parlamento tarafından kabul edilmemiştir. Aynı kişinin üçüncü kez aday gösterilmesi halinde Parlamentonun kabul zorunluluğu bulunmasına rağmen Cumhurbaşkanı Başbakanlığa Tarım, Su ve Đşleme Endüstrisi Bakan Vekili Azimbek Đsabekov u aday göstermiş, Parlamentonun onay vermesi neticesinde adıgeçen 29 Ocak 2007 tarihinde görevine başlamıştır.buna karşı tepki olarak muhalefet, eski başbakan Feliks Kulov öncülüğünde 2007 nin ilkbaharında mitinglere başlanacağını belirtmiştir. K.C. Cumhurbaşkanı Mart ayı sonunda, sözkonusu mitingler öncesinde, siyasi durumun yumuşatılması amacıyla Başbakan Azimbek Đsabekov un istifasını kabul etmiş ve muhalefetin öncülerinden olan Almaz Atambaev i Başbakanlığa aday göstererek Parlamentodan onay almıştır. Milletvekillerinin talebi üzerine 14 Eylül 2007 tarihinde toplanan Anayasa mahkemesi, Kırgızistan halkına anayasa ile verilmiş hakların çiğnendiği gerekçesi ile, referanduma sunulmayan 8 Kasım 2006 ve 29 Aralık 2006 tarihli anayasaların geçersiz olduklarına hükmetmiştir. K.C. Cumhurbaşkanı tarafından 19 Eylül 2007 tarihinde alınan karar ile anayasa değişikliğinin 21 Ekim 2007 tarihinde referanduma sunulmasına karar vermiştir. 21 Ekim 2007 tarihinde gerçekleşen referendumda halkın %76 sının, diğer bir ifadeyle 2,4 milyon katılımcının oluruyla Anayasa değişikliği kabul edilmiştir. Yeni Anayasa gereği Cumhurbaşkanı görevinin sona ermesi gerekçesi ile Almazbek Atambaev i görevden almıştır. Referandum yoluyla yürürlüğe giren yeni anayasaya uygun olarak 16 Aralık 2007 tarihinde partili sistem esasında Parlamento seçimleri yapılmıştır. Söz konusu seçimlere toplam 12 parti katılmış olup, %5 ülke geneli ve %0,5 bölge barajını aşanlar %46,99 luk payla Cumhurbaşkanı öncülüğünde kurulan Akyol, %5,12 lik payla Kırgızistan Komünist Partisi ve %5,05 lik Kırgızistan Sosyal Demokrat Partisi olmuştur. Partiler sırasıyla 71, 11 ve 8 koltuğa sahip olmuşlardır. Parlamento da büyük çoğunluğu elde eden Akyol partisi eski hükümette Sanayi, Enerji ve Yakıt Kaynakları Bakanı Đgor Çudinov u Başbakanlığa aday göstermiş olup, adıgeçen Cumhurbaşkanı nın onayını takiben tarihi itibariyle görevine başlamıştır Siyasi ve Đdari Durum Cogorku Keneş (Kırgız Cumhuriyeti Büyük Meclisi) Kırgız Cumhuriyeti Büyük Meclisi-Kırgız Cumhuriyeti Parlamentosu, kendi yetkileri çerçevesinde yasama ve denetim fonksyonlarını yerine getirmekte olup, toplam 90 milletvekilinden oluşmaktadır. Büyük Meclis daimi faaliyet gösteren, parti sistemine dayalı olarak seçilen milletvekillerinden oluşmaktadır. Partiler için %0,5 bölge barajı uygulanmaktadır. Milletvekili seçimine 25 yaştan büyük ve seçime katılma hukukuna sahip Kırgız Cumhuriyeti vatandaşı katılabilir. Parlamento seçimleri 5 yılda bir yapılmaktadır. 7

11 Ayrıca, yine 5 yılda bir Cumhurbaşkanlığı seçimleri yapılmaktadır. Cumhurbaşkanlığı seçimlerine, 35 yaşından büyük, 65 yaşından küçük, Kırgızca bilen, 15 yıl süre ile ülkede ikamet etmiş olan ve en az 50 bin seçmenin imzasını toplayabilen her Kırgız Cumhuriyeti vatandaşı katılabilir. Đki turlu yapılan seçimlerde, 1 inci turda katılan seçmenlerin %50 den fazlasının oyunu alan seçilmiş olur. Çoğunluğun sağlanamaması halinde 2 nci tura en çok oy alan iki aday katılır. Bu turda %50 nin üstünde oy toplayan aday seçilmiş olur. Anayasaya göre yasalar Büyük Meclise sunulmaktadır. Büyük Meclis, yasa üzerinde değişiklikler yaptıktan sonra bir ay içinde Kırgız Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı nın onayına sunmaktadır Yürütme Kırgız Cumhuriyetinde yürütme Hükümet tarafından yerine getirilir. Kırgız Cumhuriyeti Anayasası ile Hükümete, Cumhurbaşkanı ve Parlamento ya tanınan yasama ve denetim yetkisi dışındaki tüm devlet yönetimi konularında karar verme yetkisi tanınmış bulunmaktadır. Hükümet Bakanlıklar, Đdari Kuruluşlar, Devlet Komisyonları ve Vakıflardan oluşmaktadır. Başbakan, Büyük Meclisin onayı ile Cumhurbaşkanı tarafından atanmaktadır. Bakanlar Kurulu Başbakan, Başbakan Yardımcısı ve 14 Bakandan oluşmaktadır. Anayasaya göre Cumhurbaşkanı devlet organlarının koordinatörü durumundadır. Ancak Anayasa da, yürütme ile ilgili olarak kararname çıkartma, iptal etme ve değişiklikler yapma yetkisi bulunması nedeniyle Cumhurbaşkanı yürütmenin nihai karar makamı niteliğini korumaktadır. Devlet iktidarını temsil eden Cumhurbaşkanı, Anayasadan kaynaklanan geniş yetkilerle donatılmıştır. Devletin egemenliği ve dokunulmazlığına yönelik tedbirleri alır, kuvvetler birliğini, devlet organlarının işleyişini ve koordinasyonunu sağlar, Devletin iç ve dış siyasetini belirler, hükümet yapısını ve hükümet üyelerini tespit eder, Halk Temsilcileri Meclisi'nin onayı ile, Başbakan ı atar, Başbakan veya hükümetin istifası ile ilgili kararları alır, idari kuruluşların yöneticilerini atar. Hükümet Üyeleri (Bakanlar Kurulu ve Başbakan Yardımcıları) Başbakan Đgor Çudinov Birinci Başbakan Yardımcısı Đskenderbek Rısbekoviç Aydaraliyev Başbakan Yardımcısı Nur uulu Dosbol (Başbakanlık Đdaresi Başkanı Murat Amanoviç Đsmailov) KC Ulaştırma ve Đletişim Bakanı Nurlan Çolponbayeviç Sulaimanov KC Tarım, Su ve Đşleme Sanayisi Bakanı Arstanbek Đmankuloviç Nogoyev KC Sağlık Bakanı Marat Avaloviç Mambetov KC Maliye Bakanı Tacikan Borbugulovna Kalimbetova KC Eğitim ve Bilim Bakanı Đşengül Sadıkovna Bolcurova KC Sanayi, Enerji ve Yakıt Kaynakları Bakanı - Saparbek Esenoviç Balkibekov KC Adalet Bakanı Marat Taştanoviç Kayıpov KC Olağanüstü Haller Bakanı Kamçıbek Kıdırşayeviç Taşiyev KC Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanı Uktomhan Avazovna Abdullayeva KC Kültür ve Tanıtım Bakanı Sultan Akimoviç Rayev KC Ticaret ve Ekonomik Kalkınma Bakanı Akılbek Usenbekoviç Caparov 8

12 KC Dışişleri Bakanı Ednan Oskonoviç Karabayev KC Đçişleri Bakanı Bolotbek Berdibekoviç Nogoybayev KC Savunma Bakanı Đsmail Đsakoviç Đsakov Yargı Bağımsız bir yargı sistemine sahip olan Kırgızistan da yargı organlarını Anayasa Mahkemesi, Yüksek Mahkeme, Yüksek Hakemlik Mahkemesi ve Yerel Mahkemeler oluşturmaktadır. Yargı organlarının görev ve sorumlulukları Anayasa ile düzenlenmiş olup, hakimlerin dokunulmazlıkları vardır. 3.3.Coğrafi Bilgiler ve Nüfus Coğrafi Konumu, Yer Şekilleri, Akarsular ve Göller, Đklim-Bitki Örtüsü Kırgızistan, km² yüzölçümü ile Türkiye nin yaklaşık dörtte biri büyüklüğünde tarihi Đpek Yolu üzerinde yer almaktadır. Ülkenin doğusu ile batısı arasında 925 kilometre, kuzeyi ile güneyi arasında ise 453 kilometre mesafe bulunmaktadır. Ülkede yüksek ve karlı dağlar, derin vadiler, yüksek akış hızına sahip binlerce ırmak ve dağ gölleri bulunmaktadır. % 6 sı ormanlardan ve % 4,2 si buzullardan oluşan ülkenin % 93 ü deniz seviyesinden 1500 metre yüksekliktedir. Tanrı ve Altay sıradağları ülkeyi birbirinden ayrı keskin vadilere bölmekte olup, başlıca vadiler güneyde Fergana, kuzeyde Çüu, batıda Talas ve doğuda Narın dır. Ülkede mevcut 1582 nehirden üçü 200 kilometreden daha uzun olup, 27 si 100 kilometreden uzun, 10 nehir ise yaklaşık 100 km uzunluğundadır. Yüksek dağlardan çıkan düzensiz ve yüksek akış hızına sahip olan nehirler ulaşıma elverişli değildir. Elektrik enerjisi üretimi için kullanılan Narın, Tar, Kurşab, Talas, Alay, Çuy ve Kızılsu başlıca nehirleridir. Nehir ve ırmak birlikte değerlendirildiğinde yaklaşık 47 km 3 lük bir su kaynağı hacmi ortaya çıkmakta, komşularıyla imzaladığı anlaşmalar uyarınca Kırgız Cumhuriyeti bunun en fazla 12 km 3 ünü kullanabilmektedir. Söz konusu 12 km 3 lük kaynağın %90 ı tarıma, %7 si sanayiye, geri kalan %3 ü ise içme suyu dahil diğer alanlara kanalize edilmektedir. Ülkedeki e yakın gölün en büyük ve derini 6202 km² genişliği ile dünyanın 2 nci en büyük dağ gölü olarak bilinen Issık Göl dür. Bunun dışında Son Gölü ve Narın Gölü ülkenin önemli gölleri arasındadır. Ülkede dağlık yapıdan ve deniz seviyesinden ortalama metre yükseklikten kaynaklanan karasal bir iklim hüküm sürmektedir. Yağış az, yaz kış ve gece gündüz ısı farkı fazla, bitki örtüsü değişkendir. Ortalama yıllık güneşli gün sayısı 247, yıllık ortalama yağış milimetredir. Kışlar soğuk ve karlıdır. Kar genellikle Kasım ayı sonunda yağar ve Mart ayı sonuna kadar karlı hava görülebilir. Kış aylarında geceleri hava sıcaklığının -30 ila -35 dereceye kadar düştüğü görülmektedir. Yaz aylarında hava sıcaklığı Türkiye deki karasal iklim özellikleri ile benzerlik gösterir. 9

13 Nüfus Ülke başkent ve 7 Đdari Bölge ye (oblast) ayrılmıştır. Başkent Bişkek e özel bir statü verilmiştir. Oblastlar ve kapsadıkları şehirler şöyledir; 1. Başkent : Bişkek ( 824,2 bin kişi) 2. Çuy Oblastı ( 753,8 bin kişi) : Kant, Karabalta, Tokmak 3. Issık Göl Oblastı (430,8 bin kişi) :Karakol, Balıkçı, Çolponata 4. Narın Oblastı ( 266,5 bin kişi) : Narın 5. Talas Oblastı ( 214,0 bin kişi) :Talas 6. Celalabad ( 961,1 bin kişi) :Celalabad, Maylısuu, Taşkömür, Kökyangak 7. Oş Oblastı ( 1300,2 bin kişi) :Oş, Kızılkıya, Sülükta, Özgön, Karasuu 8. Batken Oblastı (415,8 bin kişi) Çonkara, Haydarkan, Çek, Cahgijer Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı incelendiğinde ise 0 14 yaş grubunun nüfusun %34,4 ünü, yaş grubunun %59,4 ünü, 65 yaş ve üstü yaş grubunun ise %6,2 sini oluşturduğu görülmektedir. BDT deki Kırgızların %88,5 i Kırgızistan da yaşamaktadır. Geri kalan Kırgızlar başta Özbekistan ve Tacikistan olmak üzere BDT deki diğer ülkeler dağılmış durumdadır. 80 i aşkın etnik grubun bir arada yaşadığı Kırgızistan da nüfusun %68,4 ü Kırgız, %14,3 ü Özbek, %9,5 i Rus, %1,1 i Dungan, %1 i Uygur, %0,7 si Tatar, %0,7 si Türk, %0,6 sı Ukraynalı, %0,4 ü Koreli, %0,3 ü Alman etnik gruplarından oluşmaktadır. Ülkede yerleşik Türk Nüfusu (Ahıska ve Kırım) yaklaşık olup, Kırgızistan da yaşayan Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı sayısı yaklaşık dür. Kırgızistan daki nüfus hareketliliği ile ilgili olarak dikkate alınması gereken bir husus, bağımsızlığı takip eden dönemde hızlı bir şekilde Rus ve Alman etnik kökenli Kırgız vatandaşlarının ülkeyi terk etmeye başlamasıdır yılı Mart ayında yaşanan olaylarla da güçlenen bu eğilime engel olmak ve kalifiye işgücünün Kazakistan ve Rusya pazarlarına kaptırılmasını engellemek amacıyla 2001 yılında Rusça diline Kırgızca ile eşit statü tanınmıştır. 10

14 Çalışma ve Đşgücü Kırgız Cumhuriyeti nde Resmi Kayıtlara Göre Đstihdam (bin kişi) Toplam çalışan sayısı 1807,1 1837,0 1879,9 2077,1 Tarım, avcılık, ormancılık 950,8 951,2 936,2 799,0 Balıkçılık 1,1 1,5 1,5 0,6 Madencilik 6,5 5,5 7,5 12,4 Đmalat sanayi 111,9 113,7 119,8 163,9 Enerji, gaz ve su üretimi ile dağıtımı 21,8 22,3 24,2 35,2 Đnşaat 45,6 54,7 65,4 153,7 Motorlu taşıt, ev ekipmanı ve kişisel kullanıma yönelik cihazların ticaret ve tamiri 200,1 205,8 214,3 301,5 Otel ve restoranlar 16,9 20,7 26,5 49,0 Taşımacılık ve telekomünikasyon 68,0 72,3 80,3 115,7 Finansal faaliyetler 8,1 9,3 10, 8,2 Gayrımenkul işlemler ve kira hizmetleri 30,2 30,0 34,4 34,1 Kamu idaresi 66,3 69,6 71,8 102,3 Eğitim 149,2 151,3 153,4 161,8 Sağlık ve sosyal hizmetler 76,7 72,1 71,8 85,5 Barınma, sosyal ve kişisel hizmetler 46,3 47,3 51,8 44,9 Kaynak: KC Milli Đstatistik Komitesi Kırgızistan da 2 milyon civarında olan işgücünün %48 i tarım, %39 u hizmetler, %13 ü ise sanayi sektöründe çalışmaktadır. 1 Ocak 2007 tarihi itibariyle işsiz statüsüyle resmi kayda geçen kişi sayısı dir. Kayıtlı işsizlerin %51,6 sı kadındır.. Kırsal kesimde uzun dönemli işsizlik %70 dolaylarındadır. Hasat dönemlerinde bu oran düşmektedir. Asgari ücret 340 Som dur.. Haftalık çalışma süresi 40 saattir Eğitim ve kültür Kırgız Cumhuriyeti nde zorunlu öğrenim 9 yıldır. Esas olarak ilk-orta okul seviyesinde Kırgızcanın kullanıldığı Kırgızistan da üniversitelerde Rusça eğitim ağırlıklıdır yılında yapılan ölçümlerde okuma yazma oranı %96,4 olarak tespit edilmiştir. Halkın %14 ü yüksek öğrenim kurumlarından, %48 i orta öğrenim okullarından mezundur. 32 i devlet, 15 i özel olmak üzere toplam 47 yüksek öğrenim kurumu vardır. Eğitim sistemi düşük ücretler ve düşük yatırım seviyesi nedeniyle beklenen etkinlikten uzak olup, özellikle bağımsızlık sonrası yaşanan ekonomik güçlükler bunda etken olmuştur. 11

15 4. GENEL EKONOMĐK DURUMU 4.1.Genel durum 1991 yılında Sovyetler Birliği nin dağılmasıyla ülke Sovyetlerin sübvansiyonlarından mahrum kalmış, varlıklar tükenmeye yüz tutmuş, özel tüketimde düşüş görülmüş ve kamu harcamaları artmıştır. Bunun sonucunda döneminde GSYĐH 1990 daki seviyesinin yarısına inmiştir. Tüm ekonomik göstergeler kötüye gitmiş, hiperenflasyon, artan işsizlik ve reel gelirde düşüş yoksulluğun artmasına yol açmıştır yılında ulusal para tedavüle girmiş, fiyatlar serbest bırakılmış, ticaret mevzuatı ile tarım sektöründe reform yapılmış, varlıklar özelleştirilmiş ve serbest bir ticaret rejimi kabul edilmiştir. Bu sayede ekonomi 1996 yılından itibaren düzelmeye yüz tutmuştur yılında yaşanan Rusya Krizi ertesinde Kırgız ekonomisi istikrara kavuşarak yılda yaklaşık %5 oranında büyümüştür. Tarım ve madencilik sektörleri geleneksel olarak güçlü olarak tanımlanan sektörlerdir. Bunların yanı sıra, inşaat ve enerji ile ulaştırma, ticaret ve catering gibi hizmet sektörü alanlarında da sağlıklı bir büyüme gözlemlenmektedir. Diğer taraftan, işçi verimliliğinde bağımsızlık ertesinde ciddi düşüşler yaşanmıştır. Halen nominal ücretlerin verimlilikle karşılaştırıldığında yüksek olduğu görülmektedir. Bu durum, diğer bölge ülkeleri ile karşılaştırıldığında Kırgızistan ın üretim ve ihracatta rekabet şansını zayıflatmaktadır Genel Ekonomik Yapı Kırgız Cumhuriyeti GSYĐH sı, 2007 yılında Kumtor Altın Madeni üretimi hariç tutulduğunda %8,7 oranında büyüme göstermiştir. Anılan Maden üretimi ile beraber değerlendirildiğinde GSYĐH daki artış %8,2 dir. Kırgızistan ekonomisine yapılan yatırımların büyük çoğunluğunu yabancı yatırımlar oluşturmaktadır. (Ek 1) Mali sektörde son dönemde sağlanan büyüme ağırlıklı olarak Kazakistan ve Rusya kaynaklı yatırımlarla mümkün olmuştur. Özellikle yüksek seyreden petrol fiyatlarının etkisiyle önemli ölçüde sermaye birikimine sahip olan Kazak yatırımcıların son dönemde Kırgızistan piyasasında itici bir faktör olarak ortaya çıktıkları gözlemlenmektedir. Ayrıca, Kazak sermayesi ve 2007 yılında sağlanan göreli siyasi istikrar geçtiğimiz yıllarda düşük seviyelerde bulunan büyüme oranını 2007 yılında %8 lerin üzerine çekmiştir. Altın üretiminde düşüşe rağmen uluslar arası piyasalarda altın fiyatlarının yüksek seyretmesi, hane halkı gelir düzeyinde yaşanan artışlar da 2007 yılında büyümenin yüksek çıkmasında etken olmuştur. Küçük işletmeler göz ardı edildiğinde, aylık ortalama gelir Aralık 2007 de 720 ABD Doları seviyesindedir. 12

16 Döneminde GSYĐH'nın Sektörel Dağılımı GSYĐH milyon Dolar (cari fiyatlarla) Yıllar Đtibariyle Veriler Faaliyet türü Pay Toplam 2 088, , , , ,9 100,0 Tarım, avcılık, ormancılık ve balıkçılık 702,2 702,6 715,6 815, ,5 29,0 Dağ madenciliği 10,2 15,2 13,9 15,1 15,2 0,4 Đmalat Sanayii 277,2 360,0 322,9 318,4 380,2 9,8 Elektrik, gaz ve su üretimi ve dağıtımı 74,4 76,6 97,0 86,3 109,0 2,8 Đnşaat 60,9 57,8 67,9 77,3 130,9 3,4 Ticaret; otomobil ve özel kullanım eşyalarının tamiri 316,9 375,3 448,2 544,4 707,9 18,2 Otel ve restoranlar 30,8 36,5 33,6 42,4 52,0 1,3 Ulaştırma ve iletişim 112,4 150,5 164,8 175,2 282,8 7,3 Finansal faaliyet 31,5 44,7 56,0 12,8 16,8 0,4 Gayrimenkul mallar ile yapılan işlemler, kira ve tüketicilere sunulan hizmetler 58,6 62,6 70,1 78,6 104,9 2,7 Devlet Đdaresi 96,5 107,7 116,0 115,8 152,1 3,9 Eğitim 83,5 82,9 96,0 104,2 150,3 3,9 Sağlık ve sosyal hizmetler 35,9 44,9 51,4 53,2 75,3 1,9 Kamu, Sosyal ve Özel servisler 22,5 25,3 29,8 33,4 51,7 1,3 Mallar üzerinden tahsil edilen net vergiler 193,9 237,9 272,3 345,5 526,4 13,6 Kaynak: KC Milli Đstatistik Komitesi Kırgızistan da 2007 yılında minimum tüketici bütçesi kişi başına 77,7 dolar olarak ölçülmüştür. Söz konusu bütçe çalışabilir durumdaki bir kişi için 85,6 dolar, emekli için 67,7 dolar, çocuklar için 66,6 dolar olmuştur. En ucuz bölge Batken olurken, en pahalı bölge Bişkek olarak ölçülmüştür. 13

17 2006 yılında enflasyon oranı %5,1 olurken, 2007 yılında Kırgızistan Rusya Krizinden bu yana en yüksek seviyeye ulaşılmıştır. KC Merkez Bankası nın 2007 için tüketici fiyatları enflasyon hedefi %5-6 olarak belirlenmişken %20,1 olarak gerçekleşmesinin başlıca sebebi Kırgızistan da temelde buğday ve sıvı yağda kendini gösteren gıda fiyatları artışı olmuştur. Ekmek, unlu ürünler ve tahıl fiyatları %62 oranında artış göstermiştir. Fiyat artışları sıralamasında bu ürünleri %49,3 lük artışla Kırgızistanın net ithalatçı konumunda olduğu bitkisel ve hayvansal yağlar takip etmektedir. Sıralamada süt ürünleri peynir ve yumurtalar %32,4 lük artışla üçüncü sıradadır. Genel fiyat artışlarına büyük ölçüde parasal olmayan faktörler etki yapmış olup artışın %86 sını oluşturmuştur. Parasal faktörlerin etkeni ise %3,3 tür. Enflasyon beklentilerinin etkisi ise %10,7 olarak ölçülmüştür. K.C. Fiyat Endeksleri Tüketici fiyatları endeksi 4,9 5,1 20,1 Mallar 5,2 4,8 21,3 Gıda ürünleri 9,8 6,7 31,6 Gıda dışı ürünler 2,0 4,6 9,8 Hizmetler 3,2 7,5 10,6 Yıllar Đtibariyle Üretici Fiyatları Endeksi (%) Sanayi Toplam 113,5 109,0 102,8 115,3 111,9 Madencilik Sanayi 109,2 128,1 101,4 105,9 119,4 Đmalat Sanayi 116,9 110,8 104,6 117,1 112,8 Gıda ürünleri, alkollü içkiler, sirke ve tütün 109,7 107,1 103,4 101,9 120,7 Tekstil ve tekstil ürünleri 111,2 106,2 92,9 100,7 105,6 Deri, deri eşya, ayakkabı üretimi 104,7 100,4 100,0 100,0 101,3 Ağaç ve ağaç ürünleri 94,1 98,0 100,0 100,0 100,0 Kağıt hamuru ve kağıttan mamul üretimi, baskı 101,8 102,6 103,2 102,4 105,7 Kok kömürü ve petrol mamulleri üretimi 130,8 117,4 116,8 121,6 103,7 Kimyasal üretim 100,6 110,7 127,5 117,1 119,1 Metalik olmayan madeni mamulun üretimi 119,0 124,6 107,2 108,5 135,8 Metalurjik mamul ve hazır metalden eşya üretimi 125,8 112,6 105,9 131,1 105,7 Makine ve ekipman üretimi 104,5 102,2 122, ,6 Elektrikli, elektronik ve optik ekipman üretimi 107,6 116,6 93,5 98,7 123,2 Diğer sanayi üretimi 104,7 91,4 98,6 108,9 98,9 Elektrik, gaz ve su üretimi ile dağıtımı 100,5 99,7 93,9 106,7 107,7 Tarım 108,8 105,7 112,7 115,9 124,5 Kaynak: KC Merkez Bankası 2007 yılı başında 38,12 som/abd Doları olan döviz kuru, yıl sonunda 35,49 som/abd Dolarına düşmüştür. Yıllık ortalama döviz kuru 2006 yılı ortalamasına göre %7 oranında düşüş göstererek 37,31 som/abd Doları olmuştur. Kırgız Somunun ABD Doları karşısındaki değeri 2001 yılındaki değeriyle karşılaştırıldığında %23,1 daha yüksektir. 14

18 2007 yılında Somun değerinin yükselmeye başlaması, mali ve parasal politikaların giderek iyileşmesi, yatırım miktarlarının artışı ve ulusal paraya olan tüketici güveninin artışıyla birlikte yıl içinde tüm dünya piyasalarında yaşanan ABD Doları değerindeki gerilemelerden kaynaklanmaktadır. Ayrıca, yurtdışı işçi transferlerinin de ülkeye döviz girişinde önemli bir etken olduğu ve ABD Dolarının değerini etkilediği gözlenmektedir. Zira, 2007 yılı sonunda KC Maliye Bakanlığı 2007 yılı bütçesi 973 milyon ABd Doları olarak belirlenmişken, yurt dışı işçi transferlerinin yaklaşık 1 milyar ABD Doları seviyesinde gerçekleştiğini açıklamıştır yılı Devlet Büçesi GSYĐH nin %0,1 i oranında fazla vermiştir. Bütçe fazlası 3,6 milyon ABD doları olmuştur yılında Bütçe ye GSYĐH nin %25,8 i oranında, 999,9 milyon ABD dolarlık gelir girmiştir. Gelirlerin %74 ü vergilerden oluşmuştur. Vergilerden sağlanan gelirler, KDV %47 (352,8 milyon ABD Doları), gelir ve kar vergisi %16,3 (120,5 milyon ABD Doları), uluslararası ticaret ve işlemlerden alınan vergiler %14,3 (105,3 milyon ABD Doları), özel tüketim vergisi %5,5 (40,2 milyon ABD Doları) şeklinde oluşmuştur. Bütçenin gider kısmı ise GSYĐH nin %25,7 i oranında, 996,3 milyon ABD Doları seviyesinde gerçekleşmiştir. Bütçe giderlerinin %58,3ü (581,1 milyon ABD Doları) sosyal-kültürel, %25 i (249,2 milyon ABD Doları) kamu hizmetleri, savunma, sosyal düzen, güvenlik, %13,6 sı (135,6 milyon ABD Doları) ise ekonominin kalkınmasına yöneliktir. Dış açık, dış yardımlar, ikili ve çok taraflı donörlerden resmi borçlanmalar, artan doğrudan yabancı sermaye yatırımları ve başta Rusya ve Kazakistan olmak üzere yurtdışı işçi transferleriyle kapatılmaktadır döneminde dış göç resmi rakamlarla e ulaşmıştır. Kırgız Cumhuriyeti nin dış borcu büyük ölçüde dış finansmanla gerçekleştirilen kamu yatırımı programları nedeniyle 1999 yılından bu yana yüksek bir seviyede seyretmektedir yılı başında milyon dolar düzeyinde olan (GSYĐH nin %95 i) dış borç, 2008 yılı başında 3.214milyon dolar seviyesine yükselmiştir. Bu tutarın %59,4 ü kamu sektörü borcudur yılında para tabanı %38,5 artarak ,9 milyon som (877,1 milyon ABD Doları) olmuştur. Dolaşımdaki para miktarı %38,4 oranında artarak ,9 milyon som (765,6 milyon ABD Doları) olmuştur. Bankalar dışındaki para miktarı %37,4 artarak ,7 milyon som (741 milyon ABD Doları) olmuştur. Bankacılık sistemi içinde paraların miktarı %30 oranında artarak ,3 milyon som (454 milyon ABD Doları) olmuştur. M yılına kıyasla 39 oranında artış göstermiş olup, ,2 milyon som (876,5 milyon ABD Doları) olmuştur. M2 para arzı 2007 yılında bir önceki yıla göre %44,2 oranında artmış ve ,6 milyon som (965,8 milyon ABD Doları) olmuştur. M2 para arzındaki artış büyük ölçüde banka dışı nakit paranın artışından kaynaklanmaktadır. 15

19 Döviz cinsinden mevduatları da içeren M2X Geniş Para Hacmi %33 oranında artmış ve milyon som (1.194,9 milyon ABD Doları olmuştur). Gösterge Büyüme % Aralık / Aralık 2003 Büyüme % Aralık / Aralık 2004 Büyüme % Aralık / Aralık 2005 Büyüme % Aralık / Aralık 2006 Para Tabanı M М М , М2Х Kaynak: KC Merkez Bankası Para arzı artışında yaşanan düşüşlerin önümüzdeki dönemde 2007 yılı itibariyle yüksek seyretmeye başlayan enflasyonla mücadeleyi destekleyeceği değerlendirilmektedir. KC Merkez Bankası 2007 yılı başında ve ortasında güçlenen Som karşısında geniş döviz alımları gerçekleştirmişse de, Ağustos 2007 den itibaren belirginleşen enflasyonla mücadele kapsamında alımları önemli ölçüde azaltmak zorunda kalmıştır yılı sonu itibariyle gayrisafi uluslararası rezervlerin hacmi %44 artış göstererek 1.176,6 milyon ABD Doları olmuştur. Ön bilgilere göre bu tutar 3,5 aylık mal ve hizmet ithalatını karşılamaktadır yılında bankacılık sistemi dışı para artışları %37,4, banka mevduatlarının artış oranı %27 olmuştur Kalkınma Planları Ülke Kalkınma Stratejisi (ÜKS), Kırgızistan ın Stratejik Kalkınma Milli Kurulu tarafından onaylandıktan sonra KC Cumhurbaşkanı tarafından imzalanan 16 Mayıs 2007 tarihli ve 249 sayılı Karar ile yürürlüğe girmiştir. Ülke Kalkınma Stratejisi ülkenin genel çıkarları dikkate alınarak hazırlanmış olup, döneminde kalkınmanın ana hatlarını belirleyen temel orta vadeli doküman olarak kabul edilmektedir. Stratejinin hazırlanmasında özellikle 24 Mart 2005 tarihinden itibaren ortaya çıkan sosyal, ekonomik ve siyasal değişimler ile dönemi için hazırlanan Yoksulluğu Azaltma Ulusal Stratejisinin tamamlanması etken olmuştur. Söz konusu stratejide yerel ve yabancı yatırımların çekilmesine, küçük ve orta ölçekli işletmelerin, enerji sektörünün, maden ve tarım sanayisinin gelişmesine özel önem verilmektedir. Uygulanacak tedbirler, ekonomik potansiyeli artırma, yolsuzluk ile mücadele, insani ve sosyal gelişme ve ekolojik istikrarı sağlama gibi dört temel önceliği içeren reformları kapsamaktadır: döneminde yıllık GSYĐH artışının %8-%9 larda tutulması ve 2010 sonunda kişi başı GSYĐH nın 872 ABD Dolarına ulaştırılması. - Đhracatın artırılması ve ülke mallarının dünya pazarlarında rekabet edebilir hale getirilmesi, bu yönde ihracatçılara gereken kolaylıkların sağlanması - Gelecek vaat eden enerji, madencilik, tarım ürünleri işleme ve hizmet sektörlerinin geliştirilmesi. - Küçük ve orta çaplı girişimcilere desteklerin sağlanması. 16

20 - Yatırımcılar için uygun şartların oluşturulması, mali sektördeki reformların desteklenerek mevduatların yükseltilmesi ve dolayısıyla yatırımların önemli kısmının öz kaynaklardan karşılanması. - Vergi oranlarını azaltma yönünde çalışma yapılması, bu yolla kayıt altına alınacak işletmelerin GSYĐH ya katkısının arttırılması - Kamu harcamalarının kalkınma planına bağlanması yılında başlanan dış borç politikasına devam edilmesi. kredilerin şartları ve kısa vadede ekonomiye etkilerinin sıkı kontrol altına alınması ve etkisi belirsiz kredilerden kaçınılması (2005 yılından bu yana alınan kredilerin hacmi önemli ölçüde azalmıştır) - Devlet idaresinde reformlara gidilmesi, alışılagelmiş sistemin yerine daha küçük, hızlı ve etkin bir yönetim sisteminin oturtulması. - Yolsuzluk ile kapsamlı mücadele edilmesi, denetim kurumlarının piyasa mekanizmalarına müdahalesinin azaltılması, faaliyetlerinin düzenlenmesi ve şeffaflaştırılması. Hükümet söz konusu Strateji kapsamında yoksulluğun 2010 yılına kadar %50 oranında azaltılmasını hedeflemektedir. 4.2.Tarım ve Ormancılık Tarım sektörünün GSYĐH ye katkısı %29 dur. Ülkenin büyük bölümü yüksek steplerden oluştuğu ve ekilebilir alanların toplam yüzölçümüne oranı %7 olduğu için tarım sektöründe hayvancılık ön plana çıkmaktadır. Mahsul alımı daha çok alçak vadilerde yoğunlaşmış bulunmaktadır. Tarım sektörü, düşen sanayi üretimi nedeniyle açığa çıkan işgücünün istihdam edilmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Kırgızistan da özel işletmeler tarımsal üretimin %40 ını gerçekleştirmekte, kamu işletmelerinin üretime katkısı %5 düzeyinde olmakta, üretimin %55 i ise hanelerde kişisel girişimlerle gerçekleştirilmektedir. Bağımsızlık sonrası dönemin koşullarından derinden etkilenen tarım sektöründe tarım makinesi yedek parça ve ekipman eksiği ile gübre açığı ortaya çıkmıştır. Bağımsızlığa kadar diğer Sovyet Cumhuriyetlerinden temin edilmekte olan söz konusu girdiler, doğal olarak bağımsızlık ertesi dönemde piyasa koşullarından temin edilmeye başlanmış ve fiyatlar üzerinde yükseltici etkisi olmuştur. Tarım sektörünün diğer sektörlerle ortak sıkıntısını bankacılık sistemindeki yetersizlik nedeniyle yaşanan finansman sorunları oluşturmaktadır. Tarım sektöründe 2007 yılında %1,5 lik bir büyüme olmuştur. Kırgızistan ın sadece %4 lük kesimi ormanlık alan olarak kabul edilmekte, tamamı Devlete ait olan bu alan ülkenin kereste ihtiyacını karşılamaya uygun olarak değerlendirilmemektedir. Başlıca ormancılık ürünü cevizdir. 17

21 Kırgız Cumhuriyeti nde Başlıca Tarım ve Hayvancılık Sektörü Üretimi Tarım Ton % Değişim Buğday ,6 Ham Pamuk ,1 Tütün Şeker Pancarı ,2 Patates ,5 Sebzeler ,7 Hayvancılık: Kesimlik hayvan ve kanatlılar ,3 Süt ,3 Yumurta (bin adet) ,7 Yün ,5 Kaynak: KC Milli Đstatistik Komitesi 4.3. Sanayi SSCB nin dağılmasının ardından Kırgız ekonomisi üretim kayıpları nedeniyle ciddi sorunlarla karşılaşmıştır. Sanayi sektörünün ekonomideki payı büyük ölçüde savunma sanayiine kaymış olup ülkede üretilen hammaddelerin işlenmesine yönelik sanayi sektörü küçük üretim kapasitesi ile çalışan bir sanayi haline gelmiştir. Sanayi üretiminin en önemli alt sektörü gıda işleme sanayiidir. Gıda işleme sektörü aynı zamanda en cazip yabancı yatırım alanı olmuştur. Kırgızistan da sanayi üretim hacmi 2007 yılında %7,3 oranında artmış ve 1,65 milyar dolar civarında gerçekleşmiştir. Kumtor altın madeninde gerçekleştirilen üretim göz ardı edildiğinde %10,3 lük artış kaydedildiği görülmektedir. Sanayi üretiminin yaklaşık 3/4 ü imalat sektörü kaynaklıdır. Bağımsızlık ertesinde imalat sanayiinin GSYĐH deki payı %70 e varan oranlarda düşüş göstermiş, tesislerin taşınması ve tasfiye edilmesi olduğu kadar enerji fiyatlarındaki ani yükselişler de bunda önemli rol oynamıştır. %30 seviyesindeki altın madenciliği hariç tutulduğunda imalat sanayiine katkıda bulunan en önemli sektörler imalat sektöründeki payları %20,6 ile elektrik, gaz ve su üretim ve dağıtımı sektörü ve %15 e ulaşan gıda işleme sektörleridir. Elektrik üretimi de sanayi sektörü içerisinde belirli bir ağırlığa sahip olup, ekonomiye katkısı hidroelektrik santrallerinin kullanımına açık olan su kaynaklarındaki düşük seviyelerin etkisiyle dalgalı bir seyir izlemektedir. 18

22 Yıllar Đtibariyle Sanayi Sektöründe Üretim Hacmi (Milyon $) Pay Toplam 1.287, , , ,1 100 Madencilik 30,7 22,4 26,31 35,2 2,14 Đmalat Sanayi 1.016,00 942,7 976, ,6 77,23 Gıda mamulleri üretimi, içecekler, tütün 166,1 171,5 201,28 245,2 14,90 Tekstil ve dikiş 30,8 52,9 72,78 154,3 9,38 Deri ve posttan mamul eşya 1,8 2,4 2,77 3,6 0,22 Ağaç işleme ve mamul eşya 1,4 1,7 2,09 3,1 0,19 Kağıt hamuru ve kağıt imalatı, baskı 16, ,31 25,5 1,55 Kok kömürü ve petrol üretimi 14,8 10,5 14,09 20,2 1,23 Kimyasal üretimi 9,1 12,3 13,15 16,3 0,99 Kauçuk ve plastik mamul üretimi 21,1 25,5 28,91 32,7 1,99 Meta olmayan madeni eşya üretimi 87,2 99,9 126,4 201,8 12,27 Metalurjik üretim ve hazır metalden eşya 593,4 477,1 419,21 484,6 29,46 Makine ve ekipman üretimi 22,7 24,7 28,65 24,3 1,48 Elektrikli, elektronik ve optik ekipman üretimi 34, ,27 32,5 1,98 Taşıt ve ekipmanları üretimi 4,9 5,7 3,53 5,7 0,35 Diğer sanayi 12,1 13,6 18,99 20,8 1,26 Elektrik, gaz ve su üretim ve dağıtımı 240,4 246,8 264,09 339,3 20,62 Kaynak: KC Merkez Bankası 4.4. Đnşaat Uluslararası kuruluşlar tarafından finanse edilen büyük projeler inşaat sektörünün 1990 ların ortasından itibaren hızlı büyümesini sağlamıştır yılında inşaat sektöründeki ana sermayeye yapılan yatırımların yapısındaki öz kaynaklardan finansman kalemi artmaya devam etmiş ve 2006 yılına kıyasla yaklaşık %56 artış göstermiştir. Finansman kaynaklarına göre yatırımların yapısı (1000$) 2006 Pay 2007 Pay Değişim Ana sermayeye yatırımlar , , ,9 Đç yatırımlar ,81 75, ,44 81,56 55,8 Devlet bütçesinden ,90 5, ,00 8,71 132,3 Yerel bütçelerden 6.250,00 1, ,89 2, ,4 Kuruluş ve şirketlerden ,94 47, ,22 47,8 47,2 Diğer ,98 22, ,67 23,39 54,0 Dış yatırımlar ,04 24, ,56 18,44 10,6 Yabancı kredi ,48 14, ,67 11,66 16,2 Doğrudan yabancı yatırımlar ,73 8, ,33 2,991-45,9 Yabancı hibe ve yardımlar 7.417,83 1, ,56 3, ,5 Kaynak: KC Merkez Bankası 19

23 2007 yılında ana sermayeye yapılan yatırımların tutarı 677,3 milyon ABD Doları olarak, bir önceki yıla göre yaklaşık %45 oranında artmış bulunmaktadır. Söz konusu artışta nominal artışın yanı sıra Dolar değerinin düşmesi de etken olmuştur yılında K.C. nin tüm bölgelerinde konut inşaatı rakamlarında artış yaşanırken, Isık Göl bölgesinde azalma kaydedilmiştir. Söz konusu azalmaya 2006 yılında otel ve tatil kompleksi inşaatı alanında yaşanan hızlı artışa karşılık, 2007 yılında tüm dünyada konut kredileriyle bağlantılı yaşanan mali kriz etkili olmuştur Ulaştırma ve Telekomünikasyon Kırgız Cumhuriyeti nde bulunan kilometre karayolunun kilometresi asfalt, 140 kilometresi otobandır. Başkent Bişkek çevresindeki yollar genel olarak iyi durumda olup, diğer bölgelerdeki karayollarının önemli ölçüde bakıma ihtiyacı bulunmaktadır. Asya Kalkınma Bankası tarafından finanse edilen 650 kilometrelik Bişkek-Oş karayolu projesi halen devam etmektedir yılında her türlü taşıma araçları ile taşınan yüklerin toplam hacmi 29,5 milyon ton olmuş ve 2006 yılına göre %3,4 artmıştır. Taşımada karayolunun payı %91,3 olmuştur. Demiryolu taşımasında ise 12,1 lik artış kaydedilmiştir. Ülke genelinde toplam 370 kilometrelik demiryolu bulunmaktadır yılı başında Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Çin Halk Cumhuriyeti ni birbirine bağlayacak büyük bir demiryolunun inşa edilmesi üzerinde Çin ile mutabakata varılmıştır. Bu çerçevede, Kaşgar (Çin) ile Celalabad (Kırgızistan) demiryoluyla birbirine bağlanacaktır. Halihazırda K.C. Yönetimi tarfından Çin Cumhuriyeti nin sözkonusu proje finansmanına karşılık altın madeni işletme teklifi hazırlanmaktadır. Ayrıca, Almatı ile Kırgızistan ın en önemli turistik bölgesi Isık Göl arasında da 100 kilometrelik bir demiryolu inşa edilmesi gündemdedir. Halihazırda ülkede faaliyet gösteren Bişkek Manas ve Oş havaalanları havalimanı uluslararası niteliklidir. Ülkedeki boru hattı sisteminin yetersizliği yakıt dağıtımında etkinliğini sağlanamamasında önemli bir etkendir. Ülkede 367 kilometre uzunluğunda doğal gaz hattı ve 13 kilometre uzunluğunda petrol hattı bulunmaktadır. Telekomünikasyon altyapısı Dünya Bankası ve Avrupa Yatırım ve Kalkınma Bankası finansmanı ile modernize edilmiştir. Devlet tarafından işletilen Kyrgyztelecom piyasada tekel pozisyonundadır. Kyrgyztelecom un %78 lik kısmının özelleştirme kapsamında devredilmesi öngörülmektedir. Piyasada 5 adet mobil telefon operatörü faaliyet göstermektedir. Bunlar Bitel, Megacom, Fonex, Katel, ve Nexi olup, sahip oldukları abone sayısı sırasıyla , , , ve dir. Halihazırda 5 milyonluk nüfüsün %36,8 i cep telefonu iletişim servisini kullanmaktadır. Yapılan araştırmalara göre 2006 sonunda yaklaşık 1 milyon olan cep telefonu kullanıcı sayısı 2007 sonunda e ulaşmıştır. 20

24 Đnternet kullanımı hızla yaygınlaşmaktadır döneminde internet kullanıcılarının sayısı den e yükselmiştir. Hükümetin uzun vadeli planı telekomünikasyon sektörünün 2010 yılına kadar GSYĐH ye %5 oranında katkı yapmasıdır Ticaret 2007 yılında tüketici piyasasında toplam işlem hacmi %22,2 oranında artışla 3.641,8 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Söz konusu artış perakende (%10,7), toptan (12,9) mal ticaretindeki artıştan kaynaklanmıştır. Toptan ticaretin değeri 1.323,1 milyon ABD Doları olmuştur. Yakıt ürünleri ve otomobiller haricinde perakende ticaret %22,6 artışla 1.877,2 milyon ABD Dolarına ulaşmıştır yılında toplam perakande ticaretin hacminde pazarların payı %70, mağazaların payı %30 olmuştur. (2006 yılında sırasıyla %29,5 ve %70,5). Söz konusu veriler halkın büyük çoğunluğunun tüketici ürünlerini pazarlardan temin ettiğini göstermektedir. Milyon USD % Değişim Toplam 1.968, ,5 9,4 Mağazalarda Perakende Ticaret 581,1 716,2 11,5 Pazarlarda satılan ürünler 1.387, ,8 8, Hizmetler 2007 yılında hizmet ticareti %22,1 artarak 1.593,8 milyon dolar olmuştur. Özel sektörün hizmet ticaretindeki payı %78 düzeyindedir. Kişi başına yapılan hizmetlerin tutarı som olmuştur. Otel ve restoran hizmetleri %22,6 artarak 125,1 milyon dolara ulaşmıştır. Finansal faaliyetlerin GSYĐH yapısındaki oranı %0,4 olup, hacmi 16,8 milyon dolar seviyesinde gerçekleşmiştir. Hizmet sektörünün GSYĐH ye katkısı %41 dir. Bu sektörde milli gelire katkı esas olarak genelde küçük çaplı ticaret ve lokanta işletmelerinden sağlanmaktadır. Bağımsızlık ertesinde Kırgız Cumhuriyeti bankacılık sistemi yeniden yapılandırılmıştır. Halen bu sektörde KC Merkez Bankası nın yanı sıra 22 ticari banka 214 şubesiyle faaliyet göstermektedir. Merkez Bankası belirli bir seviyede bağımsızlığa sahip bulunmaktadır. Bankaların ağırlıklı olarak dış işlemlerden ve hazine kağıtları ticaretinden kazanç sağlamaktadır. Ticaret ve yatırımda döviz kontrolü uygulanmamaktadır. Yüzlerce döviz büfesi piyasa fiyatlarından döviz satışında bulunmaktadır. Kırgız bankacılık sektöründe kapitalizasyonun artırılması, tasarrufların teşvik edilmesi, banka denetim sisteminin iyileştirilmesi ve ilgili mevzuatın güçlendirilmesi gerekmektedir. 21