KIRGIZĠSTAN'IN GENEL EKONOMĠK DURUMU VE TÜRKĠYE ĠLE EKONOMĠK-TĠCARĠ ĠLĠġKĠLERĠ

Transkript

1 T.C. BİŞKEK BÜYÜKELÇİLİĞİ TİCARET MÜŞAVİRLİĞİ KIRGIZĠSTAN'IN GENEL EKONOMĠK DURUMU VE TÜRKĠYE ĠLE EKONOMĠK-TĠCARĠ ĠLĠġKĠLERĠ MAYIS 2009 BİŞKEK

2 ĠÇĠNDEKĠLER SAYFA NO BÖLÜM I 1. GĠRĠġ SOSYAL VE EKONOMĠK GÖSTERGELER Ülke Kimliği Sosyal Göstergeler Ekonomik Göstergeler 4 3. ÜLKE HAKKINDA GENEL BĠLGĠLER Ülkenin Kısa Tarihçesi Siyasi ve Ġdari Durum Coğrafi Bilgiler ve Nüfus 9 4. GENEL EKONOMĠK DURUMU Genel Durum Tarım ve Hayvancılık Sanayi ĠnĢaat UlaĢtırma ve Telekomünikasyon Ticaret Hizmetler (Bankacılık, Turizm, Sigortacılık, Diğer Hizmetler) Enerji Doğal Kaynaklar ve Madencilik Para ve Sermaye Piyasaları Son Yılda Ekonomiyi Etkileyen Ġç ve DıĢ Olaylar EKONOMĠK VE TĠCARĠ ĠLĠġKĠLER Genel Durum Ödemeler Dengesi DıĢ Ticaret DıĢ Ticaret Ġstatistikleri 38 BÖLÜM II 1. TÜRKĠYE ĠLE EKONOMĠK VE TĠCARĠ ĠLĠġKĠLER Ekonomik ĠliĢkilerin Genel durumu Ticari ĠliĢkilerin Genel Durumu DıĢ ticaret Ġstatistikleri Ticari ĠliĢkilerde Bilinmesi Gerekli Genel Konular Yıl Ġçinde Açılan Fuarlar Belli baģlı Ekonomik ve Ticari kuruluģlar Diğer Bilgiler SORUNLAR, GÖRÜġLER VE ÖNERĠLER Sorunlar GörüĢ ve Öneriler Türk iģadamları ile yapılan toplantı raporu 65 EKLER : 68 KAYNAKÇA : 91 ii

3 METĠN ĠÇĠNDEKĠ TABLOLAR LĠSTESĠ SAYFA NO 1. Ekonomik Göstergeler 4 2. Kırgız Cumhuriyeti nde Resmi Kayıtlara Göre Ġstihdam Yılı Ġtibariyle GSMH'nın Sektörel Dağılımı Yıllar Ġtibariyle Üretici Fiyatları Endeksi 14 5.Parasal Göstergeler Kırgız Cumhuriyeti nde BaĢlıca Tarım ve Hayvancılık Sektörü Üretimi Yıllar Ġtibariyle Sanayi Sektöründe Üretim Hacmi ĠnĢaatta Finansman Kaynaklarına göre yatırımların yapısı ĠnĢaat Sektöründeki Yatırımların Yapısı Hizmet Sektörü Üretiminin Dağılımı Kırgız Cumhuriyeti Ödemeler Dengesi Yıllara Göre DıĢ Ticaret Değerleri Kırgız Cumhuriyeti nin Ġthalatında Ġlk 10 Ülke Kırgız Cumhuriyeti nin Ġhracatında Ġlk 10 Ülke Coğrafi Bölgelere Göre DıĢ Ticaret BDT ve BDT DıĢı Ülkelerle Ticaret BaĢlıca Maddelere Göre Ġthalat BaĢlıca Maddelere Göre Ġhracat Eximbank Kredileri Türkiye-Kırgızistan Ticareti (TUIK) Sektörler Ġtibariyle Kırgızistan a Ġhracat Sektörler Ġtibariyle Kırgızistan dan Ġthalat Türkiye-Kırgızistan Ticareti (KC verileri) Kırgız Cumhuriyeti nin Türkiye ye Yönelik Ġhracatı (DTM) Kırgız Cumhuriyeti nin Türkiye ye Yönelik 2008 Yılı Ġhracatı (KC verileri) Kırgız Cumhuriyeti nin Türkiye den Ġthalatı (DTM) Kırgız Cumhuriyeti nin Türkiye den 2008 Yılı Ġthalatı (KC verileri) 49 iii

4 BÖLÜM I 1. GĠRĠġ Kırgızistan ın Genel Ekonomik Durumu ve Türkiye ile Ekonomik-Ticari İlişkileri Raporu, Kırgızistan piyasasında faaliyet göstermek ve yatırım yapmak, bu ülkeyle ticari ilişkileri geliştirmek isteyen Türk iş çevrelerine ülke hakkında genel hatlarıyla bilgi vererek, yatırım ve işbirliği olanaklarına dikkat çekmek ve kılavuzluk etmek amacıyla yazılmıştır. Rapor esas itibariyle, ülkeye ilişkin siyasi ve sosyo-ekonomik temel verileri, ülkenin ekonomik durumunu, ülkenin genel itibariyle ekonomik ve ticari ilişkileri, esas olarak da Türkiye ile olan ekonomik ve ticari ilişkileri üzerine yoğunlaşmaktadır. Bu bağlamda, söz konusu alanlarda verilen istatistiki verilerin yanı sıra, iş çevrelerimizin Kırgızistan da gerçekleştirecekleri bağlantılar için ihtiyaç duyabilecekleri bazı pratik bilgiler de rapor kapsamında yer almaktadır. 1

5 2. SOSYAL VE EKONOMĠK GÖSTERGELER 2.1. ÜLKE KĠMLĠĞĠ Devletin Adı : Kırgız Cumhuriyeti BaĢkenti : Bişkek Yönetim Biçimi : Cumhuriyet Resmi Dili : Resmi Dil Kırgızca ve Rusça dır. Dini : Müslüman %85 Hristian %14, Diğer %1 Para Birimi : Kırgız Somu Üyesi olduğu uluslararası kuruluģlar : BM, AGİT, Avrupa Atlantik OrtaklıkKonseyi (AAOK), ECO, İKÖ, Dünya Bankası, IMF, ILO, Avrupa Kalkınma ve İmar Bankası (EBRD), Uluslararası Sivil Havacılık Teşkilatı (ICAO), UNIDO, WHO, UNESCO, Uluslararası Finans Kuruluşu (IFC), İslam Kalkınma Bankası, Uluslararası Enerji Ajansı, Asya Kalkınma Bankası, BM Asya Pasifik Ekonomik ve Sosyal Komisyonu (ESCAP), Dünya Ticaret Örgütü, Bağlantısızlar Örgütü (gözlemci). Yıllık Ortalama Döviz Kuru (Bir dolar karģılığı): 36,57 Som Yüzölçümü : km 2 Nüfus : 5,224 milyon kişi Kadın : 2,643 milyon (%50.6) Erkek : 2,580 milyon (%49.4) Yıllık nüfus artıģı (%) : 0,6% Nüfus Yoğunluğu (km 2 /kiģi) : 26,4 kişi/ km 2 Mesai Saatleri ve Günleri :8:00-17:30 Pzts-Cuma Büyük Kentler Türkiye ile Saat Farkı Haftalık ÇalıĢma Saati (Ortalama) :40 Resmi Tatil Günleri Telefon Kodu : Bişkek, Oş, Celalabad. : Yerel saat Türkiye den kış saati uygulanan dönemde 4, yaz saati uygulanan dönemde 3 saat ileridir. :1 Ocak Yeni Yıl, 7 Ocak Ortodoks Noeli, 8 Mart Dünya Kadınlar Günü, 21 Mart Nevruz Bayramı, 1 Mayıs İşçi Bayramı, 5 Mayıs Anayasa Bayramı, 9 Mayıs Zafer Günü, 31 Ağustos Bağımsızlık Günü. : 996 (Kırgızistan), 312 (Bişkek) 2

6 2.2. SOSYAL GÖSTERGELER Ortalama Ömür : 67,7 yıl Kadın : 71,8 yıl Erkek : 63,8 yıl Okuma Yazma Oranı (%) : 96,4% Yüksek Öğretim Okul Sayısı : 47 Yüksek Öğretimdeki Öğrenci Sayısı : 236,900 Hastane Sayısı : 169 Doktor BaĢına DüĢen KiĢi Sayısı : 395 Bin kiģiye düģen Otomobil : 61 Telefon : 92,4 Televizyon : 250 Mobil Telefon : 368 Bilgisayar : 109 Internet Kullanıcı sayısı : 68 Gelen Turist Sayısı : kişi Giden Turist Sayısı : kişi Eğitim Harcamaları / GSYĠH : %5,2 (Bütçe 2008) Sağlık Harcamaları / GSMH : %2,4 (Bütçe 2008) Karayolu Uzunluğu : km ( km asfalt) Demiryolu Uzunluğu : 372 km (endüstriyel hatlar dahil değildir.) KiĢi BaĢına Yıllık Elektrik Tüketimi (KWH/KiĢi): 1351 kw/saat Asgari Ücret : 8,5 ABD Doları (uygulamada $) Asgari Tüketim Bütçesi : 85 ABD Doları 3

7 2.3. EKONOMĠK GÖSTERGELER GSYĠH (Milyon Som) , , , ,6 GSYĠH (milyon. $, piyasa fiyatları) 2.424, , , ,2 Reel GSYĠH ArtıĢ Oranı (%) ,7 8,2 7,6 KiĢi BaĢına (GSYĠH-MG)($) ,4 Enflasyon Oranı, (%) Toptan Eşya Fiyat İndeksindeki Yıllık Artış (%) 6.8 6,7 18,2 19,0 Tüketici Fiyat İndeksindeki Yıllık Artışı (%) 4.9 5,1 20,1 24,5 ĠĢgücü (faal nüfus) ĠĢsizlik oranı (%) ,2 Yurt DıĢında ÇalıĢan ĠĢçi Sayısı GSYĠH Sektörel Büyüme Hızları (%) Tarım -4,2 1,5 1,5 0,7 Sanayi -12,1-10,2 7,3 14,9 Hizmet 7,5 8,4 22 8,8 Sabit Sermaye Yatırımları (Mahalli Para) (mln. som) , ,2 DıĢ Ticaret (Bin $) İhracat ($) İthalat($) Denge($) Dünya Ticareti Ġçindeki Payı (%) 0,0147 0,0189 0,0291 Türkiye ile Ticaret (bin $)* , , , İhracat , , , İthalat , , , Denge , , , Ülke Toplamı Ġçinde Türkiye nin Payı (%) İhracat 2,7 3,4 4,2 2,7 İthalat 3,0 2,3 2,1 2,2 Cari ĠĢlemler Dengesi (mln. $) -207, ,7-622,3 DıĢ Borç Stoku (mln $) (Kamu) 2.007, , , Sabit Yabancı Sermaye Yatırımları (bin $) , , , ,2 Emisyon Hacmi (mahalli para, mln. som) , , , ,8 SeçilmiĢ Oranlar (%) İhracat/İthalat ,7 40,4 İhracat/GSYİH 38,1 28,2 26,2 32,4 İthalat/GSYİH 58,2 68,5 63,2 80,2 Cari İşlem Dengesi/GSMH -8,5-23,7-15,2-12,3 Dış Borç/GSMH 76,2 69, ,6 Kaynak:KC Milli Istatistik Komitesi, KC Merkez Bankası * Kırgızistan-Türkiye ticaretine ilişkin TUİK tarafından derlenen istatisikler Raporun ilerleyen bölümlerinde yer almaktadır. 4

8 3. ÜLKE HAKKINDA GENEL BĠLGĠLER 3.1. Ülkenin Kısa Tarihçesi Kırgızlar Kuzey Sibirya ve Orta Asya da yerleşmiş çeşitli gruplardan oluşmuşlardır. Eski Kırgızlar Kuzeybatı Moğolistan a ait topraklara yerleşmişlerdir. M.Ö. 4. yüzyıldan 3. yüzyıla kadar, Çin sınırlarına devamlı saldıran ve onları Çin Seddi ni yapmaya zorlayan güçlü, göçebe kabileler arasında sayılmaktadırlar. M.Ö. 2. yüzyıldan 1. yüzyıla kadar olan süreçte Hun egemenliğinden ayrılan Kırgız kabileleri Yenisey ve Baykal bölgelerine göçmüşlerdir. Bu bölgede M.S. 6. yüzyıldan 13. yüzyıla kadar hüküm süren ilk Kırgız Devleti Kırgız Kaganat ı kurmuşlardır. Orta Asya nın çeşitli bölgelerine dağılan diğer Kırgız Kabileleri ise Orta Asya nın tarihinde aktif rol oynamaya devam etmişlerdir. Kırgızlar ın Orta Asya daki birçok insan gruplarıyla olan ilişkisi 40 kabile anlamına gelen Kırgız ile ifade edilir. Asya da sona eren Moğol üstünlüğü ertesinde, 1700 senesinde kurulan Hokand Devletinin hakimiyetine girmişler, Hokand ın tamamen Rusya nın hakimiyetine girmesiyle de Çarlık Rusya sının etkisi altına girmişlerdir den itibaren Rus askeri güçlerinin işgaliyle karşılaşan Kırgızistan da, ayaklanmalar ve kanlı bastırmalarla geçen yılların arkasından yıllarında kesin olarak Sovyet gücü egemen olmuştur. SSCB döneminde Kırgızistan önce 1924 anayasasıyla Rus Sovyet Federe Sosyalist Cumhuriyeti içinde Kara Kırgız Özerk Bölgesi olarak yer almış, müteakiben 1925 te adı Kırgız Özerk Bölgesi olarak değiştirilmiş ve 1926 da da Özerk Cumhuriyet olarak yeniden örgütlenmiştir. Birliğin cumhuriyet statüsüne yükseltilmesi ise 1936 da gerçekleşmiştir yılında Kiril alfabesinin uygulamaya konulmasıyla Sovyetler ülkede iyice egemen olmuştur. Kırgızistan, Sovyetler Birliği nin dağılma süreci içine girmesi üzerine 15 Aralık 1990 de egemenliğini, 31 Ağustos 1991 de bağımsızlığını ilan etmiştir. Bağımsızlıktan 2005 yılına kadar Cumhurbaşkanlığı görevini Askar Akayev sürdürmüştür yılı içinde gerçekleştirilen parlamento seçimlerini muhalafet milletvekillerinin üstün geleceğinin düşünülmesine rağmen Devlet Başkanı Akayev yanlısı milletvekillerinin kazanması, ülkede gerilimi tırmandırmış, muhalifler seçimlerde hile yapıldığını iddia ederek, Cumhurbaşkanı nın istifasını talep eden bir ayaklanma hareketi başlatmıştır. Kırgızistan ın güneyinde Oş şehrinde başlayan ayaklanma hareketi sonucunda 24 Mart 2005 tarihinde ise Başkent Bişkek te yaklaşık 10 bin civarındaki gösterici Başkanlık Sarayı nı ele geçirmiş, gelişmeler üzerine Cumhurbaşkanı Akayev ülkeyi terk etmiş, devlet başkanlığı ve başbakanlığa muhalefet lideri Kurmanbek Bakiyev getirilerek geçici hükümet kurulmuştur. 10 Temmuz 2005 tarihinde gerçekleştirilen Cumhurbaşkanlığı seçimi sonucunda ise ezici çoğunlukla Kurmanbek Bakiyev Cumhurbaşkanlığı koltuğuna oturmuş, Cumhurbaşkanlığı adaylığından kendisi lehine çekilen Feliks Kulov u ise Başbakan olarak atamıştır. 5

9 9 Kasım 2006 tarihinde yeni Anayasa Cumhurbaşkanı tarafından imzalanarak yürürlüğe girmiştir. Bu çerçevede, Cumhurbaşkanı nın yetkilerinin Parlamento lehine kısıtlanması olmak üzere, iktidar mekanizması bakımından önemli değişikliler getiren yeni Anayasanın kabul edilmesiyle mevcut Parlamento ve Hükümetin 2010 yılına kadar görevde kalması hususu teyit edilmiştir. Hal böyle iken, 19 Aralık 2006 günü gerçekleştirilen olağanüstü Hükümet toplantısında Başbakan Feliks Kulov da dahil olmak üzere Bakanlar Kurulu istifa etmiştir. İstifalarla ilgili olarak yapılan açıklamada, Anayasa nın imzalandığı 9 Kasım 2006 tarihinden itibaren yürürlüğe girmiş olduğu, Hükümetin mevcut durumunun Anayasaya aykırılık teşkil ettiği, yeni Anayasa da öngörüldüğü şekilde Parlamentonun oransal temsile göre belirlenmesi, ekonomik ve politik durumun istikrara kavuşturulması, Cumhurbaşkanı tarafından işaret edilen ekonomik reformların yerine getirilmesini teminen istifanın sunulduğu ifade edilmiştir. Esasen, Anayasanın 69 sayılı maddesi uyarınca Parlamento da %50 nin üzerinde çoğunluğa sahip olan partinin Başbakanı seçmesi ve Cumhurbaşkanı onayına sunması, akabinde Başbakan ın Hükümeti kurması öngörülmektedir. Eski Anayasaya göre Başbakan, Bakan ve diğer üst düzey kadrolar Cumhurbaşkanı tarafından seçilerek Parlamentonun onayına sunulmaktaydı. Mevcut durumda, istifaların Parlamentonun dağılması ve iktidarla daha uyumlu bir Parlamentoyla sonuçlanması beklenen bir seçimin yapılmasına yönelik olduğu, ancak, dağılma kararı için Parlamentoda yeterli çoğunluğa ulaşılamadığı görülmüştür. Hükümet ve Parlamentoda son dönemde başta Kırgızistan ın en yoksul ülkeler girişimine (HIPC) dahil olması ve 2007 yılı bütçesi olmak üzere önemli kararlarda yaşanan açmazın istifa kararına yol açtığı değerlendirilmiştir. Cumhurbaşkanı Kurmanbek Bakiev istifaları kabul etmiş, ancak, kendilerinden geçici olarak görevlerine devam etmelerini istemiş, uzun süredir aciliyet arz eden konularda kararların çıkmaması gerekçeleriyle Milli Güvenlik Konseyi Toplantısında Parlamentonun dağıtılması konusunu gündeme getirmiştir. Parlamentonun fesh edilmesi tartışmalarıyla eş zamanlı olarak Cumhurbaşkanı yanlıları tarafından yeni bir Anayasa taslağı hazırlanarak Parlamentonun onayına sunulmuştur. Bir yandan Parlamentonun dağılma riski diğer yandan kararların çıkmamasından oluşan bunalım yeni Anayasanın 30 Aralık 2006 tarihinde kabul edilmesini sağlamıştır. Yeni Anayasa 16 Ocak 2007 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu bağlamda, Cumhurbaşkanı Kasım ayında muhalefetin düzenlediği mitinglerin sonucunda kabul edilen Anayasayla kaybetmiş olduğu yetkilerinin önemli bir kısmını geri kazanmıştır. Yeni Anayasayla getirilen en önemli değişiklikler Cumhurbaşkanının tek başına Asayiş Bakanlarını (Savunma Bakanı, İçişleri Bakanı, KGB Başkanı) atayabilmesi, Hükümeti dağıtması veya Hükümetin herhangi bir üyesinin görevine son verebilmesidir. Hükümeti dağıtma yetkisi Cumhurbaşkanının Hükümet üzerindeki en büyük kozu olarak görülmektedir. 6

10 Eski anayasaya göre Bakanların görevine son verilmesi sadece Parlamento onayı ile gerçekleşebilmekteydi. Kasım ayındaki Anayasa değişikliği ile parlamenter demokrasi yönünde önemli bir adım atmış olan Kırgızistan ın, son değişiklikle tekrar Cumhurbaşkanlığı sistemine dönüş yaptığı uzmanlarca değerlendirilmiştir. Hükümetin istifası ve yeni anayasanın kabul edilmesi sonrası Cumhurbaşkanı tarafından Başbakanlığa iki defa Başbakan Vekili Feliks Kulov teklif edilmesine rağmen Parlamento tarafından kabul edilmemiştir. Aynı kişinin üçüncü kez aday gösterilmesi halinde Parlamentonun kabul zorunluluğu bulunmasına rağmen Cumhurbaşkanı Başbakanlığa Tarım, Su ve İşleme Endüstrisi Bakan Vekili Azimbek İsabekov u aday göstermiş, Parlamentonun onay vermesi neticesinde adıgeçen 29 Ocak 2007 tarihinde görevine başlamıştır.buna karşı tepki olarak muhalefet, eski başbakan Feliks Kulov öncülüğünde 2007 nin ilkbaharında mitinglere başlanacağını belirtmiştir. K.C. Cumhurbaşkanı Mart ayı sonunda, sözkonusu mitingler öncesinde, siyasi durumun yumuşatılması amacıyla Başbakan Azimbek İsabekov un istifasını kabul etmiş ve muhalefetin öncülerinden olan Almaz Atambaev i Başbakanlığa aday göstererek Parlamentodan onay almıştır. Milletvekillerinin talebi üzerine 14 Eylül 2007 tarihinde toplanan Anayasa mahkemesi, Kırgızistan halkına anayasa ile verilmiş hakların çiğnendiği gerekçesi ile, referanduma sunulmayan 8 Kasım 2006 ve 29 Aralık 2006 tarihli anayasaların geçersiz olduklarına hükmetmiştir. K.C. Cumhurbaşkanı tarafından 19 Eylül 2007 tarihinde alınan karar ile anayasa değişikliğinin 21 Ekim 2007 tarihinde referanduma sunulmasına karar vermiştir. 21 Ekim 2007 tarihinde gerçekleşen referendumda halkın %76 sının, diğer bir ifadeyle 2,4 milyon katılımcının oluruyla Anayasa değişikliği kabul edilmiştir. Yeni Anayasa gereği Cumhurbaşkanı görevinin sona ermesi gerekçesi ile Almazbek Atambaev i görevden almıştır. Referandum yoluyla yürürlüğe giren yeni anayasaya uygun olarak 16 Aralık 2007 tarihinde partili sistem esasında Parlamento seçimleri yapılmıştır. Söz konusu seçimlere toplam 12 parti katılmış olup, %5 ülke geneli ve %0,5 bölge barajını aşanlar %46,99 luk payla Cumhurbaşkanı öncülüğünde kurulan Akyol, %5,12 lik payla Kırgızistan Komünist Partisi ve %5,05 lik Kırgızistan Sosyal Demokrat Partisi olmuştur. Partiler sırasıyla 71, 11 ve 8 koltuğa sahip olmuşlardır. Parlamento da büyük çoğunluğu elde eden Akyol partisi eski hükümette Sanayi, Enerji ve Yakıt Kaynakları Bakanı İgor Çudinov u Başbakanlığa aday göstermiş olup, adıgeçen Cumhurbaşkanı nın onayını takiben tarihi itibariyle görevine başlamıştır Siyasi ve Ġdari Durum Cogorku Keneş (Kırgız Cumhuriyeti Büyük Meclisi) Kırgız Cumhuriyeti Büyük Meclisi-Kırgız Cumhuriyeti Parlamentosu, kendi yetkileri çerçevesinde yasama ve denetim fonksyonlarını yerine getirmekte olup, toplam 90 milletvekilinden oluşmaktadır. Büyük Meclis daimi faaliyet gösteren, parti sistemine dayalı olarak seçilen milletvekillerinden oluşmaktadır. Partiler için %0,5 bölge barajı 7

11 uygulanmaktadır. Milletvekili seçimine 25 yaştan büyük ve seçime katılma hakkına sahip Kırgız Cumhuriyeti vatandaşı katılabilir. Parlamento seçimleri 5 yılda bir yapılmaktadır. Ayrıca, yine 5 yılda bir Cumhurbaşkanlığı seçimleri yapılmaktadır. Cumhurbaşkanlığı seçimlerine, 35 yaşından büyük, 65 yaşından küçük, Kırgızca bilen, 15 yıl süre ile ülkede ikamet etmiş olan ve en az 50 bin seçmenin imzasını toplayabilen her Kırgız Cumhuriyeti vatandaşı katılabilir. İki turlu yapılan seçimlerde, 1 inci turda katılan seçmenlerin %50 den fazlasının oyunu alan seçilmiş olur. Çoğunluğun sağlanamaması halinde 2 nci tura en çok oy alan iki aday katılır. Bu turda %50 nin üstünde oy toplayan aday seçilmiş olur. Anayasaya göre yasalar Büyük Meclise sunulmaktadır. Büyük Meclis, yasa üzerinde değişiklikler yaptıktan sonra bir ay içinde Kırgız Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı nın onayına sunmaktadır Yürütme Kırgız Cumhuriyetinde yürütme Hükümet tarafından yerine getirilir. Kırgız Cumhuriyeti Anayasası ile Hükümete, Cumhurbaşkanı ve Parlamento ya tanınan yasama ve denetim yetkisi dışındaki tüm devlet yönetimi konularında karar verme yetkisi tanınmış bulunmaktadır. Hükümet Bakanlıklar, İdari Kuruluşlar, Devlet Komisyonları ve Vakıflardan oluşmaktadır. Başbakan, Büyük Meclisin onayı ile Cumhurbaşkanı tarafından atanmaktadır. Bakanlar Kurulu Başbakan, Başbakan Yardımcısı ve 14 Bakandan oluşmaktadır. Anayasaya göre Cumhurbaşkanı devlet organlarının koordinatörü durumundadır. Ancak Anayasa da, yürütme ile ilgili olarak kararname çıkartma, iptal etme ve değişiklikler yapma yetkisi bulunması nedeniyle Cumhurbaşkanı yürütmenin nihai karar makamı niteliğini korumaktadır. Devlet iktidarını temsil eden Cumhurbaşkanı, Anayasadan kaynaklanan geniş yetkilerle donatılmıştır. Devletin egemenliği ve dokunulmazlığına yönelik tedbirleri alır, kuvvetler birliğini, devlet organlarının işleyişini ve koordinasyonunu sağlar, Devletin iç ve dış siyasetini belirler, hükümet yapısını ve hükümet üyelerini tespit eder, Parlamento teklifi ile Başbakan ı onaylar, Başbakan veya hükümetin istifası ile ilgili kararları alır, idari kuruluşların yöneticilerini atar. Hükümet Üyeleri Başbakan İgor Çudinov Birinci Başbakan Yardımcısı Omurbek Toktoguloviç Babanov Başbakan Yardımcısı Uktomhan Avazovna Abdullaeva Ulaştırma ve İletişim Bakanı Nurlan Çolponbayeviç Sulaimanov Tarım, Su ve İşleme Sanayisi Bakanı İskenderbek Rısbekoviç Aydaraliev Sağlık Bakanı Marat Avaloviç Mambetov Maliye Bakanı Marat Abdırazakoviç Sultanov Eğitim ve Bilim Bakanı Abdulda İnayatoviç Musaev Sanayi, Enerji ve Yakıt Kaynakları Bakanı - İlyas Abduloviç Davıdov Adalet Bakanı Nurlan Canışeviç Tursunkulov Olağanüstü Haller Bakanı Kamçıbek Kıdırşayeviç Taşiyev 8

12 Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanı Nazgul Askerovna Taşpaeva Kültür ve Tanıtım Bakanı Sultan Akimoviç Rayev Ticaret ve Ekonomik Kalkınma Bakanı Akılbek Usenbekoviç Caparov Dışişleri Bakanı Kadırbek Telmanoviç Sarbaev İçişleri Bakanı Moldomusa Taşbolotoviç Kongantiev Savunma Bakanı Bakıtbek Toroguloviç Kalıev Yargı Bağımsız bir yargı sistemine sahip olan Kırgızistan da yargı organlarını Anayasa Mahkemesi, Yüksek Mahkeme, Yüksek Hakemlik Mahkemesi ve Yerel Mahkemeler oluşturmaktadır. Yargı organlarının görev ve sorumlulukları Anayasa ile düzenlenmiş olup, hakimlerin dokunulmazlıkları vardır. 3.3.Coğrafi Bilgiler ve Nüfus Coğrafi Konumu, Yer Şekilleri, Akarsular ve Göller, İklim-Bitki Örtüsü Kırgızistan, km² yüzölçümü ile Türkiye nin yaklaşık dörtte biri büyüklüğünde tarihi İpek Yolu üzerinde yer almaktadır. Ülkenin doğusu ile batısı arasında 925 kilometre, kuzeyi ile güneyi arasında ise 453 kilometre mesafe bulunmaktadır. Ülkede yüksek ve karlı dağlar, derin vadiler, yüksek akış hızına sahip binlerce ırmak ve dağ gölleri bulunmaktadır. % 6 sı ormanlardan ve % 4,2 si buzullardan oluşan ülkenin % 93 ü deniz seviyesinden 1500 metre yüksekliktedir. Tanrı ve Altay sıradağları ülkeyi birbirinden ayrı keskin vadilere bölmekte olup, başlıca vadiler güneyde Fergana, kuzeyde Çüu, batıda Talas ve doğuda Narın dır. Ülkede mevcut 1582 nehirden üçü 200 kilometreden daha uzun olup, 27 si 100 kilometreden uzun, 10 nehir ise yaklaşık 100 km uzunluğundadır. Yüksek dağlardan çıkan düzensiz ve yüksek akış hızına sahip olan nehirler ulaşıma elverişli değildir. Elektrik enerjisi üretimi için kullanılan Narın, Tar, Kurşab, Talas, Alay, Çuy ve Kızılsu başlıca nehirleridir. Nehir ve ırmak birlikte değerlendirildiğinde yaklaşık 47 km 3 lük bir su kaynağı hacmi ortaya çıkmakta, komşularıyla imzaladığı anlaşmalar uyarınca Kırgız Cumhuriyeti bunun en fazla 12 km 3 ünü kullanabilmektedir. Söz konusu 12 km 3 lük kaynağın %90 ı tarıma, %7 si sanayiye, geri kalan %3 ü ise içme suyu dahil diğer alanlara kanalize edilmektedir. Ülkedeki e yakın gölün en büyük ve derini 6202 km² genişliği ile dünyanın 2 nci en büyük dağ gölü olarak bilinen Issık Göl dür. Bunun dışında Son Gölü ve Narın Gölü ülkenin önemli gölleri arasındadır. Ülkede dağlık yapıdan ve deniz seviyesinden ortalama metre yükseklikten kaynaklanan karasal bir iklim hüküm sürmektedir. Yağış az, yaz kış ve gece gündüz ısı farkı fazla, bitki örtüsü değişkendir. Ortalama yıllık güneşli gün sayısı 247, yıllık ortalama yağış milimetredir. Kışlar soğuk ve karlıdır. Kar genellikle Kasım ayı sonunda yağar ve Mart ayı sonuna kadar karlı hava görülebilir. Kış aylarında geceleri hava sıcaklığının -30 ila -35 dereceye kadar 9

13 düştüğü görülmektedir. Yaz aylarında hava sıcaklığı Türkiye deki karasal iklim özellikleri ile benzerlik gösterir Nüfus Ülke başkent ve 7 İdari Bölge ye (ile) ayrılmıştır. Başkent Bişkek e özel bir statü verilmiştir. iller ve kapsadıkları şehirler şöyledir; 1. Başkent : Bişkek ( 824,2 bin kişi) 2. Çuy ili( 753,8 bin kişi) : Kant, Karabalta, Tokmak 3. Issık Göl ili (430,8 bin kişi) :Karakol, Balıkçı, Çolponata 4. Narın ili ( 266,5 bin kişi) : Narın 5. Talas ili ( 214,0 bin kişi) :Talas 6. Celalabad ili ( 961,1 bin kişi) :Celalabad, Maylısuu, Taşkömür, Kökyangak 7. Oş ili ( 1300,2 bin kişi) :Oş, Kızılkıya, Sülükta, Özgön, Karasuu 8. Batken ili (415,8 bin kişi) Çonkara, Haydarkan, Çek, Cahgijer Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı incelendiğinde ise 0 14 yaş grubunun nüfusun %34,4 ünü, yaş grubunun %59,4 ünü, 65 yaş ve üstü yaş grubunun ise %6,2 sini oluşturduğu görülmektedir. BDT deki Kırgızların %88,5 i Kırgızistan da yaşamaktadır. Geri kalan Kırgızlar başta Özbekistan ve Tacikistan olmak üzere BDT deki diğer ülkeler dağılmış durumdadır. 80 i aşkın etnik grubun bir arada yaşadığı Kırgızistan da nüfusun %69,2 si Kırgız, %14,5 i Özbek, %8,7 si Rus, %1,2 si Dungan, %1 i Uygur, %0,7 si Tatar, %0,7 si Türk, %0,5 i Ukraynalı, %0,4 ü Koreli, %0,2 si Alman etnik gruplarından oluşmaktadır. Ülkede yerleşik Türk Nüfusu (Ahıska ve Kırım) yaklaşık olup, Kırgızistan da yaşayan Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı sayısı yaklaşık dür. Kırgızistan daki nüfus hareketliliği ile ilgili olarak dikkate alınması gereken bir husus, bağımsızlığı takip eden dönemde hızlı bir şekilde Rus ve Alman etnik kökenli Kırgız vatandaşlarının ülkeyi terk etmeye başlamasıdır yılı Mart ayında yaşanan olaylarla da güçlenen bu eğilime engel olmak ve kalifiye işgücünün Kazakistan ve Rusya pazarlarına kaptırılmasını engellemek amacıyla 2001 yılında Rusça diline Kırgızca ile eşit statü tanınmıştır Çalışma ve İşgücü Kırgız Cumhuriyeti nde Resmi Kayıtlara Göre İstihdam (bin kişi). Son nüfüs sayımı Nisan 2009 da yapılmış olup, verileri halen açıklanmamıştır. 10

14 Toplam çalıģan sayısı 1807,1 1837,0 1879,9 2077,1 2096,1 Tarım, avcılık, ormancılık 950,8 951,2 936,2 799,0 760,0 Balıkçılık 1,1 1,5 1,5 0,6 0,2 Madencilik 6,5 5,5 7,5 12,4 11,8 İmalat sanayi 111,9 113,7 119,8 163,9 177,9 Enerji, gaz ve su üretimi ile dağıtımı 21,8 22,3 24,2 35,2 35,6 İnşaat 45,6 54,7 65,4 153,7 181,4 Motorlu taşıt, ev ekipmanı ve kişisel kullanıma yönelik cihazların ticareti ve tamiri 200,1 205,8 214,3 301,5 308,4 Otel ve restoranlar 16,9 20,7 26,5 49,0 49,0 Taşımacılık ve telekomünikasyon 68,0 72,3 80,3 115,7 120,2 Finansal faaliyetler 8,1 9,3 10, 8,2 9,5 Gayrımenkul işlemler ve kira hizmetleri 30,2 30,0 34,4 34,1 36,5 Kamu idaresi 66,3 69,6 71,8 102,3 101,0 Eğitim 149,2 151,3 153,4 161,8 152,9 Sağlık ve sosyal hizmetler 76,7 72,1 71,8 85,5 87 Barınma, sosyal ve kişisel hizmetler 46,3 47,3 51,8 44,9 48,8 Kaynak: KC Milli İstatistik Komitesi Kırgızistan da çalışmakta olan 2,3 milyon civarında olan işgücünün %36,3 ü tarım, %46 sı hizmetler, %14 ü ise sanayi sektöründe çalışmaktadır. 1 Ocak 2008 tarihi itibariyle işsiz statüsüyle resmi kayda geçen kişi sayısı dir. Kayıtlı işsizlerin %51,6 sı kadındır. Kırsal kesimde uzun dönemli işsizlik %70 dolaylarındadır. Hasat dönemlerinde bu oran düşmektedir. Asgari ücret 340 Som dur. Ancak Kırgızistan genelinde bu derece düşük tutar ödenmemekte olup, sözkonusu tutar vergi hesaplamalarında belirli bir büyüklük olarak kullanılmaktadır. Uygulamada bişkek için asgari ücret som olarak düşünmek doğru olur. ( $) Haftalık çalışma süresi 40 saattir Eğitim ve kültür türk okulları Kırgız Cumhuriyeti nde zorunlu öğrenim 9 yıldır. Esas olarak ilk-orta okul seviyesinde Kırgızca nın kullanıldığı Kırgızistan da üniversitelerde Rusça eğitim ağırlıklıdır yılında yapılan ölçümlerde okuma yazma oranı %96,4 olarak tespit edilmiştir. Halkın %14 ü yüksek öğrenim kurumlarından, %48 i orta öğrenim okullarından mezundur. 32 i devlet, 15 i özel olmak üzere toplam 47 yüksek öğrenim kurumu vardır. Eğitim sistemi düşük ücretler ve düşük yatırım seviyesi nedeniyle beklenen etkinlikten uzak olup, özellikle bağımsızlık sonrası yaşanan ekonomik güçlükler bunda etken olmuştur. 11

15 Kırgızistan da Manas ve Atatürk Ala-Too olmak üzere iki Türk üniveristesi, Türk Dünyası ve Araşan Vakıflarına ait fakülteler, Anadolu Kız Meslek Lisesi, Anadolu Lisesi ve Sebat Eğitim Kurumlarına ait 14 lise eğitim vermektedirler. 4. GENEL EKONOMĠK DURUMU 4.1.Genel durum 1991 yılında Sovyetler Birliği nin dağılmasıyla ülke Sovyet Birliğinin kaynaklarından mahrum kalmış, varlıklar tükenmeye yüz tutmuş, özel tüketimde düşüş görülmüş ve kamu harcamaları artmıştır. Bunun sonucunda döneminde GSYİH 1990 daki seviyesinin yarısına inmiştir. Tüm ekonomik göstergeler kötüye gitmiş, hiperenflasyon, artan işsizlik ve reel gelirde düşüş yoksulluğun artmasına yol açmıştır yılında ulusal para tedavüle girmiş, fiyatlar serbest bırakılmış, ticaret mevzuatı ile tarım sektöründe reform yapılmış, varlıklar özelleştirilmiş ve serbest bir ticaret rejimi kabul edilmiştir. Bu sayede ekonomi 1996 yılından itibaren düzelmeye yüz tutmuştur yılında yaşanan Rusya Krizi ertesinde Kırgız ekonomisi istikrara kavuşarak yılda yaklaşık %5 oranında büyümüştür. Tarım ve madencilik sektörleri geleneksel olarak güçlü olarak tanımlanan sektörlerdir. Bunların yanı sıra, inşaat ve enerji ile ulaştırma, ticaret ve catering gibi hizmet sektörü alanlarında da sağlıklı bir büyüme gözlemlenmektedir. Diğer taraftan, işçi verimliliğinde bağımsızlık ertesinde ciddi düşüşler yaşanmıştır. Halen nominal ücretlerin verimlilikle karşılaştırıldığında yüksek olduğu görülmektedir. Bu durum, diğer bölge ülkeleri ile karşılaştırıldığında Kırgızistan ın üretim ve ihracatta rekabet şansını zayıflatmaktadır Genel Ekonomik Yapı Kırgızistan ın 2008 yılında büyüme hızı Dünya büyüme hızının üzerinde olmasına rağmen, genel olarak ülkede girişimcilik alanında durgunluğun olduğu kesindir. Üretim metoduyla hesaplanmış Kırgız Cumhuriyeti GSYİH sı, 2008 yılında Kumtor Altın Madeni üretimi hariç tutulduğunda %5,4 oranında büyüme göstermiştir. Anılan Maden üretimi ile beraber değerlendirildiğinde GSYİH daki artış %7,6 olup, kıyaslama yapılması gerekirse 2007 yılındaki büyüme hızı %8,5 olmuştur. Kişi başına GSYİH 959 ABD Doları olup, geçen yıla kıyasla %6,8 oranında artmıştır yılında reel sektör zor şartlarla karşı karşıya kalmıştır. Ülkedeki elektrik enerjisi problemleri, küresel gıda ve enerji kaynakları fiyatlarının artışı ekonomiye ciddi etki göstermiştir. Sözkonusu faktörler enflasyon artış hızının ve üretim maliyetlerinin artmasına neden olmuş, dolaysıyla girişimcilerin aktivitelerine olumsuz yansımış, ülkedeki iş yapma şartları belirsizliğin artmasına neden olmuştur. Mali sektörde 2006 ve 2007 yıllarında sağlanan büyüme ağırlıklı olarak Kazakistan ve Rusya kaynaklı yatırımlarla mümkün olurken, 2008 yılında Dünya krizi nedeniyle yatırımlarda durgunluk meydana gelmiştir. 12

16 Yılları İtibariyle GSYİH'nın Sektörel Dağılımı GSYĠH milyon Dolar (cari fiyatlarla) Faaliyet türü Yıllar Ġtibariyle Veriler Pay Toplam 2 349, , , , ,2 100,0 Tarım, avcılık, ormancılık ve balıkçılık 702,6 715,6 815, , ,1 25,8 Dağ madenciliği 15,2 13,9 15,1 15,2 22,8 0,4 Ġmalat Sanayii 360,0 322,9 318,4 380,2 570,2 9,8 Elektrik, gaz ve su üretimi ve dağıtımı 76,6 97,0 86,3 109,0 112,7 2,8 ĠnĢaat 57,8 67,9 77,3 130,9 158,3 3,4 Ticaret; otomobil ve özel kullanım eģyalarının tamiri 375,3 448,2 544,4 707,9 942,0 18,6 Otel ve restoranlar 36,5 33,6 42,4 52,0 65,7 1,3 UlaĢtırma ve iletiģim 150,5 164,8 175,2 282,8 422,7 8,4 Finansal faaliyet 44,7 56,0 12,8 16,8 39,0 0,8 Gayrimenkul mallar ile yapılan iģlemler, kira ve tüketicilere sunulan hizmetler 62,6 70,1 78,6 104,9 135,0 2,7 Devlet Ġdaresi 107,7 116,0 115,8 152,1 214,9 4,2 Eğitim 82,9 96,0 104,2 150,3 221,5 4,4 Sağlık ve sosyal hizmetler 44,9 51,4 53,2 75,3 96,2 1,9 Kamu, Sosyal ve Özel servisler 25,3 29,8 33,4 51,7 82,5 1,3 Mallar üzerinden tahsil edilen net vergiler 237,9 272,3 345,5 526,4 668,4 13,6 Kaynak: KC Milli İstatistik Komitesi Kırgızistan da 2007 yılında minimum tüketici bütçesi kişi başına 97,6 dolar olarak ölçülmüştür. Bahse konu bütçe çalışabilir durumdaki bir kişi için 107,5 dolar, emekli için 85,4 dolar, çocuklar için 83,9 dolar olmuştur. En ucuz bölge Batken olurken, en pahalı bölge Bişkek olarak ölçülmüştür. 13

17 2006 yılında enflasyon oranı %5,1 olurken, 2007 ve 2008 yılında Kırgızistan Rusya Krizinden bu yana en yüksek seviyeye ulaşılmıştır yılında enflasyonun %20 olarak gerçekleşmesinin başlıca sebebi şeker, çikolata ve bal %32,6, sebzeler %32, ve alkolsüz içecekler %30,9 gibi gıda ürünlerindeki fiyat artışları olmuştur. K.C. Fiyat Endeksleri Tüketici fiyatları endeksi 104,9 105,1 120,1 120,0 Mallar 105,2 104,8 121,3 124,9 Gıda ürünleri 109,8 106,7 131,6 130,3 Gıda dışı ürünler 102,0 104,6 109,8 113,7 Hizmetler 103,2 107,5 100,6 122,7 Yıllar İtibariyle Üretici Fiyatları Endeksi (bir önceki yıla %olarak) (%) Sanayi Toplam 102,8 115,3 111,9 126,4 Madencilik Sanayi 101,4 105,9 119,4 133,5 İmalat Sanayi 104,6 117,1 112,8 128,4 Gıda ürünleri, alkollü içkiler, sirke ve tütün 103,4 101,9 120,7 147,4 Tekstil ve tekstil ürünleri 92,9 100,7 105,6 105,4 Deri, deri eşya, ayakkabı üretimi 100,0 100,0 101,3 107,0 Ağaç ve ağaç ürünleri 100,0 100,0 100,0 100,0 Kağıt hamuru ve kağıttan mamul üretimi, baskı 103,2 102,4 105,7 107,7 Kok kömürü ve petrol mamulleri üretimi 116,8 121,6 103,7 154,1 Kimyasal üretim 127,5 117,1 119,1 107,1 Metalik olmayan madeni mamulun üretimi 107,2 108,5 135,8 122,5 Metalurjik mamul ve hazır metalden eşya üretimi 105,9 131,1 105,7 123,3 Makine ve ekipman üretimi 122, ,6 103,3 Elektrikli, elektronik ve optik ekipman üretimi 93,5 98,7 123,2 124,1 Diğer sanayi üretimi 98,6 108,9 98,9 120,5 Elektrik, gaz ve su üretimi ile dağıtımı 93,9 106,7 107,7 116,0 Tarım 112,7 115,9 124,5 127,6 Kaynak: KC Merkez Bankası 2008 yılı başında 35,72 som/abd Doları olan döviz kuru, yıl sonunda 39,41 som/abd Dolarına yükselmiştir. Yıllık ortalama döviz kuru 2007 yılı ortalamasına göre % 2 oranında düşüş göstererek 36,57 som/abd Doları olmuştur. Kırgız Somunun ABD Doları karşısındaki değeri 2000 yılındaki değeriyle karşılaştırıldığında %24,2 daha yüksektir yılı Devlet Büçesi GSYİH nin % 0,85 i oranında fazla vermiştir. Bütçe fazlası 42,8 milyon ABD doları olmuştur. 14

18 2008 yılında Bütçe ye GSYİH nin %25,2 si oranında, 1.274,2 milyon ABD dolarlık gelir girmiştir. Gelirlerin %77 si vergilerden oluşmuştur. Vergilerden sağlanan gelirlerin yapısı; Kırgız Cumhuriyetine ithal edilen mal ve hizmetlerden alınan KDV % 36, uluslararası ticaret ve işlemler vergisi %12,9, özel kişiler tarafından ödenen gelir vergileri %10,9, Kırgız Cumhuriyeti nde üretilen mal ve hizmetlerden alınan KDV %10, tüzel kişilerden alınan gelir vergileri %7,2 şeklinde olmuştur. Bütçenin gider kısmı ise GSYİH nin %24,3 ü oranında, 1.231,4 milyon ABD Doları seviyesinde gerçekleşmiştir. Bütçe giderlerinin %21,4 ü eğitime, %17,8 i finansal olmayan aktiflerin alınmasına, %14 ü Devlet sosyal hizmet birimlerine, %10,3 ü Sosyal Güvenliğe, %9,7 si sağlık sektörüne olmuştur. Dış açık sermaye girişleri, dış yardımlar, ikili ve çok taraflı donörlerden resmi borçlanmalar, artan doğrudan yabancı sermaye yatırımları ve başta Rusya ve Kazakistan olmak üzere yurtdışı işçi transferleriyle kapatılmaktadır döneminde dış göç resmi rakamlarla e ulaşmıştır. Kırgız Cumhuriyeti nin dış borcu büyük ölçüde dış finansmanla gerçekleştirilen kamu yatırımı programları nedeniyle 1999 yılından bu yana yüksek bir seviyede seyretmektedir yılı başında milyon dolar düzeyinde olan (GSYİH nin %95 i) dış borç, 2008 yılı başında milyon dolar seviyesine yükselmiştir. Bu tutarın %59,4 ü kamu sektörü borcudur yılında para tabanı %11,3 artarak 35,2 milyar som (962,5 milyon ABD Doları) olmuştur. Bankalar dışındaki para miktarı %10,2 artarak 29,4 milyon som ( 803,9 milyon ABD Doları) olmuştur. M2 para arzı 2008 yılında bir önceki yıla göre %9,9 oranında artmış ve 38,2 milyar som (1,044 milyar ABD Doları) olmuştur. M2 para arzındaki artış büyük ölçüde banka dışı nakit paranın artışından kaynaklanmaktadır. Döviz cinsinden mevduatları da içeren M2X Geniş Para Hacmi %12,6 oranında artmış ve 48,5 milyar som (1,33 milyar ABD Doları olmuştur). Gösterge Büyüme % Aralık / Aralık 2004 Büyüme % Aralık / Aralık 2005 Büyüme % Aralık / Aralık 2006 Büyüme % Aralık / Aralık 2007 Para Tabanı M М М2 18, М2Х Kaynak: KC Merkez Bankası 15

19 KC Merkez Bankası hızlı döviz kur dalgalanmalarını önlemek amacıyla Nisan ortasına kadar Dolar satışı, Mayıs ayından itibaren de Dolar alışı yapmıştır. Toplam olarak 2008 yılında Merkez Bankasının Dolar satışı 228,5 milyon, Dolar alışı ise 175,6 milyon olmuştur Kalkınma Planları Ülke Kalkınma Stratejisi (ÜKS), Kırgızistan ın Stratejik Kalkınma Milli Kurulu tarafından onaylandıktan sonra KC Cumhurbaşkanı tarafından imzalanan 16 Mayıs 2007 tarihli ve 249 sayılı Karar ile yürürlüğe girmiştir. Ülke Kalkınma Stratejisi ülkenin genel çıkarları dikkate alınarak hazırlanmış olup, döneminde kalkınmanın ana hatlarını belirleyen temel orta vadeli doküman olarak kabul edilmektedir. Stratejinin hazırlanmasında özellikle 24 Mart 2005 tarihinden itibaren ortaya çıkan sosyal, ekonomik ve siyasal değişimler ile dönemi için hazırlanan Yoksulluğu Azaltma Ulusal Stratejisinin tamamlanması etken olmuştur. Söz konusu stratejide yerel ve yabancı yatırımların çekilmesine, küçük ve orta ölçekli işletmelerin, enerji sektörünün, maden ve tarım sanayisinin gelişmesine özel önem verilmektedir. Uygulanacak tedbirler, ekonomik potansiyeli artırma, yolsuzluk ile mücadele, insani ve sosyal gelişme ve ekolojik istikrarı sağlama gibi dört temel önceliği içeren reformları kapsamaktadır: döneminde yıllık GSYİH artışının %8-%9 larda tutulması ve 2010 sonunda kişi başı GSYİH nın 968 ABD Dolarına ulaştırılması. - İhracatın artırılması ve ülke mallarının dünya pazarlarında rekabet edebilir hale getirilmesi, bu yönde ihracatçılara gereken kolaylıkların sağlanması - Gelecek vaat eden enerji, madencilik, tarım ürünleri işleme ve hizmet sektörlerinin geliştirilmesi. - Küçük ve orta çaplı girişimcilere desteklerin sağlanması. - Yatırımcılar için uygun şartların oluşturulması, mali sektördeki reformların desteklenerek mevduatların yükseltilmesi ve dolayısıyla yatırımların önemli kısmının öz kaynaklardan karşılanması. - Vergi oranlarını azaltma yönünde çalışma yapılması, bu yolla kayıt altına alınacak işletmelerin GSYİH ya katkısının arttırılması - Kamu harcamalarının kalkınma planına bağlanması yılında başlanan dış borç politikasına devam edilmesi. kredilerin şartları ve kısa vadede ekonomiye etkilerinin sıkı kontrol altına alınması ve etkisi belirsiz kredilerden kaçınılması (2005 yılından bu yana alınan kredilerin hacmi önemli ölçüde azalmıştır) - Devlet idaresinde reformlara gidilmesi, alışılagelmiş sistemin yerine daha küçük, hızlı ve etkin bir yönetim sisteminin oturtulması. - Yolsuzluk ile kapsamlı mücadele edilmesi, denetim kurumlarının piyasa mekanizmalarına müdahalesinin azaltılması, faaliyetlerinin düzenlenmesi ve şeffaflaştırılması. Hükümet söz konusu Strateji kapsamında yoksulluğun 2010 yılına kadar %50 oranında azaltılmasını hedeflemektedir. 16

20 4.2.Tarım ve Ormancılık Tarım sektörünün GSYİH ye katkısı %25,8 dir. Ülkenin büyük bölümü yüksek steplerden oluştuğu ve ekilebilir alanların toplam yüzölçümüne oranı %7 olduğu için tarım sektöründe hayvancılık ön plana çıkmaktadır. Mahsul alımı daha çok alçak vadilerde yoğunlaşmış bulunmaktadır. Tarım sektörü, düşen sanayi üretimi nedeniyle açığa çıkan işgücünün istihdam edilmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Kırgızistan da özel işletmeler tarımsal üretimin %40 ını gerçekleştirmekte, kamu işletmelerinin üretime katkısı %5 düzeyinde olmakta, üretimin %55 i ise hanelerde kişisel girişimlerle gerçekleştirilmektedir. Bağımsızlık sonrası dönemin koşullarından derinden etkilenen tarım sektöründe tarım makinesi yedek parça ve ekipman eksiği ile gübre açığı ortaya çıkmıştır. Bağımsızlığa kadar diğer Sovyet Cumhuriyetlerinden temin edilmekte olan söz konusu girdiler, doğal olarak bağımsızlık ertesi dönemde piyasa koşullarından temin edilmeye başlanmış ve fiyatlar üzerinde yükseltici etkisi olmuştur. Tarım sektörünün diğer sektörlerle ortak sıkıntısını bankacılık sistemindeki yetersizlik nedeniyle yaşanan finansman sorunları oluşturmaktadır. Tarım sektöründe 2008 yılında %0,7 lik bir büyüme olmuştur. Kırgızistan ın sadece %4 lük kesimi ormanlık alan olarak kabul edilmekte, tamamı Devlete ait olan bu alan ülkenin kereste ihtiyacını karşılamaya uygun olarak değerlendirilmemektedir. Başlıca ormancılık ürünü cevizdir. Kırgız Cumhuriyeti nde Başlıca Tarım ve Hayvancılık Sektörü Üretimi Tarım Ton % DeğiĢim Buğday ,3 Ham Pamuk ,0 Tütün ,7 Patates ,8 Sebzeler ,1 Hayvancılık: Kesimlik hayvan ve kanatlılar ,0 Süt (litre) ,7 Yumurta (bin adet) ,2 Yün ,6 Kaynak: KC Milli İstatistik Komitesi 4.3. Sanayi SSCB nin dağılmasının ardından Kırgız ekonomisi üretim kayıpları nedeniyle ciddi sorunlarla karşılaşmıştır. Sanayi sektörünün ekonomideki payı büyük ölçüde savunma sanayiine kaymış olup ülkede üretilen hammaddelerin işlenmesine yönelik sanayi sektörü küçük üretim 17

21 kapasitesi ile çalışan bir sanayi haline gelmiştir. Sanayi üretiminin en önemli alt sektörü gıda işleme sanayiidir. Gıda işleme sektörü aynı zamanda en cazip yabancı yatırım alanı olmuştur. Kırgızistan da sanayi üretim hacmi 2008 yılında %14,9 oranında artmış ve 2,35 milyar dolar civarında gerçekleşmiştir. Kumtor altın madeninde gerçekleştirilen üretim göz ardı edildiğinde ise -%2,1 lik azalma kaydedildiği görülmektedir yılında sanayi üretiminin yaklaşık %81,8 i imalat sektörü kaynaklı olmuştur. Altın madenciliği hariç tutulduğunda imalat sanayiine katkıda bulunan en önemli sektörler imalat sektöründeki payları %21,62 ile elektrik, gaz ve su üretim ve dağıtımı sektörü ve %15 e ulaşan gıda işleme sektörleridir. Elektrik üretimi de sanayi sektörü içerisinde belirli bir ağırlığa sahip olup, ekonomiye katkısı hidroelektrik santrallerinin kullanımına açık olan su kaynaklarındaki düşük seviyelerin etkisiyle dalgalı bir seyir izlemektedir. Yıllar İtibariyle Sanayi Sektöründe Üretim Hacmi (Milyon $) Pay Toplam 1 211, , , ,1 100,0 Madencilik 22,4 26,3 35,2 52,4 2,2 Ġmalat Sanayi 942,7 976, , ,2 81,8 Elektrik, gaz ve su üretim ve dağıtımı 246,8 264,1 339,3 375,5 16,0 Kaynak: KC Merkez Bankası 4.4. ĠnĢaat Uluslararası kuruluşlar tarafından finanse edilen büyük projeler inşaat sektörünün 1990 ların ortasından itibaren hızlı büyümesini sağlamıştır yılında inşaat sektöründeki ana sermayeye yapılan yatırımların yapısındaki dış yatırımlardan finansman grubunda %70,4 lük önemli ölçüde artış olmuştur. Buna karşılık iç yatırımlardan finansman grubunda oluşan artış sadece % 7,8 olmuş ve verilerin ön veriler olduğunu gözönüne alarak ve yıllar arasındaki fiyat farklılığı hesaba katılması halinde bahsekonu değişimin azalma olarak yorumlanabileceği mühimdir. Finansman kaynaklarına göre yatırımların yapısı (1000$) 2007 Pay 2008 Pay DeğiĢim Ana sermayeye yatırımlar ,3 100, ,0 100,0 21,3 Ġç yatırımlar ,8 78, ,1 69,8 7,8 Devlet bütçesinden ,4 11, ,8 16,0 53,6 Yerel bütçelerden ,1 3, ,6 2,6-10,2 KuruluĢ ve Ģirketlerden ,2 51, ,0 39,7-17,7 18

22 Diğer ,0 33, ,6 41,6 32,8 DıĢ yatırımlar ,5 21, ,3 30,2 70,4 Yabancı kredi ,3 49, ,2 46,2 58,7 Doğrudan yabancı yatırımlar ,0 32, ,1 35,2 85,2 Yabancı hibe ve yardımlar ,2 18, ,0 18,6 76,0 Kaynak: KC Merkez Bankası 2008 yılında ana sermayeye yapılan yatırımların tutarı bin ABD Doları olarak, bir önceki yıla göre %21,3 oranında artmış bulunmaktadır yılında hızlı büyümeye geçen inşaat sektörü, 2008 yılında finans krizi etkisiyle büyüme hızını kaybetmiş ve uzmanların tahminleri 2009 yılında değişim negatif değer alacağı yönündedir. Faaliyet alanlarına göre yatırım Faaliyet türü Yıllar Ġtibariyle Veriler (000$) Pay DeğiĢim Toplam , ,4 100,0 21,3 Tarım, avcılık, ormancılık ve balıkçılık , ,7 1,3-16,9 Dağ madenciliği , ,0 8,9-27,9 Ġmalat Sanayii , ,6 12,3 15,5 Elektrik, gaz ve su üretimi ve dağıtımı , ,5 8,3 29,2 ĠnĢaat 194,1 711,0 0,1 266,2 Ticaret; otomobil ve özel kullanım eģyalarının tamiri , ,0 7,8 124,8 Otel ve restoranlar , ,0 10,8 125,5 UlaĢtırma ve iletiģim , ,0 14,7 24,7 Finansal faaliyet 5 925, ,1 0,2-74,3 Gayrimenkul mallar ile yapılan iģlemler, kira ve tüketicilere sunulan hizmetler , ,8 7,7 112,2 Devlet Ġdaresi 587, ,5 0,5 641,9 Eğitim , ,3 5,2 48,4 Sağlık ve sosyal hizmetler 2 879, ,8 0,7 80,3 19

23 Kamu, Sosyal ve Özel servisler 9 141, ,0 2,1 86,6 Konut ĠnĢaatı , ,1 19,5-11,6 Ulaştırma ve iletişim, imalat sanayi, otel ve restoranlar inşaatı kalemlerde önemli artışlar yaşanırken, konut inşaatı ve dağ madenciliği kalemlerinde azalma olmuştur UlaĢtırma ve Telekomünikasyon Kırgız Cumhuriyeti nde bulunan kilometre karayolunun kilometresi asfalt, 140 kilometresi otobandır. Başkent Bişkek çevresindeki yollar genel olarak iyi durumda olup, diğer bölgelerdeki karayollarının önemli ölçüde bakıma ihtiyacı bulunmaktadır yılında her türlü taşıma araçları ile taşınan yüklerin toplam hacmi 31,8 milyon ton olmuş ve 2007 yılına göre %5,6 artmıştır. Taşımada karayolunun payı %90,6 olmuştur. Demiryolu taşımasında ise 12,5 lik artış kaydedilmiştir. Ülke genelinde toplam 370 kilometrelik demiryolu bulunmaktadır yılı başında Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Çin Halk Cumhuriyeti ni birbirine bağlayacak büyük bir demiryolunun inşa edilmesi üzerinde Çin ile mutabakata varılmıştır. Bu çerçevede, Kaşgar (Çin) ile Celalabad (Kırgızistan) demiryoluyla birbirine bağlanacaktır. Halihazırda K.C. Yönetimi tarfından Çin Cumhuriyeti nin sözkonusu proje finansmanına karşılık altın madeni işletme teklifi hazırlanmaktadır. Ayrıca, Almatı ile Kırgızistan ın en önemli turistik bölgesi Isık Göl arasında da 100 kilometrelik bir demiryolu inşa edilmesi gündemdedir. Halihazırda ülkede faaliyet gösteren Bişkek Manas ve Oş havaalanları uluslararası niteliklidir. Ülkedeki boru hattı sisteminin yetersizliği yakıt dağıtımında etkinliğin sağlanamamasında önemli bir etkendir. Ülkede 367 kilometre uzunluğunda doğal gaz hattı ve 13 kilometre uzunluğunda petrol hattı bulunmaktadır. Telekomünikasyon altyapısı Dünya Bankası ve Avrupa Yatırım ve Kalkınma Bankası finansmanı ile modernize edilmiştir. Devlet tarafından işletilen Kyrgyztelecom piyasada tekel pozisyonundadır. Kyrgyztelecom un %78 lik kısmının özelleştirme kapsamında devredilmesi öngörülmektedir. Piyasada 5 adet mobil telefon operatörü faaliyet göstermektedir. Bunlar Bitel, Megacom, Fonex, Katel, ve Nexi olup, sahip oldukları abone sayısı sırasıyla , , , ve dir. Halihazırda 5 milyonluk nüfüsün %46,3 ü cep telefonu iletişim servisini kullanmaktadır. Yapılan araştırmalara göre 2007 sonunda yaklaşık 1,9 milyon olan cep telefonu kullanıcı sayısı 2008 sonunda e ulaşmıştır. İnternet kullanımı hızla yaygınlaşmaktadır döneminde internet kullanıcılarının sayısı den e yükselmiştir. Hükümetin uzun vadeli planı telekomünikasyon sektörünün 2010 yılına kadar GSYİH ye %5 oranında katkı yapmasıdır. 20

24 4.6. Ticaret 2008 yılında tüketici piyasasında toplam işlem hacmi %8,8 oranında artışla 4.952,5 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Söz konusu artış perakende (%13,3), toptan (6,7) mal ticaretindeki artıştan kaynaklanmıştır. Toptan ticaretin değeri 1.760,6 milyon ABD Doları olmuştur. Motor yakıtı ve otomobiller haricinde perakende ticaret %22,6 artışla 2.646,1 milyon ABD Dolarına ulaşmıştır yılında toplam perakande ticaretin hacminde pazarların payı %68, mağazaların payı %32 olmuştur. (2008 yılında sırasıyla %70 ve %30). Söz konusu veriler halkın büyük çoğunluğunun tüketici ürünlerini pazarlardan temin ettiğini göstermektedir Hizmetler 2008 yılında hizmet ticareti %11,6 artarak 6.728,1 milyon dolar olmuştur. Özel sektörün hizmet ticaretindeki payı %79 düzeyindedir. Otel ve restoran hizmetleri %13 artarak 197,2 milyon dolara ulaşmıştır. Finansal faaliyetlerin hacmi %8,3 artarak 16,8 milyon dolar seviyesinde gerçekleşmiştir. Hizmet sektörünün GSYİH ye katkısı %40 tır. Bu sektörde milli gelire katkı esas olarak genelde küçük çaplı ticaret ve lokanta işletmelerinden sağlanmaktadır. (Milyon USD) 2008 Pay 2007 % DeğiĢim Toplam 6 728, ,6 Ticaret; otomobil ve özel kullanım eģyalarının tamiri 5 007,2 74,4 8,8 Otel ve restoranlar 197,2 2,9 13,0 UlaĢtırma 438,5 6,5 9,8 ĠletiĢim 370,9 5,5 45,3 Finansal faaliyet 354,3 5,3 25,9 Gayrimenkul mallar ile yapılan iģlemler, kira ve tüketicilere sunulan hizmetler 163,7 2,4 8,3 Eğitim 94,8 1,4 1,3 Sağlık ve sosyal hizmetler 29,3 0,4 16,9 Kamu, Sosyal ve Özel servisler 72,2 1,2 1,9 21

25 Bağımsızlık ertesinde Kırgız Cumhuriyeti bankacılık sistemi yeniden yapılandırılmıştır. Halen bu sektörde KC Merkez Bankası nın yanı sıra 21 ticari banka faaliyet göstermektedir. Merkez Bankası belirli bir seviyede bağımsızlığa sahip bulunmaktadır. Bankalar ağırlıklı olarak dış işlemlerden ve hazine kağıtları ticaretinden kazanç sağlamaktadır. Ticaret ve yatırımda döviz kontrolü uygulanmamaktadır. Yüzlerce döviz büfesi piyasa fiyatlarından döviz satışında bulunmaktadır. Kırgız bankacılık sektöründe sermayeleşmenin artırılması, tasarrufların teşvik edilmesi, banka denetim sisteminin iyileştirilmesi ve ilgili mevzuatın güçlendirilmesi gerekmektedir yılında bu doğrultuda atılan önemli adım mevduatların korunması hakkında kanunun kabul edilmesidir. Sözkonu kanuna uygun olarak yarısını ticari bankalar (yıllık olarak toplam mevduatın %0,2 si), diğer yarısnı Devetin karşılayacağı Mevduatları Koruma fonu oluşturulmuştur. Kırgız Cumhuriyeti, tedricen azalmakta da olsa, hala nakde dayalı bir piyasadır. Halihazırda ticari bankalardaki tasarrufların GSYİH nin %16,9 u, toplam kredi stokunun GSYİH nin %15,4 sı seviyesinde bulunduğu gözlemlenmektedir.piyasaya sunulan krediler genellikle kısa vadeli olmakta, fiziki varlıklar ile teminat altına alınmakta, ancak teminat değerleme ve kredi talep edenlerin geri ödeme potansiyellerinin tespit edilmesinde yaşanan güçlükler nedeniyle bankalar kredilendirme yerine hükümet bonolarına yatırım yapmayı tercih etmekte ve dolayısıyla ticari banka finansmanından yararlanma imkanı daralmaktadır. Kırgızistan da halen 16 sigorta firması faaliyettedir. Sigorta piyasasının milli gelire katkısı %0,35 gibi oldukça düşük bir seviyededir yılında kurulan menkul kıymetler borsasında uluslararası muhasebe standartlarına uygun olarak faaliyet gösteren 23 şirket yer almaktadır. Ayrıca, özel emeklilik sisteminin 2010 a kadar kurulması yönündeki çalışmalar devam etmektedir Enerji Kırgız Cumhuriyeti nde sınırlı miktarda petrol ve doğal gaz rezervi bulunmaktadır. Yıllık mevcut rezervlere yapılan yatırımlarla yılda ton petrol elde edilebilmekte olup, iç talebin %12 sini karşılamaktadır. Dolayısıyla, Kırgız Cumhuriyeti enerjide ağırlıklı olarak komşu ülkelerden yapmakta olduğu ithalata bağımlıdır. Kömür üretimi de halen iç talebi karşılamaktan uzaktır. Elektrik enerjisi üretimi Kırgızistan daki temel endüstrilerden biridir. Ülkenin elektrik enerjisi ağırlıklı olarak hidroelektrik santrallerinde üretilmekte ve düşük fiyattan arz edilmektedir ve 2008 yıllarında elektrik sektörüne yatırımların çekilmesi ve eskiyen donanımların modernizasyonu amacıyla elektrik fiyatlarında arttırımlara gidilmesine ve bu fiyatların arttırımı doğrultusunda 5 senelik program kabul edilmesine rağmen yatırımcı açısından artışların istenildiği hızda olmadığı söylenebilir. Ülke hidroelektrik kaynakların genişliği bakımından Rusya ve Tacikistan ın ardından BDT ülkeleri arasında üçüncü sırada yer almaktadır. Tien Şan dağlarındaki buzulların erimesiyle yıllık Gigawatt saatlik bir potansiyel oluştuğu tahmin edilmeketdir. Bu potansiyelin yılda yalnızca 3 Gigawatt saatlik kısmı kullanılabilmektedir. Özellikle Çin Halk Cumhuriyeti ve Güney Asya daki pazarlar 22