Okul Önces Dönemde Çocukları Değerlend rme ve Tanıma Tekn kler

Transkript

1 Okul ÖncesDönemde Çocukları Değerlendrme ve Tanıma Teknkler Edtör: Prof. Dr. Alev Önder

2

3 ÖN SÖZ Hangi eğitim düzeyinde olursa olsun, değerlendirme, öğrenme ve öğretim sürecinin önemli bir bileşenidir. Okul öncesi eğitim sözkonusu olduğunda, değerlendirme sayesinde çocuğun bilişsel alandan duygusal alana değin gelişimi ve öğrendikleri hakkında sürekli ve ayrıntılı olarak bilgi sahibi olmak mümkün olur. Çocuğu tanımanın ve onun her yönden gelişiminin, öğrendiklerinin izlenmesini sağlayan değerlendirme sürecinin onunla doğrudan çalışan herkes tarafından iyi bilinmesinin okul öncesi eğitimin kalitesinin artırılarak amaçlarına ulaşabilmesi bakımından önemi büyüktür. Özellikle öğretmen değerlendirmeyi yalnızca çocuğun güçlü ve güçlendirilmesi gereken yönlerini saptamak için bir araç olarak görmemeli, değerlendirmenin çocuk için yeni öğrenme yaşantıları sağlayabileceğini göz önünde bulundurmalıdır. Başka bir deyişle değerlendirmenin kendisi, çocuğa yeni öğrenme olanakları sağlanması açısından da eğitimin bir parçasıdır. Değerlendirme, çoğu zaman çocuğu çok farklı yönleriyle ölçüp tanımaya, anlamaya çalışırken çocuğa bir çeşit müdahaledir de. Bu müdahalenin bir yandan değerlendirme bir yandan yeni öğrenme yaşantıları sağlarken çocuğa her hangi bir biçimde olumsuzluk yaşatmaması da dikkate alınması gereken önemli bir noktadır. Örneğin kendisine değerlendirme amaçlı bir problem durumu yaratıldığında, sunulduğunda, bunun çocuğun o andaki ve daha sonraki öğrenme motivasyonunu, merak ve cesaretini, özgüvenini zedelememesi için her türlü özen gösterilmelidir. Bu anlayışla yazılan kitaptaki bilgilerin öğretmenlere, öğretmen adaylarına, okul öncesi alanında çalışan diğer uzmanlara, değerlendirme konusunda yararlı ip uçları sağlıyabileceği umulmaktadır. Kuşkusuz eğitimde değerlendirme, uygulanan eğitim programının amaçlarına ulaşma derecesi hakkında bilgi toplanması, öğretmenin kendisini değerlendirmesi ve bunlara bağlı olarak da gerek program ve eğitim yöntemleri gerekse öğretmenin uygulama yeterlilikleri konularında iyileştirmeler yapılması alanlarında da önemli işlevlere sahiptir. Değerlendirmede; değerlendirmeyi yapan kişinin yeterli bilgi ve deneyim donanımına ve değerlendirme aracını kullanma ehliyetine sahip olması, çocuğun değerlendirilmesi için annebaba onayı ve değerlendirme sonuçlarının yalnızca ilgili taraflarca (gerekiyorsa çocuk, öğretmen, anne-baba, rehber öğretmen, psikolog) paylaşılması gibi konunun etik yönleri olduğu da akıldan çıkarılmamalıdır. Değerlendirmenin kendinden beklenen yararları sağlayabilmesi için değerlendirmeyi yapacak olanların bu alandaki bilgi ve becerilerinin geliştirilmesi önemli bir eğitim sürecidir. En sağlıklı değerlendirmenin, farklı değerlendirme yöntem ve araçlarının birlikte kullanıldığı çoklu değerlendirme olduğu görüşünden de hareketle bu kitapta farklı değerlendirme yolları ele alınmaya çalışılmıştır. Buradaki bilgilerin; öğretmenlere, öğretmen adaylarına, okul öncesi alanında çalışan diğer uzmanlara değerlendirme konusunda yararlı ipuçları sağlanmasında işlevsel olması amaçlanmıştır. Okul öncesi eğitimin böylece amacına daha ileri düzeyde ve daha sağlıklı olarak ulaşabileceği görüşü kitabın oluşturulmasındaki temel düşüncedir. Prof. Dr. Alev Önder İstanbul-2014

4

5

6 Ön Söz... iii İçindekiler...1 Giriş...2 Çocuğu Tanımanın Amacı...2 Çocuğu Hangi Yönlerden Tanımak Gerekir?...3 Çocuğu Tanımada Dikkat Edilmesi Gerekli İlkeler...4 Okul Öncesi Dönemde Çocukları Tanımanın Aile Açısından Önemi...5 Okul Öncesi Dönemde Çocukları Tanımanın Öğretmen Açısından Önemi...6 Sonuç...7 Kaynaklar...8 İçindekiler...9 Birey ve Benzerlik-Farklılık...9 Bireysel Farklılıkları Etkileyen Faktörler...10 Bireysel Farklılıklar...12 Fiziksel ve Biyolojik Farklılıklar...12 Davranışsal Farklılıklar...13 Sosyo-Kültürel ve Ekonomik Koşullardaki Farklılıklar...14 Bireysel Farklılıkların Önemi - Desteklenmesi...15 Sonuç...17 Kaynaklar...19

7 viii İçindekiler...21 Biyolojik Faktörler...22 Kalıtım...22 Hormonlar...24 Çevresel Faktörler...25 Doğum Öncesi Çevre ve Etkileri...25 Doğum Sırası Çevre ve Etkileri...26 Doğum Sonrası Çevre ve Etkileri...26 Aile...27 Doğuş Sırası...27 Kardeş Sayısı...28 Anne Baba Tutumları...29 Boşanma/ Anne-Baba Yoksunluğu...32 Aile İçi İlişkiler, Şiddet ve İstismar...33 Sonuç...34 Kaynaklar...35 İçindekiler...37 Giriş...38 Gözlem Çeşitleri...40 Gözlem Süreci...41 Gözlem Sürecinde Kodlama...43 Gözlem Tekniğinde Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar...43 Gözleme Dayalı Değerlendirme Araçlarından Örnekler...43 Sonuç...45 Kaynaklar...46 Ekler...47

8 ix İçindekiler...51 Giriş...52 Oyunun Çocuğun Yaşamındaki Önemi ve İşlevleri...53 Oyun Temelli Değerlendirme Nedir?...55 Oyun Temelli Değerlendirmede Farklı Yaklaşımlar...56 Formal Olmayan Oyun Gözlemleri...59 Oyun Gözlem Formu Örneği...60 Oyun Temelli Değerlendirmenin Güçlü Yönleri...61 Oyun Temelli Değerlendirmenin Sınırlılıkları...62 Uygulamacılara Yönelik Öneriler...63 Kaynaklar...63 İçindekiler...65 Oyun Terapisi Nedir?...66 Okul Öncesi Dönemde Oyun Terapisi...67 Oyun Terapisinde Ortam...68 Oyun Terapisinin Uygulanması...72 Oyun Terapisinde Dikkat Edilmesi Gerekenler...72 Oyun Terapistinin Özellikleri...73 Sonuç...73 Kaynaklar...74

9 x İçindekiler...75 Giriş...76 Sosyometri Tekniği Türleri...76 Akran Seçimine Dayanan Sosyometrik Teknik...76 Derecelendirmeye Dayanan Sosyometrik Teknik...77 Sosyometrik Tekniklerdeki Değişkenler...79 Uygulama Sonunda Sosyometrik Değerlendirme...79 Akran Seçimine Dayalı Sosyometride Değerlendirme ve Sosyal Konumlar...79 Akran Derecelendirmesine Dayalı Sosyometride Değerlendirme...84 Sosyometrik Tekniklerde Geçerlik Güvenirlik...84 Sosyometrik Tekniklerin Uygulanması...85 Sonuç...86 Kaynaklar...86 Ek 1. Sosyometri Çizelgesi Örneği...90 İçindekiler...91 Giriş...92 Projektif Testler...92 Projektif Testlerin Sınıflandırması...93 Çağrışım Yöntemi...93 Yapılandırma Yöntemi...94 Tamamlama Yöntemi...94 Seçme veya Düzenleme Yöntemi...94 Anlatım Yöntemi...94 Başlıca Projektif Testler...94 Tematik Algı Testi (TAT)...94 Rorschach Testi...95 Szondi Testi...96 Çocuklar İçin Kullanılan Projektif Testler...96 Bir Adam Çiz...96 Ev, Ağaç ve Adam Çiz...97 Kinetik Aile Çizim Testi...97 Sonuç...98 Öneriler...98 Kaynaklar...99

10 xi İçindekiler Giriş Derecelendirmeli Ölçeklerin Olumlu Yönleri Güvenirlik Geçerlik Ayırdedici güç Derecelendirmeli Ölçeklerin Kullanılmasında Karşılaşılan Sorunlar Okul Öncesinde Dönem Çocukları İçin Türkiye de Kullanılan Derecelendirmeli Ölçeklerden Örnekler Uygulamacılara Öneriler Kaynaklar İçindekiler Görüşme Nedir? Görüşme Türleri Görüşme Tekniğinin Kullanıldığı Durumlar Okul Öncesi Dönem Çocuğu İle Görüşme Görüşmenin Planlanması Görüşmenin Uygulanması Görüşmede Dikkat Edilmesi Gerekenler Görüşmenin Değerlendirilmesi Anne-Baba İle Görüşme Görüşmenin Planlanması Görüşmenin Uygulanması Görüşmede Dikkat Edilmesi Gerekenler Görüşmenin Değerlendirilmesi Sonuç Kaynaklar

11 xii İçindekiler Giriş Ev Ziyaretleri Nedir? Ev Ziyaretlerinin Önemi Ev Ziyaretlerinin Amaç ve İlkeleri Ev Ziyaretleri İle İlgili Kuramlar Ekolojik Sistemler Kuramı Aile Sistemleri Kuramı Bilişsel Davranışsal Kuram Sosyal Problem Çözme Kuramı Ev Ziyaret Programları Head Start Programı Öğretmen Olarak Aileler Programı (The Parents as Teachers Program) HIPPY Programı (Home Instruction for Parents of Preschool Youngsters Program) Anne Eğitim Programı (AEP) Ev Ziyaretlerinden Önce ve Ev Ziyaretleri Sırasında Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar Amaçların Belirlenmesi Selamlaşma Uygulama Ev Ziyaret Çalışmasını Bitirme Ev Ziyaret Form Örneği Ek 2: Ev Ziyareti Gözlem Formu Sonuç Kaynaklar

12 xiii İçindekiler Giriş Okulöncesi Eğitimde Değerlendirme Değerlendirmenin Temel Nitelikleri Otantik Değerlendirme Değerlendirme İçin Temel Olan Erken Yaşlarda Öğrenmenin İçeriği Otantik Değerlendirmenin Gerektirdiği araç ve İlkeler Erken Destek Programlarının Planlanmasında Otantik Değerlendirme Otantik Değerlendirme Örnekleri Drama Oyunu Örneği Eğitici Dramanın Otantik Değerlendirme İçin Sağladığı Olanaklar Eğitici Dramada Değerlendirmenin Yararları Eğitici Dramada Rol Oynama Yoluyla Otantik Değerlendirme Eğitici Drama İle Otantik Değerlendirme İçin Uygulamacılara Öneriler Kaynaklar Içindekiler Anekdotun Tanımı Anekdot Kaydı Anekdot Kaydının Değerlendirilmesi Anekdot Kaydının Ögeleri Anekdotun Eğitim Açısından Yararları Anekdotun Yararları Anekdot Kaydı Şablonları Örnek Anekdot Kayıtları Sonuç Kaynaklar

13 xiv İçindekiler Portfolyo Nedir? Portfolyo Ne Değildir? Portfolyo Nelerden Oluşur? Portfolyonun Çeşitleri Portfolyonun Kullanımı, Uygulaması ve Değerlendirilmesi Öğretmenin Rolü Çocuğun Rolü Ailenin Rolü Portfolyonun Yararları Portfolyonun Sınırlılıkları Sonuç Kaynaklar Okul Öncesi Eğitimcilerinin Çocukları Tanıma Sürecinde Dikkat Etmeleri Gereken Unsurlar

14 1. Yrd. Doç. Dr. Özlem Tagay 1 İçindekiler Giriş Çocuğu Tanımanın Amacı Çocuğu Hangi Yönlerden Tanımak Gerekir? Çocuğu Tanımada Dikkat Edilmesi Gerekli İlkeler Okul Öncesi Dönemde Çocukları Tanımanın Aile Açısından Önemi Okul Öncesi Dönemde Çocukları Tanımanın Öğretmen Açısından Önemi Sonuç Kaynaklar Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi

15 2 Giriş Bireyi tanıma iki yönü olan bir kavramdır. Bu kavram bireyin kendisini tanımasını ve bir başkasının bireyi tanıma çabalarını ifade eder. Bireyi tanıma ve çeşitli nitelikler yönünden bireyler arasında var olan bireysel farkları ayırt etmeye çalışan çeşitli yaklaşımlar, araç ve teknikler 20. yüzyılın başından itibaren eğitim, sağlık, psikoloji alanlarındaki gelişmelere paralel olarak hızlı bir gelişim göstermiştir (Özgüven, 1998). Her birey kendine özgü bir varlıktır. Bu nedenle insanlar birçok özellik yönünden birbirinden ayrılırlar. Bunda farklı kalıtsal özelliklere sahip bireylerin farklı çevrelerde yetişmeleri etken olabilmektedir. Bireyler çeşitli özellikler açısından birbirinden farklı oldukları gibi, bir bireyin sahip olduğu özellikler de farklı derecelerde olabilmektedir. İnsan davranışlarının en önemli özelliklerinden birisi bunların çok nedenli ve karmaşık oluşudur (Yeşilyaprak, Güngör, Kurç, 1996). Bireyi tanımak çok önemli olduğu gibi çocukları tanımak ve çocukların özelliklerine uygun programlar geliştirmek de çok önemlidir. Erken çocukluk yılları bireyin gelişimi için oldukça önemli bir dönemdir. Çocukların gelişimini olumlu olarak destekleyebilmek için onların özelliklerinin bilinmesi gerekmektedir. Çocuğun ilgileri, ihtiyaçları, gelişimsel özellikleri ve öğrenme yöntemleri birbirinden farklı olabilir. Bunları bilmek, okul programlarının geliştirilmesinde birinci basamak olarak düşünülmelidir. Çocukların öğrenme ortamından etkili şekilde yararlanması için onların tanınması eğitim programının can alıcı noktalarından biridir. Çocukları tanıma ve değerlendirme; çocukla ilgili tüm bilgilerin, objektif, esnek fakat tutarlı bir şekilde çok çeşitli araçlar yardımıyla sistematik olarak toplanması, kayıt altına alınması ve bunları birbiri ile birleştirerek anlamlı ve güvenilir bir karar verme sürecidir (Megep, 2005). Çocuğu Tanımanın Amacı Bireyi tanımanın en önemli amacı onun gelişmesine ve uyum gösterebilmesine yardımcı olmaktır. Ayrıca eğitim ortamından yeterli düzeyde yararlanabilmesi içinde bireyi tanımak gerekmektedir. Çünkü her birey kendine özgü, biricik ve eşi bulunmayan bir varlıktır. Benzer şekilde her çocuğun da kendine özgü gelişim düzeyi gereksinimleri, sorunları, istekleri, güçlü ve sınırlı yönleri vardır. Dolayısıyla amaç, bireyler arası farklılıkları ortaya çıkarmak ve her çocuğun bu farklılıkları oluşturan özellikleri yönünden sürekli ve tüm halinde gelişmesine yardım olanağı sağlamaktadır (Yeşilyaprak, Güngör, Kurç, 1996; Yıldırım, 2003). Çocuklar bazen ortamdan geri çekilirler bazen naiftirler bazen neşeli bazen sessiz olabilirler. Çocukların duygu ve enerji seviyelerini her zaman öngöremeyebilirsiniz. Çocuklar benzersiz, karmaşık ve bu nedenle anlaşılması zor varlıklardır.

16 3 Dolayısıyla onları çevreleyen dünyayı keşfetmek ve davranışlarının nedenini hemen anlamak güçtür. Çocukları bu anlamda tanıyabilmek özellikle öğretmenler için çok önemlidir. Çocuğu iyi tanıyan bir öğretmen ya da ebeveyn çocuğun verdiği mesajları doğru alabilmektedir (Forman ve Hall, 2005). Çocuklar yeteri kadar tanındığında yardıma ihtiyaç duydukları alanlar ve güçlü yönleri tespit edilebilir. Bu sayede onların ihtiyaçlarını karşılayacak etkili ve kaliteli eğitim programlarının oluşturulması sağlanır. Ayrıca onların özelliklerine uygun öğrenme yöntem, teknik ve araçların seçilmesine etkili ve kaliteli öğrenme ortamlarının düzenlenmesine temel oluşturur. Bunun yanı sıra çocukların güçlü ya da gelişmeye açık özel gereksinmelerinin erken yaşlarda fark edilerek desteklenmesini, yönlendirilmesini sağlar. Onların kendilerini tanımalarını sağlayarak bireysel ve sosyal farkındalıklarını geliştirmesine yardımcı olur. Belki de en önemlisi gelişimlerindeki ilerleme ya da sapmaları ölçmeyi sağlar. Böylece çocuk hakkında bir profesyonel olarak aileleri bilgilendirmede güvenilir bir rehberlik hizmeti vermek mümkün olur (Taner, 2005; Megep, 2005) Çocuğu Hangi Yönlerden Tanımak Gerekir? Okul öncesi dönemi çocukların bedensel, zihinsel ve psikolojik yönden çok hızlı geliştiği bir dönemdir. Dolayısıyla çocukların bu dönemde bütün yönleriyle tanınması gerekmektedir. Çocuğu tanımak için çocuğun biyolojik, kalıtsal, psikolojik özelliklerini, alışkanlıklarını, ihtiyaçlarını, isteklerini bir bütün olarak tanımak önemlidir. Çocuğun tanınması gereken özellikleri şu şekilde sıralanabilir: (Yeşilyaprak, Güngör, Kurç, 1996; Megep, 2005; Forman ve Hall, 2005; Peacock,2005; Deniz-Kan, 2007). Çocuğun fiziksel ve biyolojik gelişimi ile ilgili bilgiler: Beden yapısı ve sağlığı, boy, kilo, özür ve engelleri, geçirdiği hastalıklar, v.b. Sosyo-kültürel ve ekonomik özelliklerini tanıma Ailesi yakın çevresi ve yaşadığı çevre ile ilgili bilgiler, ailenin eğitim anlayışı ve tutumları, ailenin sosyo-kültürel ve ekonomik durumu, kimlik bilgileri Davranışsal özelliklerini tanıma İlgi ve yetenekleri ile ilgili bilgiler Kişilik özellikleri Bilgi, beceri, başarı ve uyumu ile ilgili bilgiler Duygusal durumu, alışkanlıkları, arkadaş ilişkileri Benlik algısı

17 4 Bireyin tanınması için, bireylerin ilgi ve yetenekleri, başarı ve başarısızlıkları, kişisel ve sosyal uyum düzeyleri sorunları, zayıf ve güçlü yanları, ilgi, tavır ve değer yargıları, yetiştiği çevrenin geliştirici ve engelleyici etkileri gibi ve daha pek çok özelliklerinin ayrıntılı olarak bilinmesi gerekir. Bireyin niteliklerini tanımanın amacı, farklı nitelikleri ile bireyi betimlemek ve hangi koşullarda ne şekilde davranacağını yordamaktır. Eğer, insan gibi karmaşık bir organizma ise, betimlemek ve davranışlarını yordama işi oldukça zordur. Ancak; Bireyler arasındaki farkların varlığı kabul edilince, yukarıda da bahsedilen bu farkları ölçmek önem kazanmıştır. (Özgüven,1998). Çocuğu Tanımada Dikkat Edilmesi Gerekli İlkeler Çocuğu tanıma sürecinde bilgileri uygun şekilde toplamak, bilgileri anlamlı şekilde analiz etmek, değerlendirmek, yorumlamak ve senteze ulaşmak önemlidir. Ancak bu süreçte de dikkat edilmesi gereken ilkeler bulunmaktadır. Bu ilkeler aşağıda belirtilmiştir (Yeşilyaprak, Güngör, Kurç, 1996; Megep, 2005). Çocuğu tanımanın asıl amacı çocuğun kendisini tanımasına yardımcı olmaktır. Çocuk hakkında edinilen bilgiler çocukla paylaşılmalıdır. Çocuk tanınırken tek başına değil, çevresi ile birlikte ele alınmalıdır. Ayrıca çocuğu tanıma hizmetleri takım halinde çalışmayı gerektirir. Çocukları tanıma hizmeti sürekli olmalıdır. Tanıma çalışmaları sistemli, düzenli ve sürekli yapılmalıdır. Çocuğu tanıma sürecinde çocuğun yapamadıklarından çok yapabildikleri üzerinde odaklanılmalıdır. Aksi takdirde çocukların benlik algıları bu durumdan olumsuz etkilenecektir. Çocukları tanımada kullanılabilecek pek çok ölçme aracı bulunmaktadır. Öğretmenler bu ölçme araçlarını kullanmadan aracın özelliklerini çok iyi bilmeliler. Ölçme araçlarının sonuçlarını değerlendirmede objektif tutum sergilemek önemlidir. Ayrıca kullanılması zaman ve enerji kaybı olacak araçlar yerine daha uygun ve ekonomik araçlar tercih edilmelidir. Çocukları tanırken tek bir yöntem ya da araç yeterli değildir. Dolayısıyla çocukların farklı özellikleri farklı yöntemlerle tanınmalıdır. Ayrıca elde edilen bütün bilgiler birlikte yorumlanmalıdır. Dolayısıyla çocukların her yönüyle bir bütün olarak tanınması esas olmalıdır. Çocukların ne yaptıkları kadar nasıl ve neden yaptıklarını da düşündürtmek önemlidir. Bundan dolayı süreç içerisinde çocukların duygu ve düşünceleri ile ilgili konuşulmalı ve yaptıklarının amaçlarının paylaşılması sağlanmalıdır.

18 5 Çocukları tanıma ve değerlendirme çalışmaları eğitim programlarının bir parçasıdır. Eğitim durumundaki her durum çocuk hakkında bir veri olarak dikkatle değerlendirmelidir. Eğer çocuğu tanıma konusunda özel bir ölçme aracı kullanılacaksa çocuk çok iyi güdülenmelidir. Çocuğun dikkati dağılıyorsa değerlendirmede bu duruma da dikkat edilmelidir. Çocukları tanıma konusunda kullanılabilecek teknikler hem sınıflama hem de çeşit açısından farklılık göstermektedir. Kullanılan teknik ne olursa olsun amaca uygun olmalı ve tekniği bilen kişiler tarafından kullanılmalıdır. Okul Öncesi Dönemde Çocukları Tanımanın Aile Açısından Önemi Anne ya da baba olmak, insan yaşamının en önemli aşamalarından biridir. Sağlıklı ve başarılı çocuklar yetiştirmenin anne ve babaya sağlayacağı mutluluk sözlerle anlatılamaz. Her aile çocuğunu sağlıklı ve erdemli erişkinler olarak görmek ister. Dolayısıyla ailelerin başlıca amaçları çocuklarını iyi eğitmek, başarılı ve sorumlu yurttaşlar olarak görmektir (Yörükoğlu,1996) Okul öncesi dönemde, çocuğun yaşamındaki en etkili sosyalleştirme kurumu, ailesidir. Bu dönem çocukta başkalarını taklit etme eğiliminin en yüksek olduğu evredir. Anne-babanın ve aile içindeki diğer bireylerin çocukla olan etkileşimi, çocuğun aile içindeki yerini belirler. Aile çocuğun ilk sosyal deneyimlerini edindiği yerdir. Çocuğa yöneltilen davranış ve ona karşı takınılan tavır, ilk yaşantıların örülmesinde önemli bir yer alır (Yavuzer, 1998) Aile çocuğun gelişiminde oldukça önemli etkiye sahiptir. Öncelikle beslenme, bakılma ve korunma ihtiyacı aile tarafından karşılanır. Anne ve baba severek, özenli bakım vererek çocuğa sağlıklı bir ortam sağlar. Çocuğun sosyal ve duygusal gelişimi üzerinde de ailenin etkili bir rolü vardır. Aile çocuğun yeteneklerinin gelişmesine yardım eder ve çocuğuna özgürce oynayabileceği bir ortam sağlar (Mc- Whirter ve Voltan-Acar; 1985; Yörükoğlu, 1996). Ayrıca aile çocuğuyla uygun ve etkili bir etkileşim kurabilirse çocuğunda söz konusu olabilecek normal dışı davranışları da erken dönemde fark edebilecektir (Mash ve Wolfe, 2001) Bir bireyin potansiyelini en üst sınırına kadar gerçekleştirebilmesi, mutlu ve başarılı olması, çocukluk döneminde ona uygun fiziksel/sosyal çevrenin sunulması, geniş eğitim olanaklarından yararlandırılması, zengin uyarıcılar içerisinde olması ve uygun aile tutumları içerisinde büyümesi ile yakından ilgilidir. Bu tür zengin uyarıcılarla dolu bir çevrede, uygun aile tutumları ile büyüyen bir çocuk potansiyeli ölçüsünde kendini en iyi şekilde gerçekleştirebilecektir. Dolayısıyla çocuğa uygun fiziksel ve sosyal çevre hazırlamak her şeyden önce çocuğun gelişim