T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2823 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1781 LOJİSTİK YÖNETİMİ. Yazar Yrd.Doç.Dr. Gülsen Serap ÇEKEROL (Ünite 1-8)

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2823 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1781 LOJİSTİK YÖNETİMİ Yazar Yrd.Doç.Dr. Gülsen Serap ÇEKEROL (Ünite 1-8) Editör Prof.Dr. Mehmet Necdet TİMUR ANADOLU ÜNİVERSİTESİ i

2 Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Öğretim tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yardımcısı Doç.Dr. Hasan Çalışkan Öğretim Tasarımcıları Yrd.Doç.Dr. Seçil Banar Öğr.Gör.Dr. Mediha Tezcan Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Öğr.Gör. Nilgün Salur Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Grafikerler Gülşah Karabulut Nihal Sürücü Özlem Ceylan Kenan Çetinkaya Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi Lojistik Yönetimi ISBN Baskı Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde adet basılmıştır. ESKİŞEHİR, Ocak 2013 ii

3 İçindekiler Önsöz... iv 1. Lojistik ve Tersine Lojistik 2 2. Lojistik Faaliyetler I Lojistik Faaliyetler II Pazarlama Dağıtım Kanalları ve Lojistik Lojistik ve Tedarik Zinciri Lojistik Yönetiminde Bilgi Teknolojileri Uygulamaları Lojistik Faaliyetlerde Dış Kaynak Kullanımı Risk Yönetimi ve Lojistik İşlemleri 196 iii

4 Önsöz Sürekli değişimin yaşandığı ve giderek karşı duruşların arttığı dünyamızda lojistik ve lojistik yönetimine duyulan gereksinim de aynı hızla artmaktadır. Küreselleşme etkisi bir taraftan işletmeleri sürekli yenilik yapmaya yöneltirken diğer yandan da yoğun bir rekabet ve zorlamalarla yüz yüze bırakmıştır. Bu dinamik devinim günümüzde işletmeleri değişen çevre koşullarında ayakta kalabilmek ya da ezilip yok olmamak için dengelerini sürekli gözden geçirmeye ve yeni dengeler oluşturabilecek stratejiler üretmeye yöneltmektedir. Bu bağlamda önemi giderek artan lojistik sorunları yeniden gözden geçirmek ve uygun stratejiler geliştirmek diğer işlevlerin yanında önemli bir öncelik kazanmıştır. Bu temel gereksinimi karşılamayı amaçlayan Lojistik Yönetimi ve Uygulama dersi hem bu alanda bilgi ve beceri kazanmak isteyen öğrencilere hem de değişen koşulların getirdiği zorlamalara nasıl karşı durabileceklerini arayan uygulamacılara sorunlarını hangi yöntemlerle çözebileceklerini öğretmeyi amaçlamaktadır. Öğrenciler, Lojistik Yönetimi dersini kavramada iyi bir işletmecilik eğitimine, örneğin; pazarlama, finansman, insan kaynakları, üretim, araştırma-geliştirme ve özellikle tedarik zinciri gibi işletme fonksiyonları yanı sıra planlama, örgütleme ve liderlik gibi temel yönetim konularında yeterli bilgi birikimine gereksinim duyacakları da unutulmamalıdır. Kitabın üniversitemiz yayınları arasına katılmasını sağlayan Sayın Yrd.Doç.Dr. Gülseren Serap ÇEKEROL a ve yayında emeği geçen tüm çalışanlara içtenlikle teşekkür ediyor ve öğrencilerimize başarılar diliyoruz. Editör Prof.Dr. Mehmet Necdet TİMUR iv

5

6 1 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Lojistik kavramını tarihsel ve modern bakış açısı ile yorumlayabilecek, Lojistik kavramının gelişim aşamalarını açıklayabilecek, Lojistik yönetimi kavramını tanımlayabilecek, Tersine lojistik kavramını açıklayabilecek, Tersine lojistiğin uygulanma nedenlerini belirleyebilecek, Tersine lojistik ağı faaliyetlerini tanımlayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz. Anahtar Kavramlar Lojistik Lojistik Yönetimi Gelen Yük Lojistiği Giden Yük Lojistiği Tersine Lojistik İleri Lojistik Ürün Geri Kazanımı Atık İçindekiler Giriş Lojistik Kavramının Tarihsel Bakış Açısı ile Yorumu Lojistiğe Modern Bakış Açısı Lojistik Yönetimi Tersine Lojistik Kavramı Tersine Lojistiğin Uygulama Nedenleri Tersine Lojistik ve İleri Lojistik Karşılaştırması Tersine Lojistik Ağ Yapısı ve Türleri Tersine Lojistik Ağı Faaliyetleri Tersine Lojistiğin Önemi Tersine Lojistik Faaliyetlerde Bilgi Teknolojileri Kullanımı 2

7 Lojistik ve Tersine Lojistik GİRİŞ Günümüzde hizmet sektöründe önemli bir paya sahip olan lojistik sektörünün ulusal ekonomi de yarattığı etki, ülkelerin gelişmişlik düzeylerinin belirlenmesinde önemli bir ölçüttür. Artan dünya nüfusuna paralel olarak büyüyen ekonomiler göz önüne alındığında lojistiğin öneminin giderek artacağı öngörülmektedir. Bu gelişimde ülkelerin lojistik altyapısının rekabet gücü üzerinde etkili rol oynayacağını açıkça ortaya koymaktadır. Lojistik kavramının ticari alanda kullanımı oldukça yeni bir olgudur. Askerî literatürde çok eski bir geçmişe sahip olan lojistik kavramı, işletme literatürüne yakın bir zamanda girmiş ve bu kavramın getirdiği anlayış oldukça hızlı bir şekilde yayılmaya başlamıştır. İş dünyası, savaşın yerini uluslararası rekabetin, erzak ve mühimmatın yerini mal, teknoloji ve varlıkların aldığı bir arenaya dönüşmüştür. Başarıya ulaşmak için kullanılan stratejiler ve bunlara uygun faaliyetlerin, yani lojistiğin önemi gittikçe artmıştır. Lojistik, 21. yüzyılda amaca ulaşmak için tüm organizasyonu ve kaynaklarını en uyumlu şekilde hareket ettirebilme yeteneği olarak iş dünyasının gündemine girmiştir. Lojistik, müşteriye sunulan hizmetlerde yüksek memnuniyete ulaşılmasını, kaynak ve yatırımların optimum kullanımıyla rekabet avantajının yaratılmasını hedeflemektedir. Lojistik; dünyanın her tarafında, günün yirmi dört saati, haftanın yedi günü, yılın elli iki haftası, ürün ve hizmetlerin ihtiyaç duyulan yerde ve ihtiyaç duyulan zamanda hazır bulunmalarıyla ilgilenir. Lojistik olmadan pazarlama, üretim ve uluslararası ticarette başarılı olmak zordur. Gelişmiş endüstriyel toplumlardaki müşteriler için lojistik yeterlilik büyük önem taşımaktadır. Lojistik yönetimi, müşteri gereksinimlerini karşılamak üzere, üretim ve tüketim noktaları arasında, kullanılan ham madde, yarı mamul, mamul akışı planlanması ve kontrolü ile ilgilenmektedir. Ancak ham madde, yarı mamul, mamullerin akışı bu noktada son bulmamaktadır, bir diğer ifade ile çoğu zaman tersine akışlarda zorunlu olmaktadır. Tersine akışla anlatılmak istenen ürünlerin; ticari dönüşleri, ürünün geri dönüşü, garantiden kaynaklanan dönüşler, kullanım sonu dönüşleri ve yaşam sonu nedeniyle ürün geri dönüşlerinden oluşmaktadır. Tersine akışlar, tersine lojistik kavramını ortaya çıkarmıştır. Ekonomik ömrünü tamamlamış ürünleri geri almanın, ürün geri kazanımının sistematik bir şekli olan ve tüketim noktasından orijin noktasına doğru olan tüm ürün ve bilgi akışlarının yönetimi süreci olarak tanımlanabilecek tersine lojistik kavramı literatüründe yerini almıştır. Bu ünitede, lojistik kavramı, tarihsel gelişimi, yönetimi ve tersine lojistiğin uygulama nedenleri incelenecek ve her iki lojistik kavramı karşılaştırılmaya çalışılacaktır. LOJİSTİK KAVRAMININ TARİHSEL BAKIŞ AÇISI İLE YORUMU Lojistiğin geçmişi insanlığın geçmişi kadar eskidir. İlkel insanın uyguladığı lojistik destek faaliyetleri, teknolojinin sağladığı olanaklarla biçimsel anlamda değişime uğrarken teknolojik gelişmenin bugünden çok geride olduğu dönemlerde, bugün bile gerçekleştirilmesi çok güç görünen, başarılı lojistik uygulama örneklerine rastlamak mümkündür. 3

8 Yerleşik düzene geçmeden önce, avlanan hayvanların, toplanan meyvelerin ve diğer gıdaların taşınması, ileride tüketilmek üzere kurutulması, saklanması ve yeniden taşınması işlemleri yapılmaktaydı. Yerleşik düzene geçildikten sonra üretilen gıda ve ihtiyaç malzemelerinin taşınması, çeşitli şekillerde korunması, depolanması söz konusu olmuştur. İhtisaslaşmanın başlaması ile de iş bölümü ve coğrafi avantajın getirdiği farklı üretim teknikleri geliştirilmiş, kişisel tüketimin hatta yerel tüketimin ötesinde takas için, ticaret için üretim, taşıma ve depolama çalışmaları başlatılmıştır. Ortaçağda gemilerle, kervanlarla ülkeler, hatta kıtalar arası ticaret başlamış ve sömürgecilik ile zengin ve ucuz ham madde üretimi, taşıması ve dağıtımı başlamıştır. Tüccar ülkeler zenginleşmiş, yeni kıtaların bulunması ile deniz yolları önem kazanmış, karayolları iyileştirilmiş, büyük limanlar, geniş depolar inşa edilmiştir. Buhar ve motor gücünün deniz, kara ve demiryolu taşımacılığında kullanılması ile ticareti yapılan ürünlerde çeşitlenmeler başlamış; daha fazla çeşit daha fazla hammadde ve ürün taşınmaya, depolanmaya başlanmıştır. Eskiden var olan faaliyetler organize edilerek, günümüzün gerektirdiği hizmetleri sağlayabilmek için faaliyet, kapsam ve konu alanları geliştirilmiş bir şekilde yeni hizmet anlayışı ortaya çıkmıştır. Bu kavram çeşitli şekillerde tanımlanmaya çalışılmıştır. Lojistik, pek çok hizmeti ve alt bileşeni karşılayan kavram olarak karşımıza çıkmıştır. Lojistik (Logictics) kelime kökü itibariyle Latin dilinden Logic (mantık) ve statics (istatistik) kelimelerinin birleşmesinden meydana gelmiştir ki, sözlük anlamı mantıklı istatistik (hesap) tir. Türk Dil Kurumu tarafından 1974 yılında hazırlanan Türkçe sözlükte lojistik; savaşta ya da askerî bir yürüyüşte yol, haberleşme, sağlık, ikmal gibi hizmetleri sağlayan strateji bölümü; lojistik (mantık) olarak tanımlanmıştır. Aynı kurum tarafından yeni hazırlanan Türkçe sözlüğün internetten de erişilebilen versiyonunda, lojistik kavramı geri hizmet şeklinde ifade edilmiştir. Oxford Üniversitesi nin hazırladığı Oxford Advanced Learner s Dictionary of Current English isimli sözlükte lojistik, logic kelimesinden türemiş bir kelime olarak değerlendirilmiştir. Lojistiğin anlamı; ikmal, dağıtım, personel ve malzemenin yer değiştirmesi olarak verilmiştir. Webster sözlüğünde lojistik için iki tanım bulunmaktadır. Bunlardan biri, Askerî bilimin satın alma, tedarik, bakım ve askerî malzeme, tesis ve personel ulaştırması ile ilgili dalıdır, diğeri ise bir operasyonun detaylarının ele alınmasıdır. şeklindedir. Ana Britanicca da yapılan tanım diğerlerinden biraz daha farklıdır. İş dünyasında, malzemelerin ve bazen insanların organize hareketleri olarak tanımlanmıştır. Bu terim önceleri askerî bir terimken sonraları aşamalı olarak yayılarak iş dünyasındaki eylemleri de kapsamıştır. Cambridge sözlüğünde lojistiğin tanımı, Bir organizasyonun başarılı ve etkili olabilmesi için karmaşık bir eylemin dikkatli organizasyonu olarak verilmiştir. Lojistik kavramının, tarihsel gelişimine bakıldığında, askerî kökenli bir kavram olduğu söylenebilir. İlk kez, 1905 yılında ordulara ait malzeme ve personelin taşınma, tedarik, bakım ve yenilenmesi faaliyetlerini kapsayan işlemlerin bütününü tanımlamak üzere kullanılmıştır. Bu tanımın ortaya konmasından sonra, askeri alanda, sonuç üzerindeki ciddi etkisinin de farkına varılması ile birçok lojistik model geliştirilmiş ve kullanılmıştır. İnsanoğlunun tarihindeki savaşlar, lojistik yeterlilik ve beceri sonucunda kazanılmış veya eksikliklerinden dolayı kaybedilmişlerdir. Amerikan Bağımsızlık Savaşı nda, İngilizlerin yenilgisi de lojistik başarısızlığa bağlanabilir. Amerika daki İngiliz ordusunun, tedarik konusunda İngiltere ye bağımlı olması, savaşın doruk noktaya çıktığı anda denizaşırı konumda olan bölüğün, İngiltere tarafından doyurulmayı beklemesi, bölüklerin moralini ve savaşın yönünü etkileyen son derece elzem olan tedarik yönetiminin tamamıyla yetersizliğinin göstergesi olmuştur. Ordunun tedarikini gerçekleştiren organizasyonun kurulması ancak 1781 de olmuştur; ancak çok geç kalınmıştır. Dünya savaşları sırasında, taşımanın, stoklamanın ve dağıtımın optimizasyonu ve kontrolünün önem kazandığı görünür hale gelmiştir. Malların daha hızlı taşınması, gerektiği kadar depolanması, ihtiyaç anında hazır olması, raf ömrünü kaybetmemesi, geri dönüşlerinin sağlanması gibi lojistik yönetiminin temel esasları ortaya çıkmıştır. İkinci Dünya Savaşı nda bu kavramları kullanan kişiler barış döneminde yaptıkları işlerde lojistik yönetiminin esaslarını sorgulamaya başlamışlardır. 4

9 Lojistik üzerine çalışmalar düşünülenin aksine pek de yeni değildir. Bu ilgi 1850 lerde bir ekonomist olan Yale Üniversitesi rektörü Henry Adams ın Nakliye Ekonomisi adı altında bir ders açılmasını önermesine kadar gider. Lojistik faaliyetlerin başlangıcı, örgütlenmiş ticaretin en eski oluşumlarına kadar uzanmaktadır. Ancak bir bilim olarak dikkatleri üzerine çekmeye başlaması, 1900 lerin başında, tarımsal ürünlerin taşınması ile olmuştur. Nakliyeye önem verilmesi tarih boyunca, nakliyenin gelişmesiyle birlikte ekonominin de gelişimini beraberinde getirmiş, bu da ekonomistlerin nakliyeye olan ilgisini artırmıştır. Ancak nakliyede yeni taşımacılık sistemlerinin ortaya çıkmasıyla beraber karmaşıklaşan konu, ekonomistlerin ilgi alanı olmaktan çıkmıştır. Daha sonra, lojistik kelimesi ilk kez 1905 yılında ordulara ait malzeme ve personelin taşınma, tedarik, bakım ve yenilenmesi şeklinde askerî bir fonksiyonu tanımlamak amacı ile kullanılmıştır. Binbaşı Chauncey B. Baker in Ordunun tedarik ve hareketine ait savaş sanat dalı, lojistik olarak bilinir. cümlesinin yer aldığı kitabında ilk kez lojistik dağıtım ismi geçmiştir. II. Dünya Savaşı boyunca, ordular ihtiyaç duydukları malzemelerin istenilen yerde olmalarını sağlamak amacıyla lojistiğin yeni biçimlerini kullanmaya başlayarak sistemlerini analiz etmişlerdir. Ekonomik araştırmaların geçici olarak durduğu II. Dünya Savaşı boyunca birçok lojistik teknik öğrenilmiştir. Öğrenilen tekniklere paralel olarak askerî lojistik tanımı ortaya çıkmıştır. Askeri açıdan lojistik: istenilen yerde ve zamanda yeteri kadar ve kesintisiz olarak personel, hizmet ve kolaylık sağlamak suretiyle barışta, krizde ve savaşta askerî kabiliyetin oluşturulması, devamının sağlanması ve geliştirilmesi için yapılan her türlü; silah, araç-gereç ve malzemenin temini, tedariki, depolanması, ulaştırılması, dağıtılması, bakımı, tamiri, tahliyesini içeren işlemlerin tümü olarak tanımlanmıştır lerden sonra teknolojik ve ekonomik ihtiyaçlar hızla değişerek arasındaki dönemde bütünleşik lojistik kavramı berraklaşmaya başlamıştır. Bu dönemde dünyanın ekonomik yapısı ve değişen eğilimler, lojistik kavramının gelişmesi için önemli fırsatlar yaratmıştır. Bu on yıllık dönem içerisinde ortaya çıkan 4 temel gelişim, lojistik işlevinin kavramsallaşmasını güçlendirmiştir. Söz konusu gelişmeleri aşağıdaki gibi ifade etmek mümkündür: Toplam maliyet analizi gelişimi, Sistem yaklaşımı uygulaması, Müşteri hizmetlerine önem verilmesi, Pazarlama kanalları üzerindeki çalışmaların tekrar gözden geçirilmesi lerden sonra teknolojik ve ekonomik ihtiyaçlar hızla değişmiş, lojistiğin tüm faaliyetlerini içeren yeni oluşumlar ortaya çıkmaya başlamıştır li yıllardaki ekonomik belirsizlikler ve krizlerden sonra 1980 li yıllarda bilgi teknolojilerindeki gelişmeler lojistiğin önemini artırmıştır. Halen günümüzde de devam eden bu süreçte, işletmeler üretim faaliyetlerine odaklanırken, lojistik faaliyetlerde bu değer yaratma çabalarına önemli katkılar sağlamaktadır Körfez Savaşı lojistiğin önemini bir kez daha ortaya koyan bir dönüm noktası olmuştur. Bazı uzmanlar körfezde yaşanan harekâtın bir lojistik savaşı olduğunu söylemişlerdir. NATO da (North Atlantic Treaty Organization; Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü) lojistiği askeri faaliyetlerle ilişkilendirerek tanımlamıştır. Örgütün yaptığı tanıma göre lojistik, askeri malzemelerin tasarımını, tedarik edilmesini, depolanmasını, taşınmasını, dağıtımını, tahliyesini, tesislerin inşa edilmesini, bakımı ve sağlık hizmetleri desteği konularını kapsamaktadır. Örgüt, barış, kriz ve savaş durumları için lojistik prensip ve politikaları tespit ederek onaylamıştır. NATO bu prensip ve politikaları sayesinde kendine üye ülkeler ile müşterek harekâtta yakın işbirliği içinde bulunulabilmektedir. Lojistiğin tarihsel gelişiminin çok eskilere dayandığı ve günümüze kadar olan süreçte öneminin arttığı düşünüldüğünde, kavramla ilgili olarak gelişim sürecini 4 temel döneme ayırmak mümkündür; (Tablo 1.1.) 1. Dönem; Planlamanın olmadığı, üretim faaliyetlerinin ön planda olduğu, depolama, dağıtım gibi operasyonel faaliyetlerde neredeyse hiçbir kontrolün sağlanamadığı ilk lojistik faaliyetler ile başlamıştır. 5

10 2. Dönemde; askeri alanda lojistik desteğin öneminin anlaşılmasıyla, askeri lojistik faaliyetler başlamıştır. Askeri başarının sürdürülebilirliği için, askeri malzemelerin teminini, tedarikini, depolanması, ulaştırılması, dağıtılması, bakımı, tamiri, tahliyesini içeren işlemlerin tümünü kapsamaktadır. 3. Dönemde; ticari alanda, teknolojik ve ekonomik ihtiyaçların hızla değişmesiyle lojistiğin tüm faaliyetlerini içeren yeni oluşumlar ortaya çıkmaya başlamıştır. Gelişen teknolojiyle beraber, şirketler entegre edilebilen fonksiyonlara daha geniş bir perspektifle bakmaya başlamışlardır. Bu dönem, materyal yönetimi ile fiziksel dağıtımın bağlantısını da kapsamıştır. Bu dönemde yaşanan en büyük gelişmelerden biri de, lojistiğin bilgi alanındaki yaklaşımının, fiziksel yaklaşımı kadar önemli olduğunun farkına varılması olmuştur. 4. Dönemde; lojistik faaliyetlerin modernize olmasıyla, yönetsel ve operasyonel düzeyde uygulanmaya başlanmıştır. Yönetsel lojistik, tedarik ve lojistik yönetimi olarak iki farklı boyutta ele alınmıştır. Operasyonel lojistik; Materyal, üretim-operasyon ve dağıtım yönetimi olarak üç boyutta uygulanmıştır. Tablo 1.1: Lojistiğin Tarihsel Gelişimi I. DÖNEM II. DÖNEM III. DÖNEM IV. DÖNEM İlkel Lojistik Askeri Lojistik Ticaret Lojistiği Modern Lojistik Planlamanın olmadığı, üretim faaliyetlerinin ön planda olduğu, depolama, dağıtım gibi operasyonel faaliyetlerde neredeyse hiçbir kontrolün Bu dönem, başarının sürdürülebilirliği için, askeri malzemelerin teminini, tedarikini, depolanması, ulaştırılması, dağıtılması, bakımı, tamiri, tahliyesini içeren işlemlerin tümünü Ticari alanda, teknolojik ve ekonomik ihtiyaçların hızla değişmesiyle lojistiğin tüm faaliyetlerini içeren yeni oluşumlar ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu dönem, materyal yönetimi ile fiziksel Lojistik faaliyetlerin modernizasyonu sonucunda, yönetsel ve operasyonel düzeyde uygulanmaya başlanmıştır. Yönetsel Lojistik Tedarik Lojistiği Lojistik Yönetimi Operasyonel Lojistik sağlanamadığı ilk kapsamaktadır. dağıtım bağlantısını da Materyal Yönetimi lojistik faaliyetler kapsamaktadır. Üretim-Operasyon başlamıştır Yönetimi Dağıtım Yönetimi Son dönemde, lojistiğe ticari bakış açısı gelişmiş ve bu kapsamda operasyonel ve yönetsel lojistiğin temel faaliyetleri önem kazanmıştır. Bu yaklaşım tedarik, materyal yönetimi ve dağıtım kavramlarını ön plana çıkartarak, lojistik kavramının basitçe formüle edilebilmesini sağlamıştır. Formül ile Lojistik = Tedarik + Materyal Yönetimi + Dağıtım ifade etmek mümkündür. Formülde dolaylı olarak vurgulanmakla birlikte, lojistiğin malların tedarik kaynağından üretim yerine ve sonra da tüketim noktasına uygun bir maliyet ile dağıtılması ve müşteriye kabul edilebilir bir servis sağlayabilmesi gereklilikleri ön plana çıkmıştır. Lojistiğin askerî alandaki önemini kısaca açıklayınız. LOJİSTİĞE MODERN BAKIŞ AÇISI Modern lojistik anlayışı, bir işletme uzmanı ve danışmanı olan Peter Drucker ın 1960 yılında yazdığı makalenin ardından incelenmeye başlanmıştır. Bu tarihlerde Drucker problemi ortaya koymuş ve dikkatleri lojistiğin ve dağıtımın, işletmelerin örgütsel verimliliğini artırmada ne kadar önemli ve gerçek bir fırsat olduğunu ifade etmesiyle birlikte insanların lojistiğe olan ilgisi bir kat daha artmıştır. 6

11 Peter Drucker, 1909 yılında doğmuştur. Amerikalı yazar; strateji, politika, iş ve sosyal sektör konuları hakkında danışmanlık yapmıştır. 31 kitap yazmıştır, bu kitaplarda farklı farklı konuları hedef almaktadır, bunlar arasında sosyal, ekonomik ve politik kitaplar ağırlıktadır. Ayrıca yöneticilik üstüne yazdığı kitaplar eğitim filmlerine dönüştürülmüştür. Karar vermek, idarecinin sıradan bir görevidir. sözü Peter Drucker a aittir lar ve 1970 lerde, Kara Kontinent in (Britanya ve İrlanda haricindeki Avrupa Kıtası) yönetimsel anlamda oldukça geçerli bir alan olmasının kademeli olarak fark edilmesi ile beraber fiziksel dağıtım konsepti gelişim göstermiştir. Bu aynı zamanda, nakliye, depolama, mal elleçleme, ve paketleme gibi bir dizi fiziksel aktivitenin varlığını ortaya koymuş, ve bu aktivitelerin birbirine bağlanarak daha efektif şekilde yönetilebileceğinin anlaşılmasını sağlamıştır. Ayrıca birçok diğer fonksiyonun, toplam maliyet ile ilişkisi fark edilmiştir. Fiziksel dağıtım yöneticisinin kontrolü altında, bir dizi farklı dağıtım metodu planlanmış, yönetilmiş ve böylece daha iyi hizmet verebilirken aynı zamanda maliyetler düşürülebilmiştir. Ayrıca ürünlerinin tedarik zinciri içindeki akışını görmek isteyen üreticiler de, dağıtım kanalı oluşturmaları ile birlikte, bunun faydalarını görmüşlerdir lerin sonunda, 1980 lerin başında taşımacılık endüstrisinin yeniden düzenlenmesi, şirketlere çeşitli seçenekler sunmuştur ve taşıma şekilleri arasındaki rekabeti arttırmıştır. Lojistik alanındaki çalışmalar 1980 li yıllardan itibaren işletmeler tarafından kabul edilmeye başlanılan geleneksel yönetim anlayışının değişmesinin de bir sonucu olmuştur. Bu süreçte lojistik faaliyetlerin merkezileştirilmesi, toplam maliyet yönetimi, süreç optimizasyonu konuları uygulanmaya başlanmış, lojistiğin rekabet avantajı yarattığı, uygulamacılar tarafından kabul edilmiştir lı yıllarda akademisyenlerin bu alana olan ilgilerinin şirketlerin ilgisine paralel olarak artmasıyla araştırmalar büyük bir ivme kazanmış ve lojistik sistemlerinin tamamen yenilenmesi teorileri hayata geçirilmeye başlanmıştır. 90 lı yıllar tedarik zinciri yönetimi kavramının ön plana çıktığı ve lojistik faaliyetlerin bütünleşme içinde olduğu bir dönem olmuştur ve sonrası, bilgi teknolojilerinin etkin rol oynadığı, birçok lojistik faaliyetin gerçekleştirilmesinde internetin etkili olduğu, stratejik tedarik zinciri görüşünün yaygınlaştığı yıllar olmuştur lardan günümüze değin, yönetim merkezi ve örgütsel tasarım boyutuyla oluşan aşamalara ilişkin detaylı bilgi aşağıda Tablo 1.2. de belirtilmektedir. Açıklama ve Kısaltmalar Benchmarking: (Kıyaslama) Benchmarking ya da kıyaslama, bir işletmenin rekabet gücünü yükseltmek için; üstün performansı olan işletmeleri, bunların iş yapma tekniklerini incelemesi, kendi teknikleri ile kıyaslaması ve bu kıyaslamadan elde ettiği bilgileri kendi işletmesinde uygulaması anlamına geliyor. 7

12 Tablo 1.2: Modern Bakış Açısıyla Lojistiğin Gelişim Aşamaları AŞAMALAR YÖNETİM ÖRGÜTSEL TASARIM 1960 lı Yıllar Satış Pazarlama Dağınık Lojistik Faaliyetler Depolama ve Ulaştırma Depolama Lojistik Faaliyetler Arasında Stok Denetimi Zayıf Bağlantı Ulaştırma Etkinliği Düşük Lojistik Yönetimi Otoritesi İşletme Başarısını Etkiler 1980 li Yıllar Toplam Maliyet Entegre Lojistik Yönetimi Tedarik Zinciri Yönetimi E-Tedarik Zinciri Yönetimi Lojistiğin Merkezileştirilmesi Toplam Maliyet Yönetimi Süreç Optimizasyonu Rekabetçi Bir Avantaj Olarak Lojistik 1990 lı Yıllar Lojistik Planlama Tedarik Zinciri Stratejileri İşletme Faaliyetleri ile Bütünleşme Süreç Kanalları İle Bütünleşme 2000 li Yıllar Stratejik Tedarik Zinciri Görüşü Extranet Teknoloji Kullanımı Kanal Güçlerini Ortak Bir Kuvvet Aracı Kullanmak İçin Tedarik Zinciri Toplam Kalite Yönetimi Göstergelerinde İşbirliği Yapmak 2000 Yılı ve Sonrası Tedarik Zinciri Yönetimi Kavramına İnternetin Uygulanması Düşük Maliyetli Anında Veri Tabanı Paylaşımı Elektronik Bilgi Tedarik Zinciri Yönetimi Senkronizasyonu 8 Merkezileşmiş Lojistik Faaliyetler Büyüyen Lojistik Yönetimi Otoritesi Bilgisayar Uygulamaları Lojistik Faaliyetlerde Genişleme Tedarik Zinciri Planlama Toplam Kalite Yönetimi İçin Destek Lojistik Yönetim Faaliyetleri Ticari Ortaklık Sanal Örgüt Talepteki Değişimler Bencmarking ve Yeniden Yapılanma Tedarik Zinciri Ağı ile Ticaret Ortaklığı Yapmak.com. eklentisi vb. piyasa değişiklikleri Örgütsel çeviklik ve ölçülebilirlik Kaynak: Bihter Karagöz, İ. Figen Gülenç, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2008/1, s.77. Modern lojistik anlayışının gelişimine paralel, lojistiğe olan ilgi artan bir görünüm sergilemektedir, bu ilginin nedenleri şöyle sıralanabilir: 1. Nakliye maliyetlerinin çok hızlı yükselmesi: Geleneksel dağıtım yöntemlerinin çok pahalı hale gelmesiyle yönetimler bu maliyetlerin daha iyi kontrol edilmesi gerektiğinin farkına varmışlardı lerde, petrol fiyatlarının aşırı yükselmesi ve piyasadaki kıtlık sonucu maliyetler daha kritik bir hale gelmiştir. 2. Ürün verimliliğinin en yüksek noktasına ulaşması: Ürünler üzerinde ek maliyet tasarrufu yapılmış, üretim maliyetlerinden tasarruf sağlamak çok zorlaşmış; ancak fiziksel dağıtım ve lojistik göreceli olarak bu verimlilik perspektifinin dışında kalmıştır. 3. Stok felsefesinde radikal değişikliklerin oluşması: Ürün stoklama işlevinin yarısını, perakendeciler diğer yarısını ise toptancı ve üreticiler üstlenmiştir, 1950 lerin başında, özellikle yaş sebze ve meyve alanında, çok daha karmaşık stoklama teknikleri geliştirilmiş ve oranlar yüzde 10 perakendeci yüzde 90 dağıtıcı ve üreticiler olarak değişmiştir. 4. Müşteri beklentilerinin zamanında karşılanma zorunluluğu: Pazarlama anlayışının benimsenmesi ve müşterilerin istediğini istediği anda karşılama çabaları, ürün hattında çok büyük bir genişlemeye yol açmıştır. Ancak sonuçta, depolarda veya ürün hatlarındaki stoklar büyük, miktarda artmıştır. 5. Bilgisayar ve iletişim teknolojilerinde yaşanan devrim: Lojistikle ilgili çalışmalarda gerçekten çok sayıda detay ve bilgiye gereksinim duyulmuştur. Bu bilgiler;

13 müşterilerin bulunduğu yer, sipariş büyüklüğü, ürünün üretildiği, depolandığı ve dağıtıldığı merkezler, depo ve fabrikadan müşteriye erişim maliyetleri, tedarikçilerin bulunduğu yerler, depo ve dağıtım merkezindeki mevcut stok düzeyi, ürünün ve ham maddenin süreç içindeki durumunun bilinmesi, olarak sıralanmış, bilgilerin çokluğu ve karmaşık yapıda olması elle analiz yapmayı adeta imkânsız hale getirmiştir. Fiziksel dağıtımdaki bu genişlemeye bilgisayar ve iletişim teknolojilerindeki önemli gelişmeler destek olmuştur. 6. Çevre koruma kavramının gelişimi: 21.yüzyılda tüketiciler nezdinde yükselen ve muhtemelen bu yüzyılın en önemli değerlerinden biri de geri dönüşüm konusudur. İşletmeler; yeniden paketleme, geri dönüşüm kanallarının geliştirilmesi gibi lojistikle ilgili pek çok farklı işlevle yüz yüze kalmışlardır. Tüketiciler, firmaların geri dönüşüm konusuyla daha aktif olarak ilgilenmesini talep etmiş ve firmalar bu süreçte maliyetleri düşürücü birçok geri dönüşüm biçimi geliştirmiştir. 7. Firma sayısında artış: Uluslararası üretim veya satış yapan firmaların artması faaliyetlerde ölçeklerin büyümesi, lojistik fonksiyonunun daha fazla ilgi kazanmasına etki eden bir diğer faktördür. Günümüzde lojistiğin bütün olarak kazandığı önem, şirketleri lojistik verimliliğini artırarak rekabet avantajı elde etmeye zorlamakta ve lojistik kavramı modern anlamda, gelişen teknolojiye paralel olarak devamlı gelişeceği öngörülmektedir. sınıflandırınız li yıllardan itibaren lojistiğe karşı artan ilginin nedenlerini LOJİSTİK YÖNETİMİ Lojistik yönetimi kavramını açıklamadan önce, yönetim terimini kavramsal olarak tanımlamak ve bilimsel boyutunu incelemek uygun olacaktır. Yönetim bilimi, Sanatların en eskisi, bilimlerin en yenisi olarak nitelendirilmektedir ve tüm alanlarda yaşanan kaçınılmaz gelişim, yönetimin sanat yönünü azaltmamış aksine, yönetimin giderek bilimsel bilgiye dayanan bir sanat niteliği kazanmasını sağlamıştır. Farklı bilim dallarında çalışan bilim adamları, yönetim kavramı ile ilgili yazarlar, aynı kelimelerle değişik anlamlar kastetmektedirler. Ancak tanımların ortak noktaları ele alındığında; yönetim kavramı için ortak bir ifade ortaya çıkmaktadır. Ortak görüş sonrasında ortaya çıkan yönetim kavramı, örgütün amaçlarına ulaşması için gerekli tüm faaliyetlerin planlaması, örgütlenmesi, yöneltilmesi, koordine ve kontrol etme süreci olarak tanımlanmaktadır. Yönetim kavramında olduğu gibi lojistik yönetimi kavramı da, işletmelerin uyguladıkları sistemler arasındaki ve işletmelerin ürettikleri ve/veya sattıkları ürünler arasındaki farklılıklardan ötürü, kavram işletmeden işletmeye farklılık göstermektedir. Buna gösterilen en büyük gerekçe ise, lojistiğin içinde bulunulan ortamın şartları dâhilinde çeşitli ihtiyaçları ve zorunlulukları yerine getirmek üzere farklılık gösterebilmesi gereken dinamik birçok uygulamayı içermesidir. Lojistik yönetimi; etkili ve müşteri isteklerine uygun ürünlerin tedarikçilerden ya da üretim tesislerinden, depolara ve dağıtım merkezlerine buradan da perakendecilere ve mağazalara hareketindeki her aşamayı incelemektedir. Bazı durumlarda tedarikçilerin tedarikçileri, müşterilerin müşterileri de gözönünde bulundurulması gerekmektedir. 9

14 Lojistik yönetiminde amaç tüm sistem boyunca verimli ve etkin maliyetli olmak, ulaştırma ve dağıtımdan hammadde, yarı mamul ve bitmiş ürünlerin stoklanmasına kadar olan maliyetleri minimize etmektir. Her ne kadar işletmeden işletmeye, lojistik yönetimi tanımı farklılık gösterse de günümüzde kabul gören en geçerli tanım, profesyonel lojistik organizasyonu Lojistik Yönetimi Konseyi (Eski adıyla CLM, Council of Logistics Management, yeni adıyla CSCMP, Council of Supply Chain Management Professionals) tarafından yapılmıştır. Konseyin tanımına göre lojistik yönetimi, müşterilerin ihtiyaçlarını karşılamak üzere her türlü ürünün, servis desteğinin ve bilgi akışının, başlangıç noktasından (kaynağından) tüketildiği son noktaya (nihai tüketiciye) kadar olan tedarik zinciri içindeki hareketinin etkili ve verimli bir şekilde planlanması, uygulanması, taşınması, depolanması ve kontrol altında tutulmasını sağlamaktadır. Mal ve hizmetler için hem yer hem zaman faydası yaratan lojistik yönetimi, müşteriye sunulan hizmet düzeyi ile doğrudan ilgili bir kavramdır. CSCMP tarafından yapılan tanımda açıklanması gereken iki unsur vardır. Bunlar; müşteri ve tedarik zinciri. Lojistikçiler için müşteri her türlü teslim noktasıdır. Tedarik zinciri; tedarikçilerden, üreticilerden, dağıtıcılardan, toptancılardan ve perakendecilerden meydana gelir. Lojistikçiler tedarik zinciri içerisinde malzeme ve bilgi akışını sağlayarak tedarikçi ve müşteri arasında köprü görevi üstlenir İşletme tarafından üretilen mal ya da hizmetler, müşteriye doğru oluşturulan bir döngü içersinde hareket etmektedir. Bu döngü içerisinde lojistik; doğru ürünün, doğru miktarda, doğru şartlarda, doğru yerde, doğru zamanda, doğru tüketiciye, doğru fiyatla ulaşmasını sağlamaktadır, bu koşullara lojistiğin yedi doğrusu da (Seven Rights) denilmektedir. Bu döngü müşterilerin ürünlere yönelik beklentilerini (taleplerini) ve onları tatmin edecek ürünleri yaratacak kaynakların kullanımını sağlayan operasyonları göstermektedir. İşletme içinde operasyonlar genellikle birbiri ile ilgili çok sayıda bölüme ayrılmıştır. Lojistik yönetim organizasyonu bu farklı birimleri arasında gerekli malzemelerin iç tedarikçilerden toplanarak iç müşterilere dağıtılması ile ilgili hareketleri yerine getirmektedir. İç tedarikçi: İşletme içi birbirine ürün ya da hizmet verenler. İç müşteri: İşletmenin bünyesinde bulunan çalışanların oluşturduğu grup. Tedarikçilerden sağlanan malzemelerin organizasyon içindeki hareketleri gelen yük lojistiği, işletmeden müşterilere doğru yapılan malzeme hareketleri ise giden yük lojistiği olarak adlandırılırken işletme organizasyonu içindeki malzeme hareketleri malzeme yönetimi kavramı ile ifade edilir (Şekil 1.1). Şekil 1.1: Lojistiğin Rolü Kaynak: WATERS, Donald, Logistics: An Introduction to Supply Chain Management, Houndmills: Palgrave Macmillan, London/Basingstoke,

15 Gelen yük lojistiği (Inbound Logistics), ham maddelerin tedarikçiden toplanmasını, depolanmasını ve üretimini tedarik zinciri yönetimi çerçevesinde düzenleyen faaliyettir. Faaliyet, tamamen üretim öncesi gerçekleştirilerek kaynakların üretim hattına taşınmasına hizmet etmektedir. Lojistik süreç içerisinde ham maddelerin firma adına daha ucuz bir şekilde temin edilerek üretim hattına kadar getirilmesini sağlar. Bu süreci aşağıda şekil 1.2. de şematik olarak görmek mümkündür. Şekil 1.2: Gelen Yük Lojistik (Inbound Logistics) Süreci Kaynak: Added Value Logistics Services to be Offered in Developing Countries, UNCTAD/SDTE/TIB/2 2 Eylül 1998 (Rapor), Şekil 1.2. de de görüleceği üzere, gelen yük lojistiği operasyonlarında bütün sürecin kontrol altında tutulmasına imkân veren karşılıklı bilgi akışı mevcuttur. Hizmet sağlayıcının seçimi, yük akışının birleşmesi ve stok yönetimi bu operasyon içinde yer almaktadır. Ayrıca malın fiziki akışı diğer bir operasyondur. Bu operasyonda hizmet alan firma, hizmeti sağlayacak olan firmadan ham maddeye konu olan mala ilişkin stok yönetimini gerçekleştirmesini, girdilerin temini, bazı özellikli ürünlerin üretimi sırasında ihtiyaç duyulan gerçek zamanlı tedarik ihtiyacı dolayısıyla üretim hattına yakın depolama faaliyetinin yapılması veya doğrudan üretim zincirine dağıtımın yapılması ve bazı durumlarda üretimin hemen öncesinde ürünlerin hazırlanması gibi işlemlerin gerçekleştirilmesini talep etmektedir. Bütün bu süreç gelen yük lojistiği faaliyetini yansıtmaktadır. Gelen yük lojistiği üretim faaliyetinin hangi aşamasında uygulanmaktadır. Giden yük lojistiği (Outbound Logistics), gelen yük lojistik sürecini tamamlayıcı bir unsur olan üreticilerden mamullerin toplanarak stoklanması ve müşterilere dağıtılmasını sağlayan sistemin işlemesiyle gerçekleşir ve bu süreç faaliyetlerin çift taraflı bilgilendirilme yolu ile kontrol altında tutulmasına ve böylece müşteriye en uygun şartlar altında ulaştırılmasına imkân tanımaktadır. Bu faaliyetler bilgi akışı ile ilgilidir. Operasyonun bütün aşamalarında taraflar arasındaki bilgi akışı sayesinde faaliyetler kontrol altına alınmış olur. Fiziksel akışı sağlayan süreçte üretim hattının hemen bitiminde ürünün ambalajlanması ile başlayan depolanması ile devam eden, ardından verilen siparişlerin hazırlanmasını sağlayan, müşteri isteklerine yönelik bazı hizmetlerin yapılması depolama, taşımacılık gibi faaliyetler şekil 1.3. de görüldüğü üzere giden yük lojistiği faaliyetleri kapsamındadır. 11

16 Şekil 1.3: Giden Yük Lojistik (Outbound Logistics) Süreci Kaynak: Added Value Logistics Services to be Offered in Developing Countries, UNCTAD/SDTE/TIB/2 2 Eylül 1998 (Rapor) Özetle, gelen yük lojistiği ve giden yük lojistiği faaliyetleri Şekil 1.4. de görüldüğü üzere fiziksel olarak üretim alanlarına ham madde akışı ile işlenen ürünlerin pazara ulaşması sağlanmaktadır. Şekil 1.4: Gelen Yük Lojistiği ve Giden Yük Lojistiği Faaliyetleri Kaynak: Coyle, J.J., Bardi, E.J., Langley, C.J., The Management of Business Logistics, South Western Thomson Learning, 7th Edition, Giden yük lojistiği, üretim faaliyetinin hangi aşamasında nasıl uygulanmaktadır. Gelen ve giden yük lojistiği faaliyetleri, lojistik sistemi oluşturmakla, lojistik yönetim stratejisinin 3 temel amacı bulunmaktadır. 1. Maliyetlerin Azaltılması: Taşıma ve stok ile ilgili değişken maliyetlerin azaltılması. Alternatif depolama lokasyonlarının ve alternatif taşıma modlarının değerlendirilmesi yoluyla hizmet seviyesi aynı kalacak şekilde maliyetlerin en aza indirilmesi ve kârın arttırılması amaçlanır. 2. Sermaye Harcamalarının Azaltılması: Lojistik sistemi içindeki yatırımların azaltılması. Stok tutmak yerine tam zamanında tedarik yaklaşımını benimseyerek, özel depoları kullanmak yerine 12

17 genel depoları kullanarak veya lojistik faaliyetlerin yerine getirilmesinde 3PL hizmet sağlayıcılar kullanarak sermaye harcamaları azaltılabilir. 3. Hizmet Geliştirme: Hizmet geliştirme stratejileri sağlanan lojistik hizmet seviyesine bağlı olan gelirlerle ilgilidir. Artan lojistik müşteri hizmet seviyesiyle maliyetler hızla artmasına rağmen artan gelirler yüksek maliyetleri karşılamaktadır. Daha etkin olabilmek ve rekabet avantajı sağlayabilmek için için hizmet stratejisi geliştirilmelidir li yıllardan itibaren, büyüme ve gelişme çabaları sonucu giderek karmaşıklaşan bilgi akışlarının yönetilmesinin güçleşmesi, rekabetin artması, teknolojinin gittikçe ilerlemesi gibi olgular, iş dünyasını zorunlu olarak farklı çözüm arayışlarına yöneltmiştir. Dünya ekonomisinde yaşanan küreselleşme, liberalleşme ve buna paralel olarak firmaları zorlayan uyum çabaları, lojistik faaliyetlerin önemini arttırırken lojistik faaliyetlerin bütünleşmesini zorunlu kılmıştır. Lojistik yönetimi çok çeşitli alanlardan oluşan bir faaliyetler bütünü olup ilgili bölümlerin ortaklaşa iş birliğini gerektirmektedir (Şekil 1.5.), (2. ve 3. Ünite de faaliyetler detaylı olarak incelenecektir.) Lojistik yönetimi ile malzeme akışını birbirinden bağımsız aktiviteler olarak yönetmektense kaynaktan kullanıcıya kadar olan malzeme akışı bütünleşmiş tek bir sistem olarak planlanıp koordine edilmektedir. Şekil 1.5: 2000 li Yıllardan Günümüze Toplam Bütünleşme Kaynak: TANYAŞ, M., Lojistik Yönetimi, Son yıllarda lojistik yönetiminin daha çok dışa yönelik stratejik bir fonksiyona dönüştüğü görülmektedir. Buna göre stratejik lojistik, işletmeler arası ilişkileri lojistik tekniklerle düzenleyerek rekabet avantajı elde etmeyi olanaklı kılmaktadır. Lojistik yönetimi, farklı bilim dallarında eğitim almış uzmanlarca, süreçte karşılaşılan problemlere yanıt aramaktadır. Özellikle bu süreç mühendislik boyutu ile incelendiğinde aşağıda belirtilen konu başlıkları, yönetim sürecini doğrudan etkileyen problemleri karşımıza çıkarmaktadır: (bu konu başlıklarına ilişkin çözümler 2. Sınıf ta Yöneylem Araştırması dersinde detaylı incelenecektir) 13

18 1. Depo yerleşimi 2. Stok yönetimi 3. Depo kapasitesi 4. Kaynakların aktif kullanılmaması 5. Dağıtım kaynaklarının optimize edilememesi 6. İç ve dış entegrasyon TERSİNE LOJİSTİK KAVRAMI Lojistik yönetim yeteneğidir, paket ve ürünlerden tehlikeli olan ya da olmayan atık maddeleri uzaklaştırmak, sistemi yönetmek ve yeniden kullanmayı içeren lojistik aktivitelerdir. Normal lojistik aktivitelerden aksi yönde bilgi ve malzeme akışını içeren tersine dağıtımdır. Tersine lojistik kavramı, dünya nüfusunun artmasının karşısında ham madde miktarının azalmasından dolayı, ham madde yerine kullanılacak malzemeleri geri dönüşüm ile elde etme ihtiyacından doğmuştur lere kadar, çevresel olaylar veya sürdürülebilir kalkınma endişe verici boyutlarda olmamıştır. Takip eden on yılda çevresel kirlenme endişe verici durumlara ulaşınca bu durum akademisyenler, politikacılar, medya ve konuyla ilgilenen diğer toplum kesimlerinin dikkatini çekmiştir. Özellikle günümüzde çevre koruma amaçlı yasal düzenlemelerin yanı sıra modern işletme ve yönetim anlayışlarında, işletmelerin çevreye duyarlılık çalışmalarını, sosyal sorumluluk ilkelerinin uygulama örneği olarak görmeleri de tersine lojistik faaliyetlerinin üzerinde daha fazla durulmasını gerekli kılmıştır. Tersine lojistik anlayışı adından da anlaşılacağı üzere, alışılmış lojistik faaliyetlerde şekillenmiş olan ve klasik anlamda kabul gören talebe dayalı üretilen mal ve hizmetin satıcıya ya da nihai tüketiciye ulaştırılması değildir, aksine nihai tüketiciden daha önce işletme ya da başka işletmeler tarafından sunulmuş olan mamullerin geri toplanması ve üreticiye geri döndürülmesi sürecidir. Lojistik Yönetim Konseyi (CSCMP), tersine lojistikle ilgili bilinen ilk tanımını 1990 lı yıllarda yapmıştır. Buna göre; tersine lojistik kavramı Ham maddelerin, halen süreçte bulunan envanterlerin, bitmiş malların ve bunlar hakkındaki bilginin tüketim noktasından üretim noktasına tekrar değer elde etme veya düzgün bir şekilde elden çıkarma amacıyla verimli ve maliyet avantajlı akışını planlama, yürütme ve kontrol etme süreci olarak tanımlanmaktadır. Tersine lojistik, işletme bünyesine girmesiyle geleneksel üretim çevresi, geri kazanım üretim çevresi olarak adlandırılmaya başlanmıştır. Tablo 1.3 de geleneksel üretim çevresi ile geri kazanım üretim çevresi arasındaki farklar gösterilmektedir. Tablo 1.3: Tersine Lojistik Unsurları Nedir? GİRDİLER AKTİVİTELER ÇIKTI NEREDEN NEREYE? -süreçler -görevler -yetenek- -aktiviteler -tüketim noktası - atılmış ürünler -kullanılmış ürünler -daha önce gönderilmiş ürün ve parçalar -zararlı ve zararlı olmayan atıktan ürün ve paketler -hammadde -bilgi -süreç içi stoklar -nihai ürün -etkili ve maliyet etkin akışın planlama, uygulama ve kontrolü -toplama -taşıma *Depolama *İşleme *Kabul *Geri kazanım *Paketleme *Gönderme *Azaltma *Yönetme *Yok etme 14 *Yeniden Kullanılabilen ürünler *Geri dönüşüm *Yeniden üretim *Yok etme *Azaltma *Yönetme *Geri alım değeri *Üretici merkezi *Toplama noktaları *Orijin Noktası Kaynak: Lourenço, H.R., Soto, J.P., (2002) Reverse Logistics Models and Applications: A Recoverable Production Planning Model. Document de Treball, working paper, Grup de Recerca en Logistica Empresarial. Karaçay, G. (2005), Tersine Lojistik: Kavram ve İşleyiş, Çukurova Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 15, Sayı 1, s

19 Geri kazanım ve üretim çevresi söz konusu olduğunda, tersine lojistik ile yakından ilişkili olan yeşil lojistik kavramları birbirine karışmaktadır. Tersine lojistik ürünlerin geri kazanımı için bulundukları konumlardan nakliyesi için yapılan süreçleri ifade etmektedir. Yeşil lojistik ise çevreye en az zarar verecek şekilde lojistik faaliyetlerin gerçekleştirilmesi amacıyla tüm lojistik faaliyetlerin çevre üzerindeki olumsuz etkisini ölçmek ve en aza indirmeye çalışan faaliyeti ifade etmektedir. Bu iki lojistik faaliyet arasındaki farkı, şöyle bir örnekle açıklayabiliriz: Çevre dostu ambalaj kullanımı hayli yaygınlaşmaktadır. Çevreye duyarlı ürünlerin tasarlanması yeşil lojistik kapsamında iken yeniden kullanılabilir ambalajları kullanan ürünlerin üretilmesi yani camın, tüketici ürünlerinin, alüminyum kapların, yeniden kullanılabilir paketleme malzemelerinin, plastik kapların, kâğıtların v.b. ürünlerin geri kazanılması tersine lojistik kapsamındadır. Tersine lojistik süreci genelde iki genel alan olarak paketleme ve ürün şeklinde ikili bir ayrıma tabi tutulur. Ürün geri dönüşleri için tüketici geri dönüşleri yüksek bir oran tutmaktadır. Tüm tüketici geri dönüşleri yaklaşık olarak tüm perakende geri dönüşlerinin %60 ına tekabül etmektedir. Aşağıda Tablo 1.4. de seçilmiş endüstrilerdeki geri dönüş oranlarını göstermektedir. Açıkçası, geri dönüş oranları endüstriden endüstriye değişkenlik göstermektedir. Pek çok endüstri için tersine akımları idare etmek temel öneme sahiptir. Tablo 1.4: Bazı Sektörlerdeki Geri Dönüş Oranları ENDÜSTRİ ORAN Dergi Yayınları %50 Kitap Yayınları %20 30 Kitap Dağıtımı %10 20 Tebrik Kartları %20 30 Elektronik Dağıtıcıları %10 12 Bilgisayar Üreticileri %10 20 CD-ROM lar %18 25 Yazıcılar %4 8 Otomotiv Endüstri (yedek parça) %4 6 Kaynak: Rogers, G.& Tibben Lembke, S. (1998), Going Backwards: Reverse Logistics Trends and Practices, (İsimli İnternet Sitesi, Erisim Tarihi: ), Bulut, E.& Deran, A., (2009) Ters Lojistik Ve Şirketlerin Maliyet Yönetimi Üzerine Etkileri, Ekonomik Yaklaşım Dergisi, Cilt:19, Özel Sayı, Ankara. Türkiye de, tersine lojistik ağı kurarak ürettiği malları değerlendiren firma sayısı bir elin parmaklarını geçmez. Katı atık kontrolüyle ilgili yasa gereği ambalajlarında plastik, pet şişe, polietilen, polistiren malzeme kullanan üretici firmalar bunların en az %30 unu geri toplamak durumundadır. Bu bağlamda, plastik şişe üreten SASA, üretici firmalar adına tersine lojistik faaliyetiyle ürünlerinin %30 unu geri toplamakta ve topladığının %70 ini de geri kazanmaktadır. Şişecam, ambalajlama da kullanılan şişelerin %30 unu kanunen geri toplamakta ve çeşitli işlemlerden geçirerek geri kazanmaktadır. Benzer şekilde Tetra Pak firması da lamine karton kutuları geri kazanmaktadır. Oluşturulan lojistik ağları da tersine lojistik süreçlerini içermeyip atıklar çoğunlukla çöp müteahhitleri tarafından toplanmaktadır. Tersine lojistik ve yeşil lojistik arasındaki fark nedir? Kısaca açıklayınız. TERSİNE LOJİSTİĞİN UYGULAMA NEDENLERİ Tersine lojistiğin uygulanma nedenlerini kamu ve özel işletmeleri birbirinden ayırmadan temel olarak üç nedene bağlamak mümkündür (Şekil 1.6.): 1. Ekonomik nedenler, 2. Pazarlama nedenleri, 3. Yasal nedenler 15

20 Şekil 1.6: Tersine Lojistiğin Uygulanma Nedenleri 1. Ekonomik nedenler: Tersine lojistik işletmelere ekonomik boyutuyla doğrudan ve dolaylı olmak üzere iki şekilde katkı sağlamaktadır: Doğrudan katkı, malzeme girişi, maliyet azalımı ve katma değerli geri kazanım şeklinde olup, Dolaylı katkı ise yeşil (çevresel) imaj, iyileştirilen gelişmiş müşteri-tedarikçi ilişkileri, gelecekte uygulanacak kanunlara hazırlık ve pazar korunumu şeklinde belirtilebilir. Sağlanan faydalara ilişkin bir örnek, kozmetik firması olan Estee Lauder in tersine lojistik uygulaması sonucu yaşanmıştır. Firma uygulama öncesinde her yıl yaklaşık 60 milyon dolar değerinde ürününü toprağa gömdüklerini belirtmişlerdir. Perakendecilerden dönen ürünlerinin yaklaşık 1/3 ünden fazlasını yok ettiklerini söylemişlerdir. (Bu tür atıklar neredeyse her endüstride yaygındır.) Ancak firma ters lojistik süreci uygulayarak yok ettiği ürünlerin miktarını yarıya yakın azaltmaya hedefleyerek ilk yıl firma geri dönmüş ürünlerin yaklaşık %24 ünü değerlendirebilmiş ve yaklaşık dolar tasarruf sağlamıştır. Şirket yöneticileri geri dönmüş ürünlerin yaklaşık %27 sini yok ettiklerini ve bu oranın 1998 yılında %37 olan orandan düşük olduğunu ve önlerindeki 18 ayda ise bu oranı, %15 e çekeceklerini belirtmişlerdir. Kozmetik firmasında yaşanan örnek olay ters lojistik uygulamalarının, firmalara önemli maliyet avantajı yarattığını göstermektedir. Estee Lauder firması, bu uygulama sonucunda üretim ve stok miktarını azaltmıştır. Çünkü şirket geri dönmüş ürünleri belirli bir işleme tabi tuttuktan sonra tekrar piyasaya sunabilmiştir. 2. Pazarlama nedenleri: Günümüzde tüketicilerin bilinçlenmesi ile geri gelen ürünleri değerlendiren ve bozuk ürün bedelini geri ödeyen, iyi bir teminat politikası ve tamir servisi sağlamak için gerekli olan yeşil ürün politikası uygulayan işletmeler tercih edilmeye başlanmıştır. Bu durumda işletmelerin pazar durumlarının iyileştirilmesinde tersine lojistik tetikleyici konuma gelmiştir. Birçok işletme çevresel raporlarında, çevresel imajına destek sağlayacak biçimde, yeniden kullanım ve geri kazanım aktivitelerini vurgulamaktadır. Bu da işletmelerin rekabet gücünü artırıcı unsurlardan biri olmakta ve tersine lojistik faaliyetlerinin kullanılmasını gerekli kılmaktadır. 3. Yasal nedenler: Burada kullanılan yasal boyut, firmaların sattıkları ürünleri geri alması ile ilgili kurallar bütününü içermektedir. Pek çok ülkede, bu yasalar müşteriyi koruma adına çıkarılmıştır, firmalar, ürettikleri ürünlerin belirli bir kısmını toplamakla yükümlüdürler. Özellikle Avrupa Birliği, çevresel etkilerin azaltılması hatta ortadan kaldırılması için yeşil yasaların 16