XI. BÖLÜM TÜRKİYE'DE TARIM SEKTÖRÜNÜN GELİŞİMİ

Transkript

1 Türkiye de Tarım Sektörünün Gelişimi 271 XI. BÖLÜM TÜRKİYE'DE TARIM SEKTÖRÜNÜN GELİŞİMİ Adem ÜZÜMCÜ GİRİŞ Türkiye, ekonomik büyüme ve kalkınma sürecinde büyük aşama kaydetmiş, cumhuriyetin kuruluşundan günümüze sanayileşmesini hızlandırmış, çeşitli ürünleriyle dış pazarlarda pay alma yarışına girmiştir. Bu çerçevede günümüzde sanayi üretimi ve dış ticareti ekonomide ağırlık kazansa da ülkemizde kırsal kesimde halen önemli miktarda nüfus bulunmakta, tarım ve tarıma dayalı sınaî üretim göreli önemini korumaktadır. Tarım sektörünün Türkiye ekonomisine katkısı, besin ve hammadde kaynağı olması ve tarım dışı sektörlere üretim faktörleri sağlamasıdır. Bu noktada tarım sektörü, gerek stratejik önemi gerekse gıda arz güvenliği için sosyal kaygılarla, birçok gelişmiş ve gelişmekte olan ülkede olduğu gibi, Türkiye de de kamu müdahalesinin devam etttiği bir sektör durumundadır. Bu bölümde, stratejik öneme sahip tarım sektörünün cumhuriyetten günümüze gelişimi ve Türkiye ekonomisindeki yeri çeşitli açılardan tanıtılacaktır. Bu çerçevede, tarımsal faaliyetlerin özelliklerine kısaca değinilecek, Türkiye de tarım sektörünün yapısal durumu, tarımsal üretimin gelişimi ile tarım ürünleri ve gıda tüketimi üzerinde durulacaktır. Ayrıca tarımın sanayi sektörüne girdi temini ve tarım sektöründe girdi kullanımına değinilecek, ardından tarımın gayri safi yurt içi hâsıladaki (GSYİH) yeri ve Türkiye nin tarım ürünleri dış ticaretinin gelişimi üzerinde durulacaktır. Son olarak Türkiye nin tarım politikası ve sorunları çok kısa biçimde belirtilecektir. 1. TARIMSAL FAALİYET VE ÖZELLİKLERİ Tarımsal faaliyet, bitkisel ve hayvansal ürünler üretilmesi ve bu ürünlerin mamul ve yarı mamul düzeylerinde işlenerek değerlendirilmesi biçiminde tanımlanabilmektedir. Bu tanıma göre, ormancılık ve balıkçılık faaliyeti de Doç. Dr., Kafkas Üniversitesi, İktisat Bölümü, e-posta:

2 272 Türkiye nin Ekonomik Tarihi tarım kapsamına girmektedir 535. Tarım, bitkisel ve hayvansal üretim faaliyeti olduğu için bir yandan bu faaliyetleri yürüten çiftçiler açısından bir geçim kaynağı, diğer yandan insanların yaşamını idame ettirmesi açısından stratejik öneme haiz bir sektördür. Tarımsal faaliyetlerin kendine has özelliklerine gelince, şu noktaları belirtebiliriz: 536 Tarımsal faaliyet, büyük oranda iklim koşullarına bağımlıdır. Tarımsal işletmeler, gelişmiş ve azgelişmiş ülkelerde çoğunlukla küçük ölçekli aile işletmesidir. Dolayısıyla çiftçi için tarım sadece bir iş değil, bir yaşam biçimidir. Tarımsal üretim, mevsimsel özellikte olduğu için sürekli değil, kesiklidir. Bu nedenle, tarımsal üretimde işbölümü imkânları, diğer sektörlere göre sınırlıdır. Bu bağlamda tarımsal faaliyet belirli mevsimlerde yapılmak durumundadır. Tarımsal ürünün üretim süresini, diğer sektör ürünlerinde olduğu gibi istenilen ölçüde kısaltmak mümkün değildir. Tarımsal üretimde risk ve belirsizlik daha fazladır, azalan verimler yasası geçerlidir ve tarımsal ürünlerin arz ve talep esnekliği düşüktür. Bu durum tarım sektöründe King Yasasının 537 ortaya çıkmasına yol açmaktadır. Tarımsal faaliyetlerde birim üretim maliyetini sanayide olduğu gibi düşürebilmek kolay değildir. Tarımda ücret düzeyi diğer sektörlere göre daha düşüktür. Ayrıca, azgelişmiş ülkelerde tarımsal üretimin önemli kısmı, otokonsomosyona gitmektedir. Tarımsal üretimde azgelişmiş ülkelerde ürün çeşitlendirmesi sınırlıdır, bu durum çiftçi gelirinin düşüklüğüne ve tarımsal ürün ihracat geliri istikrarsızlığına yol açabilmektedir. Yine hammaddesinin tamamını tarım sektöründen sağlayan tarıma dayalı sanayiler ile tarımsal faaliyetin yürütülmesi için gerekli girdileri temin eden tarımsal sanayilerin (gübre, yem sanayi gibi) faaliyetleri de tarımın bu işleyiş özelliklerine bağlı olarak şekillenmektedir. Tarımsal faaliyetlerin bu özellikleri, tarım sektörünün geliştirilmesinin önemini göstermektedir. Bu bağlamda, her şeyden önce tarım sektörü insanların gıda ve beslenme kaynağıdır. Dolayısıyla tarımın birincil işlevi insanların beslenme gereksinimini karşılamaktır 538. Bu nedenle tüm ülkeler tarımsal üretimde gıda arz güvenliğini sağlamak amacıyla kendine yeterli (self sufficiency) olmayı hedeflemektedirler. Özellikle tarımsal üretimin iklim koşullarına bağımlılığı nedeniyle tarımsal üretimin yetersiz olduğu durumlarda ithalat çözüm olabilir. Bununla birlikte, tarımsal ürünlerde kıtlık yaşanan dönemlerde ithalatın yapılabilmesi, dünyada tarımsal ürün fiyatlarının yükseldiği ortamda, kıt döviz kaynaklarına sahip azgelişmiş ülkeler için kolay değildir. 535 Bahattin Çetin, Uygulamalı Tarım Ekonomisi, Nobel Kitabevi, Ankara: 2013, s Ahmet Erkuş ve diğerleri, Tarım Ekonomisi, Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Araştırma ve Geliştirme Vakfı Yayınları, Yayın No: 5, 1995, ss İngiliz düşünür Gregory King tarafından ileri sürülmüştür. King Yasası, tarımda daha çok tahıl grubunda ortaya çıkmaktadır. Bu görüşe göre, tarımsal ürün arz miktarlarında aritmetik dalgalanmaya karşı, ürün fiyatları geometrik şekilde yükselmekte veya düşmektedir. Bu çerçevede tarımsal gelir, ürün miktarı ile ters orantılı olarak değişmektedir. Bkz: Ali Özgüven, Tarım Ekonomisi ve Politikası, 2. Baskı, Filiz Kitabevi, İstanbul, 1983, s Zeynel Dinler, Tarım Ekonomisi, 3. Baskı, Ekin Kitabevi, Bursa, 1993, ss

3 Türkiye de Tarım Sektörünün Gelişimi 273 Öte yandan tarımsal üretimdeki kesiklilik, risk ve belirsizliğin yüksek olması ve tarımda arz ve talep esnekliklerinin düşük olması çiftçinin desteklenmesi ve tarımsal gelir ve tarımsal ürün fiyatlarının istikrarlı hale getirilmesini gerektirmektedir. Çünkü güçlü ve verimli işleyen bir tarım sektörü, gıda arzını güvence altına aldığı gibi, pazara dönük tarımsal üretimi sağlamakta, tarıma dayalı sanayi üretimi için hammadde sağlamakta, böylece azgelişmiş ülkelerin önemli üretim ve ihracat geliri kaynağı olabilmektedir. Ayrıca, tarım sektörü kalkınma açısından bir finansman ve üretim faktörü kaynağıdır. Yine tarım sektörü ülkenin üretimine, GSYİH düzeyine ürün katkısı yapan, piyasa ve pazar katkısı sağlayan bir sektördür 539. Gelişmiş bir tarım sektörü ve yüksek gelir sahibi çiftçiler, ülke üretimine katkı yaptıkları gibi başta sanayi olmak üzere diğer sektörlerin ürettikleri mal ve hizmetlere de belirgin bir talep oluşturmaktadır. Bu noktalar bir araya getirildiğinde ülkelerin sanayileşmeleri ve kalkınmalarının tarımdan geçtiği ve tarımın gıda arz güvenliği sağladığı için her zaman desteklenmesi ve korunması gereken önemli bir sektör olduğu ifade edilebilir. 2. TÜRKİYE DE TARIM SEKTÖRÜ: YAPI, TARIMSAL ÜRETİM ve TÜKETİM Türkiye de tarım sektörünün yapısal durumu; kır ve tarım nüfusu, tarımsal istihdamın gelişimi ve tarımsal işletmeler bağlamında, Türkiye nin tarımsal üretimi ise ekim alanları dağılımı, bitkisel ve hayvansal üretim miktarlarının gelişimi çerçevesinde ele alınabilir. Ayrıca bu başlık altında tarımsal ürünler ve gıda tüketimi üzerinde durulacaktır Türkiye de Tarımsal Nüfus ve Tarımsal İstihdam Türkiye de tarım sektörünün yapısal durumu bağlamında ilk olarak Türkiye de kırsal kesimde yoğunlaşan tarımsal nüfusun gelişimine bakılabilir. Tablo 11.1 de görüldüğü gibi, Türkiye nin nüfusu 1927 de 13,6 milyonken günümüzde 76,7 milyon kişiye ulaşmıştır. Nüfus artış hızı, döneminde aynı hızda gerçekleşmemiş, örneğin II. Dünya Savaşı yıllarında %1,06 oranında gerçekleşirken 1960 sayımında %2,85 gibi oldukça yüksek bir hıza ulaşmıştır sonrası nüfus artış hızı oldukça zayıflamış, 2013 de %1,37 düzeyinde gerçekleşmiştir. Türkiye de kır nüfusu (belde ve köylerdeki nüfus), tabloda görüldüğü gibi, kentleşme sürecinin hızlandığı 1950 sonrası zamanla azalmıştır sayımıyla birlikte kır nüfusu, kent nüfusunun gerisinde kalmıştır. Kır nüfusunun payı 2012 de %22,7 düzeyine gerilemiş, 2013 de %8,7 olmuştur. Kntli nüfus oranı da benzer biçimde 2012 de %77,2 iken Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine (ADNKS) göre %91,3 ye ulaşmıştır. Türkiye de kırsal nüfusun 2012 yılında %22,7 iken 2013 yılı sonu itibarıyla %8,7 oranına düşmesinde 2013 yılında 14 yeni büyükşehir belediyesinin 539 Gülten Kazgan, Tarım ve Gelişme, Filiz Kitabevi, İstanbul, 1993, s. 237.

4 274 Türkiye nin Ekonomik Tarihi kurulması ve bu yerleşim yerlerindeki köylerin mahalle sayılmasının büyük etkisi olmuştur 540. Yıl Nüfus Tablo 11.1: Türkiye de Kır ve Kent Nüfusunun Gelişimi Kır Nüfusu Kır Nüfusu (%) Kent Nüfusu Kent Nüfusu (%) Nüfus Artış Hızı (%) , , , ,4 1, , ,0 2, , ,9 2, , ,4 2, , ,9 2, , ,0 2, , ,0 2, * , ,9 1, , ,3 1, , ,3 1, , ,3 1,37 Kaynak: TÜİK, İstatistik Göstergeler , Yayın No:4361, Ankara: Aralık 2014, ss.5-7. * 2000 yılı sonrası verileri 2007 de geçilen Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine (ADNKS) göredir. Türkiye de kırsal kesimde nüfus azalırken kentleşme ve sanayileşmeye bağlı olarak Tablo 11.2 de görüldüğü gibi, toplam istihdam içinde tarım sektörünün oransal payı giderek azalmıştır. Bu çerçevede, 1923 de tarımın toplam istihdamdaki payı yaklaşık %90 nı bulurken 1980 sonrası hızla gerilemiş, 1985 de %47 düzeyine inmiş, 2000 de %36 ve 2013 de %23,6 olmuştur. Bununla birlikte diğer sanayileşmiş ülkelerle karşılaştırıldığında, tarımın istihdam içindeki payı halen yüksektir. Oysa gelişmiş ülkelerde sanayileşmeye paralel olarak kentleşme oranı ve sanayide istihdamın arttığı ve tarım sektörünün istihdamdaki payının azaldığı görülmektedir. Türkiye de ise yetersiz sanayileşmeye bağlı çarpık kentleşmeyle birlikte kır nüfusunun azaldığı, tarımdan kopan işgücünün bir kısmının tarıma dayalı sanayiye kayabildiği, önemli bir kısmının kayıt dışı ekonomi (işportacılık v.b.) ile inşaat, turizm ve ticaret gibi hizmetler alanında yoğunlaştığı görülmektedir. Nitekim Tablo 11.2 de görüldüğü gibi, 90 yılda sanayinin istihdamdaki payı %19,4 düzeyine yükselebilmişken inşaat dâhil hizmetler sektörünün istihdamdaki payı 2013 de %57 düzeyine erişmiştir. 540 TÜİK, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları 2013, Haber Bülteni, Sayı: 15974, 29 Ocak 2014.

5 Türkiye de Tarım Sektörünün Gelişimi 275 Tablo 11.2: Türkiye de İstihdamın Sektörel Gelişimi (Bin Kişi ve %) Yıl Toplam İstihdam Tarım Sanayi Hizmetler Miktar % Miktar % Miktar % , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,0 2000* , , , , , , , , ,0 Kaynak: TÜİK, İstatistik Göstergeler , Yayın No: 4361, Ankara: Aralık 2014, ss * 2000 yılı sonrası verileri 2007 de geçilen Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine (ADNKS) göredir. Bu çerçevede günümüzde sanayi üretimi ve dış ticareti ekonomide ağırlık kazanmış olmasına rağmen ülkemizde kırsal kesimde halen önemli miktarda nüfus bulunmakta ve tarım ve tarıma dayalı sınaî üretim, önemini korumaktadır 541. Bununla birlikte gelişmiş ülkelerde tarımın GSYİH dan aldığı pay ile istihdamdaki payı arasında paralellik bulunduğu ve günümüzde gelişmiş ülkelerin tarımsal istihdam oranını GSYİH dan aldığı paya yaklaştırarak uzun dönemde tarımı daha az devlet desteğine ihtiyaç duyan hale getirdikleri görülmektedir. Bu bağlamda, örneğin bazı gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde tarımın GSYİH dan aldığı pay (Almanya, %0,8; Fransa %1,8; İtalya %1,8; İspanya %2,6; Polonya %3,6 ve Meksika %4,2) ile istihdamdaki payı birbirine yakın düzeydedir. Oysa Türkiye de tarımın GSYİH dan aldığı pay %9; istihdamdaki payı yaklaşık %24 düzeyindedir. Bu bağlamda Türkiye de tarımın istihdamdan aldığı payın GSYİH dan aldığı paya yaklaştırılması gerekmektedir. Çünkü bu haliyle tarım sektöründeki yaklaşık her üç çiftçi, milli gelirden bir dilim pay almakta ve bu durum çiftçimizin gelir grupları içindeki göreli yoksulluklarını göstermektedir. Öte yandan ülkemizde, tarımda mevsimlik olarak istihdam sözkonusu olduğu için ekin-hasat mevsimi dışında tarımsal işgücünün tamamı kullanılamamaktadır. Bu bağlamda tarımda önemli miktarda mevsimlik işsizlik bulunmakta, ayrıca tarımda yaygın biçimde gizli işsizlik olduğu ileri sürülmekte- 541 Gülcan Eraktan, Türkiye de Tarım, Tarım Kesimine Yönelik Politikalar ve Avrupa Topluluğu Karşısındaki Durumu, Alkar Matbaacılık, Ankara: 1988, s.1.

6 276 Türkiye nin Ekonomik Tarihi dir. Örneğin tarım sektöründe aktif istihdam içinde yaklaşık %25 oranında gizli işsizlik bulunduğu belirtilmektedir 542. Ayrıca, Türkiye de tarımdaki nüfus daha çok ücretsiz çalışan aile bireylerinden oluşmaktadır. Oysa ücretli işgücü fazlalığı gelişmiş tarımın göstergesidir. Günümüzde Türkiye de tarımda kendi hesabına çalışan oranı %43,8; ücretsiz aile işçisi oranı %48,4; ücretli ve yevmiyeli çalışan oranı %6,5 ve işveren oranı %1,3 düzeyindedir Türkiye de Tarımsal İşletme ve Alanlar: Sayısal Veriler Türkiye nin tarımsal işletmelerin durumuna bakıldığında, tarımsal işletmelerin genel olarak küçük ölçekli olduğu söylenebilir. Tarımsal işletme sayısında döneminde göreli artış olurken 2001 de yapılan en son tarım sayımına göre azalış olmuştur. Tablo 11.3 de görüldüğü gibi 1963 de yaklaşık 3,2 milyon tarımsal işletme bulunurken 1991 de 4 milyona yaklaşmış, 2001 de 3,1 milyona inmiştir. Bununla birlikte, Türkiye de tarım işletmesi sayısı AB ne göre daha yüksek, işletme başına arazi genişliği düşüktür. Türkiye deki tarımsal işletme sayısı AB nin toplam tarımsal işletme sayısının yaklaşık %25 ni bulmaktadır 544. Ülkemizdeki tarım işletmelerinin en önemli özelliği; kendi arazisini işleyen işletmelerin hâkim oluşudur. Kullanılan alanlar miras nedeniyle bölünmüş ve dağınıktır. Gizli işsizlik ve işletme sermayesi yetersizliği yanında modern teknolojiyi uygulama zorluğu vardır. İşletme arazilerinin küçük ve parçalı olması, tarımda yeni/modern teknolojiye geçişi engellemektedir 545. Modern teknoloji ve girdi kullanımı ancak optimal arazi büyüklüğünün altına düşmemesi kaydı ile etkin ve ekonomik olabilmektedir. Oysa Tablo 11.3 de görüldüğü gibi ülkemizde 1-50 dekar arası büyüklükteki işletmeler, mevcut işletmelerin yaklaşık üçte ikisini (%63,5) oluşturmakta, buna karşılık toplam işlenebilir tarım alanının sadece beşte birini (%21,4) işletmektedir ki, bu durum ekilen alan ile işletme sayısı arasındaki çarpıklığı açıkça göstermektedir. 542 Çetin, a.g.e., s Emine Olhan, Türkiye de Kırsal İstihdamın Yapısı, UNDP ve FAO Türkiye Temsilciliği Raporu, Haziran ( Erişim Tarihi: ). 544 Âdem Üzümcü, Türkiye ve AB Tarımı: Karşılaştırmalı Bir Analiz ve Ortak Tarım Politikasına Uyum Süreci, AB Yolunda Türkiye: Müzakere Sürecinin Ekonomi Politiği, (Editör: M. Dikkaya), Alfa Aktüel Yayınları, Bursa, 2006, s Âdem Üzümcü, Gümrük Birliği Öncesinde Türkiye nin Tarım Politikası, Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas, Aralık 1995, s. 53.

7 Türkiye de Tarım Sektörünün Gelişimi 277 Tablo 11.3: Türkiye de Tarımda İşletme Sayısı ve İşlenen Alan İşletme Büyüklüğü (dekar) İşletme İşlenen İşletme İşlenen İşletme İşlenen Sayısı Alan Sayısı Alan Sayısı Alan Adet % Ha. % Adet % Ha. % Adet % Ha. % (bin) (bin) (bin) (bin) (bin) (bin) 5 den az , ,7 25 6,3 66 0, ,8 48 0, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,6 24 0, ,4 17 0, , , ,9 10 0, ,9 4 0, , , , , , , ,4 Toplam Kaynak: TÜİK, İstatistik Göstergeler , Yayın No: 4361, Ankara: Aralık 2014, ss Türkiye de son dönemde dekar arası işletmelerin göreli payı (%16) azalmış, dekar arası işletmelerin işledikleri alanın oransal payı (%22,8) artmıştır. Bu durum son dönemde tarımsal işletme büyüklüğünün arttığı anlamına gelmektedir. Bununla birlikte Türkiye de tarımsal işletmelerin büyüklüğü AB ile karşılaştırıldığında oldukça küçüktür. Tablo 11.4 de görüldüğü gibi, AB ülkelerinde ortalama işletme büyüklüğü 12,6 hektar iken Türkiye de ancak yarısına ulaşmaktadır.

8 278 Türkiye nin Ekonomik Tarihi Tablo 11.4: Türkiye ve AB Ülkelerinde Tarım Arazisi, İşletme Büyüklüğü ve Tarımsal Nüfus Ülkeler İşlenebilir Tarım Arazisi (2009-Bin Hektar) İşletme Sayısı (2007-Bin Adet) Ortalama İşletme Büyüklüğü (2007-Hektar) Tarımsal İşgücü (2009-Bin Kişi) İngiltere ,8 321 Fransa ,1 752 Almanya ,7 649 İspanya ,8 786 İtalya ,6 849 Polonya , Macaristan ,8 174 Yunanistan ,7 537 AB (27) , Türkiye 18434* 3077* 6,0* 6097* Kaynak: Avrupa Komisyonu, (Erişim: ). * Türkiye verileri, TÜİK, 2001 tarım sayımı verileridir. Tarımsal işgücü 2012 yılına aittir. Öte yandan AB ortalamasının çok üstünde tarımsal işletme büyüklüğü ortalamasına sahip ülkeler bulunmaktadır. Örneğin, ortalama tarımsal işletme büyüklüğü hektar olarak İngiltere de 53,8; Fransa da 52,1 ve Almanya da 45,7 dir. Macaristan, Polanya ve İtalya nın ortalama tarımsal işletme büyüklüğü Türkiye ye yakın Yunanistan ın daha küçüktür. 2.3.Türkiye de Tarımsal Arazi Kullanımı ve Tarımsal Üretim Türkiye de Tarımsal Arazi Kullanımının Gelişimi Türkiye nin toprak varlığı ve tarım arazisi kullanımına bakıldığında, ekilebilir tarım arazisinin arttığı, ekilebilir arazi içinde özellikle tahılların ağırlıklı yer tuttuğu, nadasa bırakılan alanların 1982 ye kadar arttıktan sonra azalmaya başladığı, ormanlık alanların yaklaşık iki katına çıktığı görülmektedir. Son dönemdeki artış dışında, çayır ve mera arazilerinde azalma olmuştur.

9 Türkiye de Tarım Sektörünün Gelişimi 279 Tablo 11.5: Türkiye Tarım Arazisi, Çayır-Mera ve Orman Miktarı (Bin Hektar ve %) Yıllar Tahıl ve Diğer Bitkisel Ürünler Toplam Ekilen Nadas Sebze Bahçeleri Diğer Meyve Bağ Alanı Zeytinlik Orman Çayır Mera Miktar % 90,2 68,2 31,8 4,5 3,5 1,8 13,4 - Miktar % 92,2 64,9 35,1 2,8 2,9 2,1 13,5 - Miktar % 87,0 72,0 28,0 2,3 5,3 2,4 3,0 25,7 - Miktar % 86,7 78,3 21,8 2,4 5,6 2,1 3,2 25,7 15,8 Miktar % 87,3 78,6 21,4 3,0 5,4 2,0 2,3 26,4 18,6 Miktar % 83,0 80,0 20,0 3,5 8,1 1,9 3,4 27,4 18,6 Kaynak: TÜİK, İstatistik Göstergeler , Yayın No: 4361, Ankara: Aralık 2014, s yılı verilerine göre, yaklaşık 78,5 milyon hektarlık Türkiye toprakları içinde ekilebilecek arazi varlığı yaklaşık 23,8 milyon hektarla tüm toprakların yaklaşık %30 nu oluşturmaktadır. Ormanlık alanlar yaklaşık 21,7 milyon hektarla tüm toprakların %27,4 nü, çayır ve mera arazileri ise yaklaşık 14,6 milyon hektarla Türkiye topraklarının %18,6 sını kaplamaktadır. Tablo 11.5 de görüldüğü gibi, ekilebilecek araziler dikkate alındığında, 2013 yılı itibarıyla tahıl ve diğer bitkiler ekim alanı 19,76 milyon hektarla ekilebilecek arazilerin %83 nü oluşturmaktadır. Tahıllar ve diğer bitkisel ürünler ekilebilecek arazinin yaklaşık 15,6 milyonu (%80) ekilirken yaklaşık 4,1 milyon hektarı (%20) nadasa bırakılmaktadır. Tarım arazilerinin %3,5 nu sebze bahçeleri, %8,1 ni diğer meyve, içecek ve baharat bitkileri, %1,9 nu bağ alanları ve %3,4 nü zeytin ağaçları kaplamaktadır. Son dönemde zeytinlik alanları, diğer meyve ve sebze bahçeleri alanında oransal bir artış görülürken bağ alanlarının payında göreli azalış dikkati çekmektedir. Ayrıca, tahıl ve diğer bitkiler toplam alanı ve ekilebilen kısmında 2001 sonrası azalış olduğu görülmektedir Türkiye de Tarımsal Üretimin Gelişimi Türkiye de tarımsal üretimin gelişimi bitkisel üretime ait ekim alanları, üretim, verim ve hayvansal üretimin gelişimi bağlamında ele alınabilir.

10 280 Türkiye nin Ekonomik Tarihi a) Bitkisel Üretimde Gelişmeler Türkiye de bitkisel üretim bağlamında hububat, baklagiller, yağ bitkileri, endüstri bitkileri ile meyve ve sebzelerin ekim alanları, üretim miktarı ve verimlerine bakılabilir. Bu amaçla bu ürünlere ilişkin ekim alanları, üretim ve verim verileri beşer yıllık dönemler itibarıyla verilecek, böylece dönem içi dalgalanmalara bağlı değerlendirme hatalarından kaçınılabilecektir. Ayrıca, dönemi değerlerine de yer verilecektir. Dönemler Tablo 11.6: Türkiye de Önemli Hububatın Ekim Alanı, Üretim ve Verimleri Buğday Arpa Mısır Alan Üretim Verim Alan Üretim Verim Alan Üretim Verim , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,93 Kaynak: TÜİK, İstatistik Göstergeler , Yayın No: 4361, Ankara: 2014, ss ve ; Bahattin Çetin, Uygulamalı Tarım Ekonomisi, Nobel Yayınevi, Ankara, 2013, s. 30; Alan: 1000 Hektar, Üretim: 1000 Ton, Verim: Ton/Hektar. Türkiye de buğday, arpa ve mısır gibi insan gıdası, tarıma dayalı sanayi girdisi ve hayvan beslenmesinde önemli yer tutan hububatın 1925 den günümüze ekimi, üretim ve verimliliklerine bakıldığında, buğdayın ekim alanında Tablo 11.6 da görüldüğü gibi, 1950 li yıllarda tarımda mekanizasyon artışı sonucu hızlı genişleme görülmüş, 2,9 milyon hektar civarındaki buğday ekim alanı döneminde 7,3 milyon, döneminde 9,6 milyon hektara ulaşmıştır. Buğday ekim alanı 1994 den sonra görece azalarak 2013 de yaklaşık 7,8 milyon hektara gerilemiştir. Buğdayın üretim düzeyi 1925 den günümüze 10 katın üzerinde artarak yaklaşık 1,8 milyon ton civarından son yıllardaki en iyi hasat yılı olan 2013 de 22 milyon tona ulaşmıştır.

11 Türkiye de Tarım Sektörünün Gelişimi 281 Buğday üretiminde verim 4 katın üzerinde artarak hektara 2,8 tona ulaşmıştır. Arpanın ekim alanı 2,5 kat, üretimi 7 kat artış gösterirken verim artışı 3 kat olmuştur. Mısırda ekim alanı artışı buğday ve arpaya göre daha az olsa da üretim 14 kat artmış, verim artışı 7 katı bulmuş ve döneminde hektara 1,15 ton mısır üretilirken 2013 deki rekor düzeyindeki iyi hasatın da etkisiyle günümüzde 8,9 ton mısır üretilir hale gelmiştir. Bu üç hububatta önemli üretim artışlarına rağmen son dönemde mısır ve buğday ithalatının artmasında, unlu mamüller sanayinde kaliteli una ihtiyacının artması ve yem sanayinin yem hammaddesi temininde yetersizlik içinde bulunması etkili olmaktadır. Baklagillerden kuru fasulye, mercimek ve nohutun ekim alanı, üretim ve verimlerindeki gelişmelere bakıldığında, kuru fasulyenin ekim alanı hektardan hektara kadar çıkmış, ancak, günümüzde hektara gerilemiştir. Kuru fasulyenin üretim miktarı, dönem boyunca artarak tondan tona kadar çıksa da günümüzde ton olmuştur. Verim artışı görece zayıf kalmış, yaklaşık 3 kat artarak hektara 2,3 tona erişmiştir (Tablo 11.7). Dönemler Tablo 11.7: Türkiye de Önemli Baklagillerin Ekim Alanı, Üretim ve Verimleri Kuru Fasulye Mercimek Nohut Alan Üretim Verim Alan Üretim Verim Alan Üretim Verim , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,19 Kaynak: TÜİK, İstatistik Göstergeler , Yayın No: 4361, Ankara: 2014, ss ve ; Bahattin Çetin, Uygulamalı Tarım Ekonomisi, Nobel Yayınevi, Ankara, 2013, s. 31; Alan: 1000 Hektar, Üretim: 1000 Ton, Verim: Ton/Hektar.

12 282 Türkiye nin Ekonomik Tarihi Mercimek (kırmızı ve yeşil) ekim alanı hektardan hektara kadar ulaşsa da daha sonra gerileyerek hektara inmiştir. Mercimek üretimi, tondan tona yükselmiş, 1990 sonrası gerileyerek tona düşmüştür. Mercimekte verim, 1955 e kadar yükselmiş, dönemi haricinde, neredeyse aynı kalırken 2005 sonrası artarak hektara 1,90 tona kadar yükselmiştir. Nohut ekim alanı hektar düzeyinden hektara yükselmiş, daha sonra gerileyerek hektara inmiştir. Bu bağlamda beslenmede önemli baklagillerin ekim alanında gerilemeler dikkat çekici olmuştur. Nohut üretimi ton düzeyinden tona ulaştıktan sonra gerilemiş, 2013 de tona düşmüştür. Nohutta verim 2005 sonrası artarak hektara 1,2 ton düzeyinde gerçekleşmiştir. Yağ bitkilerinin ekim alanı, üretim ve verimlerindeki gelişmelere bakıldığında; ayçiçeği ekim alanı, üretim ve veriminde 1945 den 1985 e önemli artış olmuş, verimdeki artış nedeniyle 1985 sonrası ekim alanı azalmasına rağmen üretim miktarı artmış, 2013 de yaklaşık hektarlık alandan 1,523 milyon ton ayçiçeği elde edilmiştir. Ayçiçeğinde verim 1950 öncesi oldukça düşükken günümüzde hektara 2,5 tona ulaşmıştır (Tablo 11.8). Tablo 11.8: Türkiye de Önemli Yağ Bitkileri Üretimi Ayçiçeği Yer Fıstığı Soya Susam Dönem Alan Üretim Verim Alan Üretim Verim Alan Üretim Verim Alan Üretim Verim , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,62 Kaynak: TÜİK, İstatistik Göstergeler , Yayın No: 4361, Ankara: 2014, ss ve ; Bahattin Çetin, Uygulamalı Tarım Ekonomisi, Nobel Yayınevi, Ankara, 2013, s. 33; Alan: 1000 Hektar, Üretim: 1000 Ton, Verim: Ton/Hektar.

13 Türkiye de Tarım Sektörünün Gelişimi 283 Yer fıstığı ekiliş alanında son dönemde belirgin bir artış gözlenmektedir ve 2013 de hektarlık alanda üretim yapılmıştır. Yer fıstığı üretimi tondan verim artışına bağlı olarak (3,5 ton/hektar) 2013 de tona çıkmıştır. Soya fasulyesi ekim alanı ve üretiminde 1985 e kadar artış yaşanırken bu dönemden sonra özellikle yem sanayi ihtiyacı için soya ithali artışıyla birlikte ekim alanı ve üretimi gerilemiştir. Son iki-üç yılda ekim alanları artışı ve verimin yüksek olması (4,16 ton/hektar) nedeniyle 2013 de hektarlık alanda ton soya üretimi gerçekleşmiştir. Susam ekim alanı ve üretiminde benzer biçimde, görece zayıf bir artış 1985 e kadar yaşanmış, son dönemde ekim alanı ve üretiminde belirgin azalış görülmüştür. Susam üretiminde verim, genelde düşük (0,60 ton/hektar) düzeydedir. Tablo 11.9: Türkiye de Bazı Endüstri Bitkileri Üretimi Pamuk Şekerpancarı Tütün Patates Dönem Alan Üretim Verim Alan Üretim Verim Alan Üretim Verim Alan Üretim Verim , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,5 Kaynak: TÜİK, İstatistik Göstergeler , Yayın No: 4361, Ankara: 2014, ss ve ; Bahattin Çetin, Uygulamalı Tarım Ekonomisi, Nobel Yayınevi, Ankara, 2013, s. 34; Aan: 1000 Hektar, Üretim: 1000 Ton, Verim: Ton/Hektar. Türkiye nin tarıma dayalı sanayisine (tekstil, şeker ve tütün sanayi) hammadde sağlayan ve ayrıca beslenme açısından önemli yer tutan endüstri bitkilerinin ekim alanları, üretim ve verim düzeylerindeki gelişmelere bakıldığında; pamuk ekim alanı, hektardan hektara ulaşmış, daha sonra azalarak 2013 de hektara inmiştir (Tablo 11.9). Pamuk üretimi, 1925 den günümüze düzenli biçimde artarak tondan 2011 de

14 284 Türkiye nin Ekonomik Tarihi tona ulaşmış, 2013 de ton olmuştur. Pamuk verim artışı 5 kata yaklaşmış ve günümüzde yaklaşık 1,95 ton/hektar olmuştur. Şeker pancarı ekimi dönemine kadar hızla artmış, sonra azalarak 2013 de geçici verilere göre 291 bin hektar olmuştur. Şekerpancarı üretimi, ekim alanı ve verim artışının etkisiyle 2010 da 18 milyon tona kadar yaklaşmış, 2013 geçici verilerine göre 16,5 milyon tona yaklaşmıştır. Verim düzeyi 14 kat artarak 57 ton/hektara yaklaşmıştır. Son dönemde serbest ticaret anlaşmaları, izlenen tarım politikaları yanısıra, şeker pancarı alternatifi mısır şurubunun (glikoz) ucuz maliyeti nedeniyle şekerleme sanayinde kullanılması şeker pancarı üretiminde göreli azalmalara neden olmuştur. Türkiye nin 1980 lere kadar önemli ihraç kalemi olan tütün ekim alanı büyük ölçüde azalmış, 2013 yılı geçici verilerine göre 136 bin hektara inmiştir. Verimin görece gerilediği (0,66 ton/hektar) tütün üretimi, ekim alanlarının genişlediği dönemine kadar artmış, sonra azalarak 2011 de 45 bib tona inse de 2013 geçici verilerine göre 90 bin ton olmuştur. Önemli gıda kaynağı patatesin ekim alanı ise 32 bin hektar düzeyinden 210 bin hektara kadar ulaşmış, 2013 de 125 bine gerilemiştir. Patates üretimi, geçmişten günümüze ekim alanı ve verim artışının etkisiyle 70 bin ton düzeyinden 5,2 milyon tona yükselmiş, 2010 sonrası gerileyerek, 2013 de ekim alanının daralmasının etkisiyle 2013 de yaklaşık 4 milyon ton olmuştur. Patates verim düzeyi son dönemde 31,5 ton/hektar düzeyine erişmiştir. Tablo 11.10: Türkiye de Bazı Önemli Sebzelerin Üretimi (Bin ton) Yıl Domates Salatalık Taze Fasulye Kuru Soğan Karpuz Kaynak: TÜİK, İstatistik Göstergeler , Yayın No: 4361, Ankara: 2014, ss

15 Türkiye de Tarım Sektörünün Gelişimi 285 Görüldüğü üzere, tahıllar-hububat, işlenen arazinin büyük kısmını oluşturmakta, Türkiye de pamuk, şeker pancarı, patates, ayçiçeği gibi bitkiler, tahılları takip etmektedir. Ekim alanları, 1990 lar sonrası tarımsal desteklerin azaltılması/minimum düzeyde sürdürülmesi nedeniyle azalmıştır. Buna karşın verim artışları paralelinde üretim artışları sürmüştür. Ayrıca, Türkiye de mera ve çayır alanları yetersizdir. Yem bitkileri alanı, AB nin 1/10 kadarıdır. Oysa hayvancılığın gelişmesi için yem bitkileri ekiliş alanının artırılması gereklidir. Gelişmiş ülkelerde ekilen arazilerde tahılların payı %50, endüstri bitkilerinin payı %25, baklagil ve yem bitkilerinin payı %10 civarındadır. Türkiye de yem bitkilerinin ekim alanındaki payı sadece %1,2 dir 546. Türkiye de domates, salatalık, taze fasulye, kuru soğan ve karpuz gibi önemli sebzelerin 1970 den günümüze üretim miktarlarının gelişimine bakıldığında; dünya üretiminde ilk 3-4 arasında bulunduğumuz domates üretimi hızla artmış, 1970 de 1,8 milyon tonken günümüzde 11,8 milyon tona ulaşmıştır (Tablo 11.10). Domates, sofralarda taze olarak tüketilmekte, tarıma dayalı sanayide (salça ve konserve) kullanılmaktadır ve ihracatta önemli potansiyele sahiptir. Yine diğer sebzeler üretiminde 1970 den günümüze önemli artışlar olmuştur. Örneğin salatalık üretimi 4 kattan fazla, taze fasulye 2,5 kat, karpuz üretimi yaklaşık 2 kat ve kuru soğan üretimi 3 kata yakın artmıştır. Meyve üretiminde cumhuriyetin kuruluşundan günümüze önemli gelişmeler olmuştur. Türkiye de tropik meyveler hariç neredeyse tüm meyveler üretilmektedir ve bazı meyvelerin üretiminde (fındık, kuru üzüm, incir, kiraz v.b) dünyada ülkemiz ilk sıralarda bulunmaktadır. Bu bağlamda ilk sırada yer aldığımız fındık üretiminde ağaç sayısı 1936 den günümüze artarak yaklaşık 348 milyona çıkmış, fındık üretimi 2012 de tona ulaşmış, 2013 de gerileyerek ton olmuştur. (Tablo 11.11). Fındık üretiminde döneminde belirgin dalgalanmalar sözkonusudur. Üzüm ekim alanı dikili bağ miktarı hektara kadar ulaşsa da günümüzde hektara gerilemiş, üzüm üretimi, günümüzde 4 milyon tona ulaşmıştır. Benzer biçimde tabloda yer alan ve burada yer veremediğimiz diğer meyvelerin ağaç sayısı ve üretiminde önemli artışlar olmuştur. Ayrıca meyve veren zeytin ağacı sayısı 2013 de 129 milyon adete ulaşmış, zeytin üretimi 1,7 milyon tona ulaşmıştır. Zeytin sofralık tüketim ( ton) yanısıra, yağ üretiminde (yaklaşık 1,3 milyon ton) kullanılmakta ve zeytin ihracatı yapılmaktadır. Çay üretimi üreticinin geçimini sağladığı bir alandır yılı itibarıyla çay üretimi dekarlık alanda yapılmış ve 1,180 milyon ton miktarında yaş çay yaprağı üretimi gerçekleşmiştir. 546 Üzümcü, Türkiye ve AB Tarımı: Karşılaştırmalı Bir Analiz ve Ortak Tarım Politikasına Uyum Süreci, s. 162.

16 286 Türkiye nin Ekonomik Tarihi Yıl Tablo 11.11: Türkiye de Bazı Meyvelerin Ağaç Sayısı ve Üretimi Elma Şeftali Üzüm Kayısı ve Zerdali İncir Fındık Mandalina Portakal A B A B A B A B A B A B A B A B , , ,5 69 3, ,2 2 0, , , ,8 51 4, ,5 3 3, , , ,3 43 6, ,4 28 5, , , ,1 95 5, ,4 68 7, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Kaynak: TÜİK, İstatistik Göstergeler , Yayın No: 4361, Ankara: 2014, ss A: Meyve Veren Ağaç Sayısı (Milyon), Üzüm Bin hektar, B: Üretim: bin ton. b) Hayvansal Üretimde Gelişmeler Tarımsal faaliyette hayvansal üretim (küçükbaş, büyükbaş hayvan, kanatlı üretimi, arıcılık ve balıkçılık) de önemli yere sahiptir. Bu bağlamda, Türkiye de gıda ve tarıma dayalı sanayi açısından önem taşıyan hayvan sayılarında dönemler itibarıyla görülen gelişmelere bakıldığında; Tablo de görüldüğü gibi, Türkiye de küçükbaş ve büyükbaş hayvan sayısında 1980 li yıllara kadar önemli gelişmeler görüldüğü dikkati çekmektedir.

17 Türkiye de Tarım Sektörünün Gelişimi 287 Yıl Tablo 11.12: Türkiye de Hayvan Sayılarındaki Gelişmeler (1000 Adet) Koyun Kıl Keçisi Tiftik Keçisi Sığır Tavuk- Horoz Arı Kovanı Kaynak: TÜİK, İstatistik Göstergeler , Yayın No: 4361, Ankara: 2014, ss Bununla birlikte 1980 de 49 milyon başa ulaşan koyun ve 16 milyon başa ulaşan sığır sayısı, bu yıldan sonra hızla azalmıştır. Koyun sayısı 2010 yılında 23 milyon civarında iken son birkaç yılda artarak günümüzde 29,3 milyona ulaşmış, kıl keçisi sayısı 1930 lardaki düzeye inerken, asıl gerileme tiftik keçisi miktarında olmuştur. Sığır sayısında son dönemde verilen desteklerin etkisiyle yeniden toparlanma görülmüş ve 2013 de yaklaşık 14,4 milyon başa ulaşılmıştır. Bu gelişmelerin etkisi et ve süt üretiminde görülmüş, hayvansal üretime yönelik desteklerin istikrarlı olmaması, süt ve et fiyatlarının düşmesine yol açmıştır. Bu durum hayvan sayısı ve et üretiminde dönemsel azalmalara yol açmış, özellikle 2000 yılı sonrası canlı hayvan veya et ithali söz konusu olmuştur. Öte yandan düzenli olarak artan tavuk ve horoz sayısı, tavuk gribi hastalığı sonrası hızla gerilemiş, son dönemde artarak 2013 de 266,1 milyona ulaşmıştır. Tavuk ve yumurta üretiminde Türkiye bölgede rekabetçi bir ülke konumundadır ve önemli bir ihracat kapasitesine sahiptir. Bir başka önemli üretim alanı arıcılığa bakılınca, 1940 da 1,1 milyon civarındaki kovan sayısı 2013 de 6,6 milyonu aşmış, bal üretimi de 5000 ton düzeylerinden ton düzeyine yaklaşmıştır.

18 288 Türkiye nin Ekonomik Tarihi Yıl Tablo 11.13: Türkiye de Hayvansal Üretimin Gelişimi Süt (1000 Ton) Et (1000 Ton) Yumurta (Milyon Adet) Bal (Ton) Deniz Balık (1000 Ton) Kültür Kaynak: TÜİK, İstatistik Göstergeler , Yayın No: 4361, Ankara: 2014, ss Öte yandan son dönemde büyükbaş hayvan sayısının artmasıyla birlikte et üretiminde belirgin artış olmuş, örneğin bir önceki dönemde ortalama ton civarındaki et üretimi 2010 da ton olmuş ve 2013 de yaklaşık 1 milyon tona ulaşmıştır. Buna karşın büyükbaş hayvan sayısındaki dönemsel değişmeler, süt üretiminin dönemler itibarıyla yılda 1-2 milyon ton gibi büyük oranda oynamasına yol açmıştır. Bu çerçevede örneğin süt üretimi döneminde ortalama 10,3 milyon tondan bir sonraki dönem 9,8 milyon tona düşmüş, döneminde ortalama 12 milyon ton olmuştur. Son bir kaç yılda artan süt üretimi 2013 de 18,2 milyon tona yükselmiştir (Tablo 11.13). Türkiye de balık üretimi de son dönemde gelişmektedir. Bu gelişmede kültür balıkçılığının etkisi büyüktür. Bu bağlamda deniz balıkları ve diğer deniz ürünleri miktarı tondan gerileyerek 2013 de tona düşerken kültür balıkçılığı üretimi 1985 sonrası hızla artarak tondan günümüzde tona ulaşmıştır. Öte yandan TÜİK verilerine göre ülkemizde tarım işletmelerinin %62,3 ü bitkisel ve hayvansal üretime birlikte yer vermekte, %37,2 si sadece bitkisel üretim gerçekleştirirken %0.5 nde yalnız hayvancılık yapılmaktadır. Bitkisel

19 Türkiye de Tarım Sektörünün Gelişimi 289 ve hayvansal üretimi birlikte yapan işletmeler ekilebilir arazinin %66,4 nü, sadece bitkisel üretim yapan firmalar ekilebilir arazinin %33,6 nı kullanmaktadırlar. Ayrıca tarımsal üretimin (bitkisel ve hayvansal üretim) pazarlanan değerine göre Türkiye de 2013 de bitkisel üretim 76,6 milyar TL, hayvansal üretim (canlı hayvan ve hayvansal ürünler) 53,8 milyar TL olmak üzere toplam tarımsal üretim yaklaşık 130,4 milyar TL olmuştur. Buna göre toplam tarımsal üretim değerinin %59 u bitkisel üretim, %41 i ise hayvansal üretimden oluşmaktadır Türkiye de Tarımsal Ürünler ve Gıda Tüketimi Türkiye, bulunduğu iklim koşulları itibarıyla çok çeşitli tahıllar, baklagiller, sebze ve meyve üretimini gerçekleştiriyor olsa ve bazı ürünler üretiminde dünyada ilk sıralarda bulunsa bile, Türkiye de tahıllar ağırlıklı bir beslenme ve tarımsal ürün ve gıda tüketimi bulunmaktadır. Bilindiği gibi, azgelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde yetersiz gıda maddeleri arzı ve yetersiz gelir gibi nedenlerle beslenme genellikle tahıl ağırlıklıdır ve dengeli beslenmeden uzaktır. Tablo 11.14: Türkiye ve Bazı AB Ülkelerinde Kişi Başı Yıllık Gıda Tüketimi ( , kg) Gıda Maddeleri Almanya İtalya Fransa Polonya Türkiye Buğday 78,6 150,2 108,0 108,4 209 Pirinç 3,5 10,4 6,5 2,0 6,5 Patates 68,6 44,7 50,6 120,7 59,9 Katı/Sıvı Yağ 18,1 27,9 15,5 5,3 7,8 Şeker 37,4 43,6 36,5 33,8 27,2 Et/Karkas 95,2 104,1 117,3 84,2 20,7 Süt ve Süt Ürünleri 64,1 57,7 70,2 93,7 37,8 Yumurta 12,7 11,1 15,2-6,2 Peynir 20,4 21,0 23,4 12,8 - Kaynak: EUROSTAT, Basic Statistics of the EU, 2007 den aktaran Bahattin Çetin, Uygulamalı Tarım Ekonomisi, Nobel Yayınevi, Ankara, 2013, s. 42. Bu çerçevede son dönemde Türkiye de kişi başına gelir düzeyi doları aşsa bile, tarımsal ürünler ve gıda tüketiminde tahıl ağırlıklı, dengeli beslenmeden uzak bir tüketim yapısı mevcuttur. Nitekim, Tablo de görüldüğü gibi, dönemi dikkate alındığında, Türkiye de kişi başına et tüketimi, bazı AB ülkelerinin yaklaşık beşte biri düzeyinde iken buğday tüketimi bu ülkelerin iki veya üç katına ulaşmaktadır. Benzer biçimde, sağlıklı

20 290 Türkiye nin Ekonomik Tarihi ve dengeli beslenmede önemli olan Türkiye de kişi başına yumurta tüketimi AB ülkelerinin yarısı kadar, süt ve süt ürünleri tüketimi ise AB ülkelerinin yarısı veya üçte biri kadardır. 3. TÜRKİYE DE TARIMIN SANAYİYE GİRDİ TEMİNİ VE TARIM SEKTÖRÜNDE GİRDİ KULLANIMI Türkiye de tarım sektörünün öncelikle sanayi sektörüne girdi teminine bakıldığında, imalat sanayi içinde gıda ve içecek sanayi, tekstil, giyim ve deri sanayi ile orman ürünleri sanayi ön plana çıkmaktadır. Tarıma dayalı sanayi olarak bilenen bu sektörler, işledikleri hammaddenin neredeyse tamamını tarım sektöründen temin etmektedir 547. Nitekim, Türkiye de cumhuriyetin kuruluşuyla oluşturulan ilk imalat sanayi sektörleri; şeker, dokuma ve iplik ile içki ve sigara üretimine dönük tekel işletmeleridir. Daha sonraki yıllarda süt (Süt Endüstrisi Kurumu-SEK), et ve balık (Et ve Balık Kurumu-EBK) ile çay (Çay-Kur) işletmeleri kurulmuştur. Bu kurumlar, belirtilen ürünleri tarım sektöründen temin ettikleri girdilerle üretmişler, bu ürünler ithalatının yerli üretimle karşılanmasını ve kıt döviz kaynaklarından tasarruf sağlamışlardır. Günümüzde tekstil ve giyim sanayi, gıda ve içecek sanayi, imalat sanayi içinde dünya koşullarında rekabetçi bir konumda çalışmaktadır. Bu sektörler dönemsel dalgalanmalar ve darboğazları yerli girdiyle çalışmanın sağladığı avantajla hızla atlatabilmektedirler. Türkiye de son dönemde, tarım sektörü ile girdi temini çok daha güçlü olan gıda ve içecek sanayinin imalat sanayi içindeki yerini görmek için Tablo den yararlanabiliriz. Bu bağlamda, bu sanayilerdeki dönemindeki gelişmesine bakıldığında, gıda ve içecek sanayi işyerlerinin toplam imalat sanayi işyeri sayısının yaklaşık %11 ni; çalışan sayısının imalat sanayi istihdamının yaklaşık %12 sini oluşturduğu görülmektedir. Gıda ve içecek sanayinin üretimi ve katma değerinin payının da sırasıyla imalat sanayi içinde %14,4 ve %12 olduğu dikkati çekmektedir. 547 Çetin, a.g.e., ss

21 Türkiye de Tarım Sektörünün Gelişimi 291 Tablo 11.15: Türkiye de Gıda ve İçecek Sanayi ( ) İşyeri Sayısı Çalışan Sayısı (1000 Kişi) Üretim (Milyon TL) Katma Değer (Milyon TL) ORT. DEĞİŞİM (%) ORT. DEĞİŞİM (%) ORT. DEĞİŞİM (%) ORT. DEĞİŞİM (%) İmalat Sanayi (1) , , , ,6 Gıda-İçecek San. (2) , , , ,3 2/1 (% pay) 11,1-11,9-14,4-12,0 - Gıda Sanayi , , , ,0 Et ve Et Ürünleri , , , ,2 Su ve Su Ürünleri 60-1,8 5-0, , ,1 Sebze-Meyve İşleme , , , ,2 Sıvı, Katı Yağ 772 6,8 12-7, , ,0 Süt Ürünleri , , , ,8 Unlu Mamüller ,2 22 2, , ,6 Yem Sanayi ,5 8 7, , ,9 Diğer Gıda Sanayi , , , ,2 İçecek Sanayi , , , ,8 Kaynak: Bahattin Çetin, Uygulamalı Tarım Ekonomisi, Nobel Yayınevi, Ankara, 2013, s. 46. Gıda ve içecek sanayinde işyeri sayısı, çalışan sayısı, üretim ve katma değerde dönemi değişimine bakıldığında, işyeri sayısının %24; çalışan sayısının %22; üretimin %71 ve katma değerin %53 oranında arttığı görülmektedir. Bu artış oranları imalat sanayi artış oranlarının 2 veya 3 katı üzerindedir. Bununla birlikte bu artışlar, gıda sanayi alt dallarında eşit olmamıştır. Örneğin süt ürünleri sanayinde üretim ve katma değerdeki artışlar %150 ye yaklaşmış, et ve et ürünleri sanayinde üretim ve katma değer artışı %100 ü bulmuşken unlu mamüller üretimi ve katma değerinde artış sırasıyla %36 ve %6 düzeylerinde kalmıştır. Gıda sanayi işyeri sayısında, ilk sırayı unlu mamüller almakta, ardından sebze ve meyve işleme, süt ürünleri ve et ürünleri sanayi gelmektedir. En fazla istihdam sağlayan gıda sanayi alt sektörü sebze ve meyve işleme sanayidir, bu sektörü sırasıyla et ve süt ürünleri sanayi izlemektedir. Gıda sanayi üretiminde sırasıyla sebze ve meyve işleme, süt ürünleri ve et ürünleri ilk sıraları almakta, katma değerde ise süt ürünleri ilk sırayı almakta, sebze ve meyve işleme ile et ürünleri bu sektörü takip etmektedir.

22 292 Türkiye nin Ekonomik Tarihi Tablo 11.16: Türkiye de Bazı Tarımsal Girdilerin Kullanımındaki Gelişmeler Girdi Birim Traktör Adet Biçerdöver Adet Karasaban Adet Kimyevi Gübre Karma Yem Sulu Alan Bin Ton Bin Ton Bin Hektar * * Kaynak: Bahattin Çetin, Uygulamalı Tarım Ekonomisi, Nobel Yayınevi, Ankara, 2013, s. 48; TÜİK, İstatistik Göstergeler , Yayın No: 4361, Ankara: 2014, s * 2010 yılı verisi. Tarıma dayalı sanayiye tarım sektörünün girdi katkısından sonra tarım sektöründe girdi kullanımına bakılabilir. Bilindiği gibi, tarımda teknoloji kullanımı gittikçe yaygınlaşmaktadır. Bu çerçevede geçmişten günümüze tarım sektöründe teknoloji kullanımına paralel olarak Türkiye de daha ileri düzeyde mekanizasyon yavaş da olsa gerçekleşmiştir. Örneğin tarımda kullanılan traktör sayısının artması ile arazi genişlemesi hızlanmıştır. Bu hızlanma 1960 ların ortalarında azalmış ve kullanılabilecek arazinin sınırına ulaşılmıştır de traktör sayısı iken on katın üzerinde artışla 2013 de 1,2 milyonu aşmıştır (Tablo 11.16). Buna karşın karasaban sayısı 2 milyon adetten 2013 de civarına inmiştir. Biçerdöver sayısı döneminde %15 civarında artmıştır. Bu gelişmeye rağmen traktör ve benzer tarım makinelerinin yaygınlaşmasında Türkiye halen AB nin gerisinde bulunmaktadır 548. Kimyevi gübre kullanımı 1970 de 2,1 milyon ton civarında iken günümüzde 11,4 milyon tona ulaşmıştır. Bununla birlikte doğal gübrenin yakacak (tezek) olarak kullanılması ülkemizde yaygın olduğu için kimyevi gübre kullanımı artsa bile, gübre kullanımı AB ortalamasının beşte biri düzeyindedir. Karma yem kullanımı 1970 sonrası hızla artmış, ton düzeyinden 11,5 milyon tona erişmiştir. Sulanan alan, son dönemde GAP sulamaları sonucu artmış, 1970 de hektar düzeyindeyken 2010 da 5,5 milyon hektara erişmiştir. Bununla birlikte Türkiye de halen 8,5 milyon hektarlık sulanabilir arazinin sadece %65 i sulanabilmektedir ve toplam ekilebilir alanın ise sadece %25 inde sulu tarım yapılabilmektedir. 548 Üzümcü, Türkiye ve AB Tarımı: Karşılaştırmalı Bir Analiz ve Ortak Tarım Politikasına Uyum Süreci, s.164

23 Türkiye de Tarım Sektörünün Gelişimi 293 Tablo 11.17: Türkiye de Tohumluk Kullanımındaki Gelişmeler (Ton) Ürün/Yıl Buğday Arpa Mısır Çeltik Ayçiçeği Patates Pamuk Sebze Kaynak: Bahattin Çetin, Uygulamalı Tarım Ekonomisi, Nobel Yayınevi, Ankara, 2013, s. 48. Ayrıca sertifikalı tohumluk kullanımı buğday, arpa ve mısırda önemli miktarda artmış, buna karşın pamuk üretiminde görece artışa karşın patates de görece azalma olmuştur (Tablo 11.17). 4- TARIMIN GSYİH İÇİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ Türkiye de tarım sektörünün ekonomideki yeri ve önemini görmek açısından bu sektörün GSYİH dan aldığı paya bakılabilir. Bu bağlamda, Türkiye nin kalkınma süreciyle birlikte tarımın ekonomideki ağırlığı azalmış, geçmişten günümüze bu sektörün sabit fiyatlarla GSYİH payı, özellikle 1980 sonrası gerilemiştir (Tablo 11.18). Tarımın GSYİH dan aldığı pay 1930 da %46,8 iken 2012 de %9,4 oranına inmiştir. Bu çerçevede 2013 de sabit fiyatlarla Türkiye GSYİH sı yaklaşık 122,5 milyar TL olarak gerçekleşmiş, tarım sektörü üretimi yaklaşık 11,3 milyar TL, inşaat sektörü yaklaşık 7,2 milyar TL, toplam sanayi üretimi yaklaşık 32,9 milyar TL, hizmetler üretimi yaklaşık 71,6 milyar TL olmuştur. Tarım sektörünün GSYİH içindeki payının gerilemesinde, ülkedeki yapısal dönüşüm bağlamında sanayi ve hizmetler sektörünün gelişmesi yanısıra tarımın büyüme oranının GSYİH büyüme oranı ve diğer sektörler büyüme oranının gerisinde kalması etkili olmuştur. Bu bağlamda tarım sektörü döneminde %6,9; döneminde %6,2 oranında büyürken döneminde %1,9 oranında büyüyebilmiştir. Tarımsal hasıla büyüme oranları özellikle 1980 sonrası gerileyerek ortalama %1,5-2 civarında gerçekleşmiş, buna karşılık GSYİH ın dönemi ortalama büyüme oranı %4,9 olunca 549, istihdam içindeki payı %23 düzeyine inmesine rağmen 549 Âdem Üzümcü, Türkiye Ekonomisinde Büyüme ve Kalkınma Dinamikleri , Türkiye nin Ekonomi Politiği , (Editörler: M. Dikkaya, D. Özyakışır), Orion Kitabevi, Ankara: 2008, s. 297.