Bir Sağlık Ocağına Başvuran Kişilerin Sosyal El Yıkama ile İlgili Bazı Bilgi ve Tutumların Saptanması

Transkript

1 Araştırma/Research Article TAF Prev Med Bull 2009; 8(3): Bir Sağlık Ocağına Başvuran Kişilerin Sosyal El Yıkama ile İlgili Bazı Bilgi ve Tutumların Saptanması [To Determine Some Knowledge and Attitudes Related to the Social Hand Washing of Individuals who Apply to a Primary Health Center] ÖZET AMAÇ: Bu araştırmada bir sağlık ocağına başvuran kişilerin sosyal el yıkama ile ilgili bazı bilgi ve tutumlarının saptanması ve bunların bazı sosyodemografik özelliklerle ilişkisinin incelenmesi amaçlanmıştır. YÖNTEM: Tanımlayıcı tipteki bu epidemiyolojik araştırmada bir sağlık ocağına 5 iş gününde başvuran 18 yaş ve üzerindeki kişiler araştırmanın evrenini oluşturmuştur. Araştırmaya katılmayı kabul edenlere araştırıcılar tarafından hazırlanan anket formu yüz yüze görüşme yöntemiyle uygulanmıştır. Katılımcıların bilgi ve olumlu tutum puan ortalamaları hesaplanmış, analizlerde yüzde dağılımı ile t- test ve One Way Anova kullanılmıştır. BULGULAR: Araştırmaya katılanların %77,9 u kadın, %31,0 ı ilkokul mezunu, %75,5 i evlidir. Katılımcıların %41,5 i ellerini günde 11 ve üzeri sayıda yıkadığını belirtmiştir. Araştırmaya katılanların bilgi puanlarının ortalaması 61,6±21,4, olumlu tutum puanlarının ortalaması ise 61,9±13,4 olarak saptanmıştır. Katılımcıların öğrenim durumu arttıkça bilgi ve olumlu tutum puan ortalamalarının arttığı görülmektedir ve fark istatistiksel olarak anlamlıdır (sırasıyla p=0,002, p=0,013). Katılımcılardan kadın olanlarda ortalama olumlu tutum puanı erkeklerden daha yüksektir ve farklılık istatistiksel olarak anlamlıdır (p=0,001). SONUÇ: Bu çalışmanın sonuçlarına göre el yıkama ile ilgili bilgi ve olumlu tutumların sosyodemografik özelliklerden etkilendiği söylenebilir. El yıkama alışkanlığı ile ilgili olarak bilgi ve olumlu tutumu iyileştirilmesi için en uygun çözümün eğitim seviyesini yükseltmek olduğu sonucuna varılabilir. SUMMARY AIM: The aim of this study is to determine some knowledge and attitudes related to the social hand washing of individuals who apply to a health center and to examine the relationships with some sociodemographic characteristic. METHODS: The universe of this epidemiological descriptive study was applicants (over 18 years old) of a primary health center in five business days. A questionnaire, which was prepared by the researchers, was applied to the applicants who agree to participate in the survey with face to face interview method. The mean scores of the knowledge and positive attitude of participants were calculated and the percentage distribution, t-test and One Way Anova were used in analysis. RESULTS: 77.9% of participants in research were female, 31.0% were primary school graduate and 75.5% were married. Of the participants, 41.5% were washing hands 11 times and over in a day. The mean scores of the knowledge and positive attitudes of participants were 61.6±21.4 and 61.9±13.4, respectively. The mean knowledge and positive attitudes scores were significantly different increases with education (p=0.002, p=0.013 respectively). The mean scores of positive attitudes of females were higher than males and difference is statistically significant (p=0.001). CONCLUSION: According to the results of this study, it can be said that the knowledge and positive attitudes about hand washing influenced by socio-demographic characteristics. It can be concluded that the most appropriate solution for improving knowledge and positive attitudes about hand washing is to increase the level of education. Sarp Üner 1, Funda Sevencan 1, Erdem Başaran 2, Cafer Balcı 2, Burcu Bilaloğlu 2. 1 Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD, 2 *Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi, Ankara. Anahtar Kelimeler: Sağlık ocağı, el yıkama, bilgi, tutum. Key words: Primary health center, hand washing, knowledge, attitude. Sorumlu yazar/ Corresponding author: Funda Sevencan, Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD, 06100, Altındağ, Ankara, Türkiye. fundasevencan@yahoo.com GİRİŞ Bireyin bedenini temiz ve sağlıklı tutmak için yaptığı tüm uygulamalar kişisel hijyen olarak tanımlanmaktadır. Hastalıkların oluşmasını engellemek için yapılan kişisel koruyucu önlemlerin başında, kişisel hijyen uygulamaları gelmektedir. Bireyin kendi çabasıyla alacağı bazı önlemler, onun daha sağlıklı bir yaşam sürdürmesine yardımcı olmaktadır (1, 2, 3). Günlük yaşamda vücudun dış ortam ile en çok ilişkide olan ve dolayısıyla en fazla kirlenen bölgesi ellerdir. El yıkama hastalıklardan korunmak için en kolay, etkili ve maliyet etkin yöntemdir (4-8). Halen dünyada en sık görülen ve en çok öldüren hastalıklar grubunu enfeksiyon hastalıkları oluşturmaktadır. Doğru el yıkama şekli ve alışkanlığının 207

2 kazandırılması halinde bu hastalıkların sıklığında önemli azalmalar olacağı bildirilmektedir (1, 9, 10 13). Bu konudaki kanıtlardan ilki Semmel Weis tarafından ortaya konmuştur yılında Viyana hastanesinin doğum kliniğinde sağlık personelinin ellerinin temizliği ile anne ölümlerinin azaldığı gösterilmiştir (10, 14, 15). Yapılan çok sayıda çalışmada el yıkamanın birçok bulaşıcı hastalığın yayılmasını azalttığı gösterilmiştir. Wenzel tarafından yapılan bir çalışmada, kötü el hijyeni ve yetersiz el yıkamanın bir yılda 1 milyon sindirim sistemi hastalığı görülmesine, 60 bin hastanın yatırılarak tedavisine, 3 bin Shigella ve 10 bin Hepatit-A olgusuna, 250 ölüme neden olduğu gösterilmiştir (16). Lee tarafından yapılan bir çalışmada ise küçük çocukları olan ailelerde el yıkamanın solunum yolu hastalıklarının yayılmasını azalttığı gösterilmiştir (17). Curtis ve arkadaşları tarafından yapılan 7 müdahale, 6 vaka kontrol, 2 kesitsel, 2 kohort çalışmasının değerlendirildiği bir meta analiz çalışmasında ellerin yıkanmamasının ishalli hastalıkları 1,8 kat arttırdığı, ellerin yıkanması durumunda da ishalli hastalıklar açısından riskin %42,0 47,0 arasında azaldığı gösterilmiştir (18 20). Konu ile ilgili müdahalelerle yılda 1 milyon çocuğun ishalli hastalıklardan ölümünün önüne geçilebileceği tahmin edilmektedir (18, 19). Luby ve arkadaşlarının 15 yaş altı çocuklarda yaptığı el yıkama konulu müdahale çalışmasında ishalli hastalıkların kontrol grubuna göre %53,0, ishal olunan günün ise %39,0 daha az olduğu saptanmıştır (19). Rabie ve arkadaşları tarafından yapılmış bir meta analiz çalışmasında el yıkamanın solunum sistemi hastalıklarını %6,0 44,0 azalttığı gösterilmiştir (21). Dünyada el yıkama istenildiği kadar yaygın bir alışkanlık değildir. Rabie ve arkadaşları tarafından yapılan bir çalışmada önemli durumlarda-yiyeceklere dokunmadan önce ve tuvaleti kullandıktan sonraellerin sabunla yıkanması %0 ile %34,0 arasında değiştiği gösterilmiştir (21). Günlük yaşamda belirli işleri yaptıktan sonra ve gün içinde çeşitli saatlerde (en azından iki saatte bir) eller yıkanmalıdır (1, 2, 4, 6-9, 22-28). Bulaşıcı Hastalıklar Merkezi CDC ve Amerikan Enfeksiyon Kontrol Birliği (APIC) tarafından el yıkama rehberleri oluşturulmuştur (10). Ayrıca el yıkamanın önemini vurgulamak amacıyla 15 Ekim 2008, UNICEF tarafından Küresel El Yıkama Günü olarak ilan edilmiştir (8). Bu araştırmada bir sağlık ocağına başvuran 18 yaş ve üzerindeki kişilerin Sosyal el yıkama ile ilgili bazı bilgi ve tutumlarının saptanması ve bu bilgi ve tutumlarının bazı sosyodemografik özelliklerle ilişkisinin incelenmesi amaçlanmıştır. GEREÇ VE YÖNTEM Tanımlayıcı tipteki bu epidemiyolojik araştırmada bir sağlık ocağına 5 iş gününde başvuran 18 yaş ve üzerindeki kişiler araştırmanın evrenini oluşturmuştur. Araştırmaya katılmayı kabul eden 294 kişi ile yüz yüze görüşme yöntemiyle 44 soruluk bir anket formu uygulanmıştır. Araştırmanın ön denemesi başka bir sağlık ocağında yapılmıştır. Araştırmada el yıkama olarak ifade edilen Sosyal el yıkama, ellerdeki kir ve patojen bakterileri uzaklaştırmak amacıyla su ve sabun ile yapılan; mekanik temizliği önceleyen; antimikrobiyal özelliği olmayan katı ve sıvı sabunlar kullanılarak yapılan bir uygulama (3) olarak tanımlanmaktadır. El yıkamada uygun teknik; eller suyla ıslatılması, sabunun köpürtülmesi, avuç içleri parmak aralarının en az 15 saniye mekanik hareketlerle temizlenmesidir. Ardından eller akan suyun altında durulanır ve kâğıt havlu ile kurulanır (4, 6, 9, 22, 24 28). Katılımcıların Sosyal el yıkama konusundaki bilgilerini değerlendiren 8, tutumlarını değerlendiren 21 soru bulunmaktadır. Katılımcının bilgi sorularına verdikleri her bir doğru yanıt için, 1 puan verilmiş, aldıkları toplam puanlar soru sayılarına bölünmüş ve sonuçlar 100 puan üzerinden değerlendirilmiştir. Bilgi düzeyi için doğru olarak kabul edilen yanıtlar; Tablo 2 deki önermelerden 1, 3, 4, 6. e katılmıyorum, 2, 7, 5 ve 8. e katılıyorum seçenekleridir. Tutumların değerlendirmesinde, günde 11 kez ve üzerinde elini yıkamanın olumlu olduğu kabul edilmiştir. Bu el yıkama sıklığı kişinin günlük yaşantısındaki aktiviteleri (yemek, tuvalet vb) göz önüne alınarak hesaplanmıştır. Ayrıca Ellerimi yıkadıktan sonra her zaman kuruluyorum cevabı ve Tablo 2 deki 1, 2, 4, 5, 7, 9, 10, 12, 13, 15, 16, 17, 18, 20, 21, önermelere her zaman, 3, 6, 8, 11, 14 ve 19. önermelere ise hiçbir zaman cevabının verilmesi olumlu tutum olarak kabul edilmiştir. Önermelerden alınan toplam puan Puan = X 100 Önerme sayısı Araştırmanın yürütüldüğü sağlık ocağının sorumlu hekiminden ve çalışmaya katılanlardan sözel izin alınmıştır. Analizlerde SPSS 15.0 yazılımı kullanılmış, yüzde dağılımı, ortalamalar arası farkın anlamlılık testleri (student-t, One Way Anova) kullanılmıştır. BULGULAR Bir sağlık ocağına başvuranlardan 18 yaş ve üzerindeki kişilerin Sosyal el yıkama ile ilgili bazı 208

3 bilgi ve tutumlarının saptandığı ve bilgi ve tutumların bazı sosyodemografik özelliklerle ilişkisinin incelendiği bu çalışmada katılımcıların %3,5 i (10 kişi) 20 yaşının altında, %8,5 i (25 kişi) ise 60 yaş ve üzerindedir. Katılımcıların %77,9 u (229 kişi) kadındır, %4,4 ü (13 kişi) okuryazar değil, %31,0 ı ise (91 kişi) ilkokul mezunu, %75,5 i (222 kişi) evli, %20,1 i (59 kişi) çocuğu olduğunu, %23,1 i (68 kişi) ise çalıştığını ifade etmiştir. Araştırmaya katılanların %41,5 i (122 kişi) ellerini günde 11 ve üzeri sayıda yıkadığını belirtirken %1 i (3 kişi) ise günde 1-2 kez yıkadığını belirtmiştir. Araştırmaya katılanların el yıkayamama nedenleri araştırıldığında %60,5 inin (178 kişi) gerek görmediği, %30,3 ünün (89 kişi) ise unuttuğu için ellerini yıkamadığını ifade etmiştir. Katılımcılara el yıkama sırasında neler kullandıkları sorulmuş ve %98,0 ı (288 kişi) su, %67,7 si (199 kişi) sıvı sabun, %58,8 i (173 kişi) katı sabun, %6,8 i (20 kişi) ise el dezenfektanı kullandığını belirtmiştir. Katılımcıların sosyal el yıkama konusundaki bilgilerinin değerlendirildiği önermelere verilen cevaplar Tablo 1 de sunulmuştur. Araştırmaya katılanların %33,3 ü ellerin soğuk suyla yıkanması gerektiğini belirtirken %69,4 ü ellerin ılık suyla yıkanması gerektiğini, %27,9 u ise sıcak suyla yıkanması gerektiğini belirtmiştir. Tablo 1. Sağlık ocağına başvuran 18 yaş ve üzeri kişilerden araştırmaya katılanların el yıkama konusundaki bilgisini değerlendiren önermelere verilen cevaplar (Aralık 2008) Katılıyorum Katılmıyorum Fikrim yok n % n % n % 1.Eller soğuk suyla yıkanmalıdır 98 33, , ,0 2.Eller ılık suyla yıkanmalıdır , ,4 24 8,2 3.Eller sıcak suyla yıkanmalıdır 82 27, , ,3 4.El yıkarken bilezik ve saatin çıkarılması gerekmez , , ,2 5.El yıkarken yüzüklerin çıkarılması gerekir , , ,9 6.El bileklerini yıkamak gereksizdir 47 16, , ,5 7.Eller en az 15 saniye yıkanmalıdır , , ,6 8.Elleri yıkadıktan sonra kurulamak gerekir ,4 21 7,2 13 4,4 n=294 Tutum sorularına verilen uygun yanıtlar koyu renktir. Tablo 2. Sağlık ocağına başvuran 18 yaş ve üzeri kişilerden araştırmaya katılanların el yıkama ile ilgili tutumunu değerlendiren önermelere verilen cevaplar (Aralık 2008) Her zaman Bazen Hiçbir zaman n % n % n % 1.Yemeklerden önce ellerimi yıkarım , , Yemeklerden sonra ellerimi yıkarım , ,6 16 5,4 3.Tuvaletten önce ellerimi yıkarım 85 28, , ,3 4.Tuvaletten çıkınca ellerimi yıkarım ,2 16 5,4 1 0,4 5.Dışarıdan eve gelince ellerimi yıkarım , ,5 17 5,8 6.İnsanlarla tokalaştıktan sonra ellerimi yıkarım 72 24, , ,6 7.Yatmadan önce ellerimi yıkarım , , ,4 8.Toplu taşıma araçlarını kullandıktan sonra ellerimi yıkarım , , ,5 9.Sabah kalkınca ellerimi yıkarım , ,3 2 0,7 10.Hayvanlara dokunduktan sonra ellerimi yıkarım , ,2 26 8,8 11.Ellerimi kirli gördüğüm zaman ellerimi yıkarım ,2 22 7,6 4 1,4 12.Yemek hazırlamadan önce ellerimi yıkarım ,1 27 9,2 5 1,7 13.Para alışverişinden sonra ellerimi yıkarım , ,3 24 8,1 14.Burnumu temizledikten sonra ellerimi yıkarım ,5 21 7,2 1 0,3 15.Çöplere dokunduktan sonra ellerimi yıkarım ,9 18 6,1 3 1,0 16.Hasta insana dokunmadan önce ellerimi yıkarım , , ,0 17.Hasta insana dokunduktan sonra ellerimi yıkarım , ,1 23 7,8 18.Saçlarımı taradıktan sonra ellerimi yıkarım , , ,8 19.Ev temizliği yaptıktan sonra ellerimi yıkarım , ,9 27 9,2 20.Bulaşık yıkadıktan sonra ellerimi yıkarım , , ,3 21.Çamaşır yıkadıktan sonra ellerimi yıkarım , , ,3 n=294, Tutum sorularına verilen uygun yanıtlar koyu renktir

4 Tablo 3. Sağlık ocağına başvuran 18 yaş ve üzeri kişilerden araştırmaya katılanların el yıkama ile ilgili bilgi ve olumlu tutum puanlarının bazı sosyodemografik özelliklere göre değerlendirilmesi (Aralık 2008) N (%) Bilgi Tutum Ort±ss t/f p Ort±ss t/f p Yaş Grubu 37 yaş ve altı 149 (51,2) 63,5±21,7 61,9±12,9 0, ,58 0,12 38 yaş ve üzeri 145 (48,8) 59,6±20,9 61,9±14,0 Cinsiyet Kadın 229 (77,9) 61,1±0,24 63,5±12,9 3, ,730 0,472 Erkek 65 (22,1) 63,3±24,6 56,2±13,8 Öğrenim Durumu Okuryazar olan ve olmayanlar 23 (7,8) 55,9±23,2 53,8±15,0 İlkokul mezunu 91 (30,9) 57,0±21,1 62,0±14,1 3, Ortaokul mezunu 43 (14,6) 59,6±21,6 64,5±11,8 4,370 0,002 Lise mezunu 83 (28,3) 63,1±20,4 61,0±13,2 Yüksekokul/Üniversite 54 (18,4) 70,8±19,9 64,5±11,8 Medeni Durum Bekar 42 (14,3) 65,2±26,7 58,5±13,9 Evli 222 (75,5) 61,4±20,8 1,040 0,352 62,7±13,2 1, Diğer 1 30 (10,2) 57,9±16,9 60,9±13,7 Çocuğu olma durumu Var 235 (79,9) 61,4±20,6 62,6±13,4 1, ,205 0,838 Yok 59 (20,1) 62,1±24,5 59,1±13,2 Çalışma Durumu Evet 68 (23,1) 68,6±19,7 62,1±13,9 0, ,120 0,002 Hayır 226 (76,9) 59,5±21,5 61,2±11,6 n=294, 1 Dul, boşanmış, ayrı yaşayan Katılımcıların %39,5 i el yıkama sırasında bilezik ve saat gibi takıların çıkarılmasına gerek olmadığını, %50,7 si el yıkarken yüzüklerin çıkarılması, %73,5 i el bileklerinin yıkanması, %52,7 si ellerin en az 15 saniye yıkanması, %88,4 ü elleri yıkadıktan sonra kurulanması gerektiğini belirtmiştir (Tablo 1). Katılımcıların sosyal el yıkama konusundaki tutumlarının değerlendirildiği önermelere verilen cevaplar Tablo 2 de sunulmuştur. Araştırmaya katılanların yemeklerden önce her zaman el yıkama yüzdesi %83,0 iken yemeklerden sonra her zaman ellerini yıkadığını belirtenlerin yüzdesi ise %67,0 a düşmüştür. Katılımcıların %94,7 si tuvaletten çıktıktan sonra, %69,7 si dışarıdan eve gelince, %24,5 i insanlarla tokalaştıktan sonra, %61,2 si toplu taşıma araçlarını kullandıktan sonra, %91,2 si ellerini kirli gördüğünde her zaman ellerini yıkadığını ifade etmiştir. Para alışverişinden sonra ellerini her zaman yıkadığını belirtenler ise %62,6 dır (Tablo 2). Katılımcılara sorulan bilgi ve tutum sorularından aldıkları puanlar soru sayısına bölünmüş, sonuç 100 ile çarpılmış ve alınan puanlar 100 üzerinden değerlendirilmiştir. Katılımcıların bilgi puanlarının ortalaması 61,6±21,4, ortancası 62,5, en küçük-en büyük puan ise 0-100,0 arasında değişmektedir. Katılımcıların tutum puanlarının ortalaması 61,9±13,4, ortancası 66,7, en küçük-en büyük puan ise 20,8 87,5 arasında değişmektedir. Katılımcıların %6,5 i (19 kişi) bilgi sorularından tam puan almıştır. Olumlu tutum sorularından en yüksek puanı alan kişiler ise katılımcıların %1,4 ü (4 kişi) dür. Katılımcıların bilgi ve tutum sorularından aldıkları puanların bazı sosyodemografik özelliklerine göre dağılımı ve değerlendirilmesi Tablo 3 de sunulmuştur. Katılımcıların el yıkama ile ilgili bilgi puanları yaşa göre değerlendirildiğinde ortanca yaşın ve altında (37 yıl) olanların puan ortalaması 63,5 iken, ortanca yaşın üzerinde olanların puan ortalaması 59,6 olarak saptanmıştır. Katılımcıların yaşı ile bilgi puanı ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptanmamıştır (p=0,121). Katılımcılardan erkeklerin bilgi puanı ortalaması 63,3, kadınların bilgi puanı ortalaması ise 61,1 olarak saptanmıştır. Cinsiyet ile bilgi puanı ortalaması arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptanmamıştır (p=0,472). Katılımcıların el yıkama ile ilgili bilgi puanları öğrenim durumuna göre değerlendirildiğinde ilkokul mezunu olanların bilgi puanı ortalaması 57,0 iken, yüksekokul/üniversite mezunlarının puan 210

5 ortalaması 70,8 olarak saptanmıştır. Öğrenim durumu arttıkça bilgi puan ortalamalarının arttığı görülmektedir ve fark istatistiksel olarak anlamlıdır (p=0,002). Katılımcılardan bekâr olanların bilgi puan ortalaması 65,2, evli olanların ise 61,4 olarak saptanmıştır. Medeni durum ile bilgi puanı ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptanmamıştır (p=0,352). Katılımcıların çocuğu olduğunu ifade edenlerin bilgi puanı ortalaması 61,4 iken, çocuğu olmayanların puan ortalaması 62,1 dir. Çocuğa sahip olma ile el yıkama bilgi puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptanmamıştır (p=0,838). Katılımcılardan çalışanların bilgi puan ortalamaları 68,6, çalışmayanların ise 59,5 dir. Çalışma durumu ile el yıkama konusundaki bilgi puan ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptanmıştır (p=0,002) (Tablo 3). Katılımcıların el yıkama ile ilgili olumlu tutum puanları yaşa göre değerlendirildiğinde ortanca yaşın ve altında (37 yıl) olanların puan ortalaması 61,9 iken, ortanca yaşın üzerinde olanların puan ortalaması 61,9 olarak saptanmıştır. Katılımcıların yaşı ile olumlu tutum puanı ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptanmamıştır (p=0,963). Katılımcılardan erkeklerin olumlu tutum puanı ortalaması 56,2, kadınların puanı ortalaması ise 63,5 olarak saptanmıştır. Cinsiyet ile olumlu tutum puanı ortalaması arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptanmıştır (p=0,001). Katılımcıların el yıkama ile ilgili olumlu tutum puanları öğrenim durumuna göre değerlendirildiğinde ilkokul mezunu olanların olumlu tutum puanı ortalaması 62,0 iken, yüksekokul/üniversite mezunlarının puan ortalaması 64,5 olarak saptanmıştır. Öğrenim durumu ile tutum puan ortalaması arasında istatistik olarak anlamlı bir ilişki saptanmıştır (p=0,013). Katılımcılardan bekar olanların olumlu tutum puan ortalaması 58,5, evli olanların ise 62,7 olarak saptanmıştır. Medeni durum ile olumlu tutum puanı ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptanmamıştır (p=0,172). Katılımcıların çocuğu olduğunu ifade edenlerin olumlu tutum puanı ortalaması 62,6 iken, çocuğu olmayanların puan ortalaması 59,1 dir. Çocuğa sahip olma ile el yıkama olumlu tutum puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptanmamıştır (p=0,073). Katılımcılardan çalışanların olumlu tutum puan ortalamaları 62,1, çalışmayanların ise 61,2 dir. Çalışma durumu ile el yıkama konusundaki olumlu tutum puan ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptanmamıştır (p=0,600) (Tablo 3). TARTIŞMA Bir sağlık ocağına başvuran 18 yaş üzeri kişilerin Sosyal el yıkama ile ilgili bazı bilgi ve tutumlarının saptandığı ve bazı sosyodemografik özelliklerle ilişkisinin incelendiği bu çalışmada uygun sayıda kabul edilen 11 kez ve üzerinde elini yıkayanların yüzdesi %41,5 olarak saptanmıştır. Bu kişisel hijyen konusunda önemli bir eksikliğin olduğunu düşündürmektedir. Sandora ve arkadaşlarının el yıkama konusunda çocuklu ailelerle yaptığı el hijyeni eğitimi müdahale çalışmasında çocuklarda ishalli hastalıkların azaldığı gösterilmiştir (5). El yıkamanın önemi ve gerekliliği konusunda halka eğitim verilmesi uygun olacaktır. Katılımcılara ayrıca ellerini yıkamama nedenleri sorulmuş ve en sık olarak gerek görmedikleri ve unuttukları yanıtları alınmıştır. Pittet in sağlık çalışanları ile yaptığı bir çalışmada el yıkamama nedenleri olarak benzer şekilde o anda düşünememek, unutmak, meşgul olmak yanıtları alınmıştır. Konu ile ilgili yapılmış birçok çalışmada el yıkamanın önündeki engeller; el temizlik ürünlerinin cildi kurutması, sabun ya da kâğıt havlu yokluğu, çok meşgul olunması, bilgi eksikliği, düşünülmemiş ve unutulmuş olması, okulda ya da büyüklerin rol model olmaması olarak gösterilmiştir (14, 29-45). El yıkama konusunda yapılacak her türlü müdahalenin daha etkili olabilmesi için el yıkamama nedenlerinin dikkate alınması uygun olacaktır. Katılımcılara yöneltilen bilgi sorularından en çok bilinen ellerin yıkandıktan sonra kurutulması gerektiğidir (%88,4). En az bilinen ise eller yıkanırken bilezik ve saatin çıkarılması gerektiğidir (%48,3). Katılımcıların sadece %6,5 i bilgi sorularından tam puan almıştır. Katılımcılara yöneltilen tutum sorularından ise en çok ifade edilen tuvaletten çıktıktan sonra ellerimi yıkarım (%94,2) önermesidir. Yemeklerden önce elimi yıkarım önermesine her zaman yanıtını veren kişiler (%83,0), tuvaletten sonra elimi yıkarım önermesine her zaman yanıtını verenlerden daha az sayıdadır. Larson ve arkadaşlarının yaptığı bir çalışmada katılımcılara benzer tutum soruları yöneltilmiştir. Tuvaletten çıktıktan sonra ellerimi yıkarım önermesinden tam puan alınırken yemeklerden önce el yıkadığını ifade edenlerin daha az puan aldıkları görülmüştür (40). Halka el yıkama konusunda verilebilecek bilgi ve beceri eğitimde konu ile ilgili tüm kuralların ve uygulamaların hazırlanmış rehberler doğrultusunda ve beceriye dayalı olarak aktarılması uygun olacaktır. Katılımcıların el yıkama konusundaki bilgi ve olumlu tutumlardan aldıkları puanlar yaşı, cinsiyeti, öğrenim durumu, medeni durumu, çocuğu olma 211

6 durumu ve çalışma durumu gibi bazı sosyodemografik özellikleri açısından değerlendirilmiştir. Katılımcıların yaşı, medeni durumu ve çocuğu olma durumu ile el yıkama konusundaki bilgi ve olumlu tutum puan ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptanmamıştır. Katılımcıların çocuğu olma durumu ile el yıkama konusundaki olumlu tutum puanları olmayanlara göre istatistiksel olarak anlamlı olmasa da aldıkları olumlu tutum puanları çocuğu olanlarda olmayanlara göre daha yüksektir. Bu sonuç çocuklarda sık görülen bulaşıcı hastalıkların açısından çok olumludur. Çünkü yapılan çalışmalarda ebeveynlerinin ellerini yıkaması ile çocuklarda en sık görülen bulaşıcı hastalıklardan olan ishalli ve solunum sistemi hastalıkların sıklığının ve süresinin azaldığı gösterilmiştir (17-21). Çalışmada, kadınlarda bilgi puanı ortalamaları erkeklere göre farklılık göstermezken, olumlu tutum puanının erkeklerden anlamlı olarak daha yüksek saptanmıştır. Nairobi de yapılmış bir çalışmada da yaş ve cinsiyet ile el yıkama sıklığı arasında bir ilişki saptanmamıştır (46). Bu bulgu literatürle farklılık göstermekle birlikte kadınların bilgilerini erkeklere göre daha fazla uygulamaya yansıttıklarını düşündürebilir. Katılımcıların el yıkama ile ilgili bilgi ve olumlu tutum puanlarının öğrenim durumuna göre değerlendirildiğinde öğrenim durumu arttıkça hem bilgi hem de olumlu tutum puanı ortalamalarının arttığı saptanmıştır. Yapılan çalışmalarda kişilerin öğrenim durumunun el yıkama konusunda en önemli belirleyici olduğu ifade edilmektedir (17, 47). El yıkama alışkanlığı ile ilgili olarak bilgi ve olumlu tutumu iyileştirilmesi için en uygun çözümün eğitim seviyesini yükseltmek olduğu sonucuna varılabilir. Katılımcılardan herhangi bir işte çalışanların el yıkama ile ilgili bilgi puan ortalamalarının çalışmayanlara göre daha yüksek olduğu saptanmıştır. Ancak aynı durum tutum puanları açısından geçerli değildir. Bu durumda çalışanların çalışmayanlara göre el yıkama konusunda daha bilgili olduğu ancak bu bilgilerinin uygulamaya yansıtamadığı düşünülebilir. Kişilerin çalıştıkları yerde el yıkamama nedenlerinin araştırılması uygun olacaktır. Bu çalışmada el yıkama ile ilgili bilgi ve olumlu tutumların sosyodemografik özelliklerden etkilendiğini söylemek mümkündür. Ancak çalışmanın sonuçları değerlendirilirken bazı kısıtlılıkların göz önüne alınması gerekmektedir. Kısıtlılıklardan ilki sorulan soruların araştırmacılar tarafından hazırlanan önermelerle sınırlı olması ve önermelerin geçerlilik ve güvenilirliğinin yapılmamış olmasıdır. Bir diğer kısıtlılık çalışmanın beş iş günü içinde sağlık ocağına başvuranlar üzerinde yapılmış ve bulguların genellemeyecek olmasıdır. Halkın el yıkama konusundaki bilgi ve olumlu tutumları ile ilgili temsil eden örneklerde araştırmaların yapılması uygun olacaktır. KAYNAKLAR 1. Güler Ç. Kişisel Hijyen Çevre ve Sağlık. Özgür Doruk Güler Çevre Dizisi:10. Ankara, Yazıt Yayıncılık, Güler Ç. Çevre Kirliliği ve Çocuk. Özgür Doruk Güler Çevre Dizisi:3. Ankara, Yazıt Yayıncılık, Dirican R, Bilgel N. Kişisel Sağlığı Koruma Önlemleri. Halk Sağlığı (Toplum Hekimliği). 2. Baskı. Bursa, Uludağ Üniversitesi Basımevi; 1993, p Hand Washing: Reducing the Risk of Common Infections. Canadian Center for Occupational Health_and_Safety._http:// ers/diseases/washing_hands.html_[erişim_tarihi: ]. 5. Sandora TJ, Taveras EM, Shih MC, Resnick EA, Lee GM, Degnan DR et al. A Randomized, Controlled Trial of a Multifaceted Intervention Including Alcohol-Based Hand Sanitizer and Hand-Hygiene Education to Reduce Illness Transmission in the Home. Pediatrics. 2005;116. p Hand_Washing._http:// es/update_on_sea_earthquake_and_tsunami_in fection_control_hand_washing.pdf_[erişim_tarihi: ]. 7. The Handwashing Handbook. A guide for developing a hygiene promotion program to increase handwashing with soap. The World Bank, BNWP, WSP. May ng_handbook.pdf [Erişim Tarihi: ]. 8. Global Handwashing Day 15 October. Planner s Guide.2008._http:// g/planners_guide_global_handwashing_day.pdf [Erişim Tarihi: ]. 9. Hand-Washing Recommendations to Reduce Disease Transmission From Animals in Public Settings. MMWR. Recommendations and Reports. July 6, 2007/56 (RR05); _http:// rr5605a4.htm [Erişim Tarihi: ]. 10. Guideline for Hand Hygiene in Health-Care Settings Recommendations of the Healthcare 212

7 Infection Control Practices Advisory Committee and the HICPAC/SHEA/APIC/IDSA Hand Hygiene Task Force. MMWR. Recommendations and Reports October 25, 2002/Vol. 51/No. RR [Erişim Tarihi: ]. 11. Nenstıel RO, White GL, Aikans T. Clinical alert: handwashing-a century of evidence ignored. Clinician Reviews. 1997; 7(1): Bustreo F, Harding A, Axelsson H. Can developing countries achieve adequate improvements in child health outcomes without engaging the private sector? Bulletin of the World Health Organization. 2003; 81: Saade C, Bateman M, Bendahmane D. The story of a successful public private partnership in Central America: handwashing for diarrheal disease prevention. Arlington (VA): BASICS II, EHP, UNICEF, USAID, World Bank, Jarvis WR. Handwashing the Semmelweis lesson forgotten? Lancet. 1994; 344: Temel F, Sevencan F, Acar Vaizoğlu S. Bir Biyolojik ve Sosyal Çevre Öyküsü Semmel Weis. Özgür Doruk Güler Çevre Dizisi: 8. Ankara, Yazıt Yayıncılık, Wenzel RP. The Economic of Nasocomial İnfektions. J. Hosp. Infect. 1995; 31: Lee GM, Salomon JA, FriedmanJF. Illness transmission in the home: a possible role for alcohol- based hand gels. Pediatrics. 2005;115: Curtis V, Cairncross S. Effect of washing hands with soap on diarrhoea risk in the community: a systematic review. Lancet. Infect Dis. 2003; 3: Luby SP, Agboatwalla M, Painter J, Altaf A, Billhimer WL, Hoekstra RM. Effect of Intensive Handwashing Promotion on Childhood Diarrhea in High-Risk Communities in Pakistan: A Randomized Controlled Trial. JAMA. 2004; 291: Black RE, Dykes AC, Anderson KE, Wells JG, Sinclair SP, Gary GW et al. Handwashıng To Prevent Diarrhea In Day-Care Centers. American Journal of Epidemiology. 1981; 113(4): Rabie T, Curtis VE. Spa: Lavado de manos y riesgo de infecciones respiratorias: una revisión cuantitativa sistemática. Tropical Medicine & International Health. 2006; 11(3): Influenza:_A_Fact_Sheet._http:// chrond/hands.html [Erişim Tarihi: ]. 23. Akın L, Özcebe H, Güler Ç. Kişisel Hijyen. Editörler: Akın L, Özcebe H, Haznedaroğlu D, Özbaş S, Serim H. Adölesan Sağlığı ve Gelişimi Eğitici Eğitimi Rehberi Kitabı. TC Sağlık Bakanlığı AÇSAP Genel Müdürlüğü-UNICEF, 2001, p Handwashing_on_Cruise_Ships._http:// pdf [Erişim Tarihi: ]. 25. Hand_Washing_Guide._http:// ]. 26. The_Manager s_guide_to_handwashing. f [Erişim Tarihi: ]. 27. Aronson S Update on Hand Hygiene in Child_(day)_Care_Setting._http://mail.ccie.com/libr ary/ pdf [Erişim Tarihi: ]. 28. Hand Washing and food safety. World Health Organization Regional Office for Africa Division of Healthy Environments and Sustainable Development Food Safety Unit (FOS). Fact Sheet 2._http:// arihi: ]. 29. Pittet D, Mourouga P, Perneger TV. Members of the Infection Control Program. Compliance with handwashing in a teaching hospital. Ann Intern Med. 1999; 130: Boyce JM. It is time for action: improving hand hygiene in hospitals. Ann Intern Med. 1999; 130: Dubbert PM, Dolce J, Richter W, Miller M, Chapman SW. Increasing ICU staff handwashing: effects of education and group feedback. Infect Control Hosp Epidemiol. 1990; 11: Larson E, Kretzer EK. Compliance with handwashing and barrier precautions. J Hosp Infect. 1995; 30(suppl): Sproat LJ, Inglis TJJ. A multicentre survey of hand hygiene practice in intensive care units. J Hosp Infect. 1994; 26: Kretzer EK, Larson EL. Behavioral interventions to improve infection control practices. Am J Infect Control. 1998; 26: Voss A, Widmer AF. No time for handwashing!? Handwashing versus alcoholic rub: can we afford 100% compliance? Infect Control Hosp Epidemiol. 1997; 18: Thompson BL, Dwyer DM, Ussery XT, Denman S, Vacek P, Schwartz B. Handwashing and glove use 213

8 in a long-term care facility. Infect Control Hosp Epidemiol. 1997; 18: Pittet D. Improving compliance with hand hygiene in hospitals. Infect Control Hosp Epidemiol. 2000; 21: Teare L, Handwashing Liasion Group. Hand washing: a modest measure-with big effects. Br Med J. 1999; 318: Teare EL, Cookson B, French GL. UK handwashing initiative. J Hosp Infect. 1999; 43: Larson EL, Bryan JL, Adler LM, Blane C. A multifaceted approach to changing handwashing behavior. Am J Infect Control. 1997; 25: Weeks A. Why I don t wash my hands between each patient contact [Letter]. Br Med J. 1999; 319: Webster J. Handwashing in a neonatal intensive care nursery: product acceptability and effectiveness of chlorhexidine gluconate 4% and triclosan 1%. J Hosp Infect. 1992; 21: Kelen GD, Green GB, Hexter DA. Substantial improvement in compliance with universal precautions in an emergency department following institution of policy. Arch Intern Med. 1991;151: Lundberg GD. Changing physician behavior in ordering diagnostic tests [Editorial]. JAMA. 1998; 280: Phillips DF. New look reflects changing style of patient safety enhancement. JAMA. 1999; 281: Topic: Risk Factors Influencing Children s Healthy Environment In Kaplamaı Division Trans-Nzoıa district. Baseline Survey Report. Nairobi. World Health_Organization._http:// ceh/heca_baseline_kenya_final.pdf_[erişim_tarihi : ]. 47. Stanton BF, Clemens JD. An educational intervention for altering watersanitation behaviors to reduce childhood diarrhea in urban Bangladesh. Am J Epidemiol. 1987; 125:

9 15-19 Aralık 2008 Tarihleri Arasında Bir Sağlık Ocağına 18 Yaş Ve Üzerindeki Başvuranların El Yıkama Alışkanlığı İle İlgili Bilgi Ve Görüşlerinin Saptanması Sayın Katılımcı, Bulaşıcı hastalıkların önlenmesinde en önemli ve etkili basamak el hijyeninin sağlanmasıdır. Bu çalışmada el yıkama alışkanlıklarıyla ilgili bazı bilgi ve görüşlerinizi saptamak amaçlanmaktadır. Anket sorularına verdiğiniz cevapların doğruluğu araştırmanın niteliği açısından önemlidir. Verdiğiniz tüm bilgiler gizli tutulacaktır. Katılımınız için teşekkür ederiz Anket no: 1- Doğum tarihiniz nedir? (Lütfen yıl olarak belirtiniz. ) 2- Cinsiyetiniz nedir? 1) Kadın 2) Erkek 3- Herhangi bir işte çalışıyor musunuz? 1)Hayır 2) Evet (Belirtiniz). 4-Öğrenim durumunu belirtiniz. 1) Okur Yazar Değil 2) Okur Yazar 3) İlkokul Mezunu 4) Ortaokul Mezunu 5)Lise Mezunu 6) Üniversite/Yüksekokul Mezunu 5- Medeni durumunuz nedir? 1)Bekar 2) Evli 3)Dul 4) Boşanmış 5) Diğer (Belirtiniz) 6- Çocuğunuz var mı? 1)Hayır 2) Evet (Sayısını Belirtiniz) 7- Sosyal güvencenizin olup olmadığını lütfen belirtiniz. 1)Sosyal güvencem yok 2) Var, Emekli Sandığı 3)Var, Bağ- Kur 4)Var, SSK 5)Var, Yeşil Kart 6)Var, Özel Sigorta 7)Diğer (Belirtiniz) 8- Ellerinizi günde kaç defa yıkıyorsunuz? 1)Hiç yıkamıyorum 2) 1-2 kez yıkıyorum 3) 3-5 kez yıkıyorum 4) 6-10 kez yıkıyorum 5) 11 ve üzeri kez yıkıyorum. 9- Hangi durumlarda ellerinizi yıkamıyorsunuz? 1) Lavabonun uzak olması halinde 2) Gerek görmediğim zaman 3)Zamanım yoksa 4) El yıkamada kullanılan maddeler ellerim üzerinde yan etki oluşturursa (çatlak, alerji, kuruluk) 5) Unutursam 6) Diğer (belirtiniz) 10- El yıkama işlemi sırasında aşağıdakilerden hangisini/hangilerini kullanıyorsunuz? (birden fazla seçenek işaretleyebilirsiniz. ) 1)Su 2) Katı Sabun 3)Sıvı Sabun 4) El Dezenfektanı 5) Kolonyalı Mendil 6)Kağıt Havlu 7)Havlu 8) Diğer (Belirtiniz). 11- Aşağıdaki cümlelerden size uygun olanı lütfen işaretleyiniz. Katılıyorum Katılmıyorum Fikrim yok 1)Eller soğuk suyla yıkanmalıdır. 2)Eller ılık suyla yıkanmalıdır. 3)Eller sıcak suyla yıkanmalıdır. 4)El yıkarken bilezik ve saatin çıkarılması gerekmez. 5)El yıkarken yüzüklerin çıkarılması gerekir. 6) El bileklerini yıkamak gereksizdir. 7)Eller en az 15 saniye yıkanmalıdır. 8)Elleri yıkadıktan sonra kurulamak gerekir

10 12-Evinizde sabun ne sıklıkla bulunuyor? 1) Sürekli Bulunuyor 2)Genellikle Bulunuyor 3) Ara Sıra Bulunuyor 4) Hiç Bulunmuyor 13- Evinizde sıcak su ne sıklıkta bulunuyor? (Lütfen belirtiniz) 1) Sürekli Bulunuyor 2) Genellikle Bulunuyor 3) Ara Sıra Bulunuyor 4) Hiç Bulunmuyor 14- Ellerinizi yıkadıktan sonra kuruluyor musunuz? 1) Her Zaman Kuruluyorum 2) Bazen Kuruluyorum 3)Hiçbir Zaman Kurulamıyorum 15- El yıkamayı kimden öğrendiniz? 1) Anne/Babamdan 2) Akrabamdan 3)Arkadaşlarımdan 4) Öğretmenimden 5) Kendi Kendime 6)Hatırlamıyorum 16-Aşağıdaki cümlelerden size uygun olanı seçiniz. 1)Yemeklerden önce ellerimi yıkarım. 2)Yemeklerden sonra ellerimi yıkarım. 3)Tuvaletten önce ellerimi yıkarım. 4)Tuvaletten çıkınca ellerimi yıkarım. 5)Dışardan eve gelince ellerimi yıkarım. 6)insanlarla tokalaştıktan sonra ellerimi yıkarım. 7)Yatmadan önce ellerimi yıkarım. 8)Toplu taşıma araçlarını kullandıktan sonra ellerimi yıkarım. 9)Sabah kalkınca ellerimi yıkarım. 10)Hayvanlara dokunduktan sonra ellerimi yıkarım. 11)Banyo yapmadan önce ellerimi yıkarım. 12)Ellerimi kirli gördüğüm zaman ellerimi yıkarım. 13)Yemek hazırlamadan önce ellerimi yıkarım. 14)Para alışverişinden sonra ellerimi yıkarım. 15)Burnumu temizledikten sonra ellerimi yıkarım. 16)Çöplere dokunduktan sonra ellerimi yıkarım. 17)Hasta insan dokunmadan önce ellerimi yıkarım. 18)Hasta insana dokunduktan sonra ellerimi yıkarım 19)Saçlarımı taradıktan sonra ellerimi yıkarım. 20)Ev temizliği yaptıktan sonra ellerimi yıkarım. 21)Bulaşık yıkadıktan sonra ellerimi yıkarım. 22)Çamaşır yıkadıktan sonra ellerimi yıkarım. Her zaman Bazen Hiçbir zaman KATILDIĞINIZ İÇİN TEŞEKKÜR EDERİZ