OKUMANIN İLKE VE YÖNTEMLERİ

Transkript

1

2 İÇİNDEKİLER ÖN SÖZ... vii İKİNCİ BASKIYA ÖN SÖZ...ix ÜÇÜNCÜ BASKIYA ÖN SÖZ...x OKUMA Okumanın Meydana Gelişi Okumanın Fiziksel Yönü Okumanın Zihinsel Yönü Okumanın Toplumsal Yönü...8 Okumanın Diğer Dil Becerileriyle İlişkisi Okuma Dinleme İlişkisi Okuma Konuşma İlişkisi Okuma Yazma İlişkisi...13 UYGULAMA ÇALIŞMASI: OKUMA ÜZERİNE KONUŞMALAR VE TARTIŞMALAR...14 Okuma ve Okutma Kültürü...14 OKUMANIN İLKE VE YÖNTEMLERİ Okumanın İlkeleri...17 Okumayı Öğrenme Yöntemleri...25 UYGULAMA ÇALIŞMASI: HİKÂYE İNCELEMESİ...28 OKUMA TÜRLERİ VE ELEŞTİREL OKUMA Okuma Türleri...33 Sesli Okuma...34 Sessiz Okuma...35 İnşat...36 UYGULAMA ÇALIŞMASI: ŞİİR OKUMA...36 Toplu (Grup Hâlinde) Okuma...43

3 xii Okuma Eğitimi Görsel Okuma...43 Serbest (Özgün) Okuma...43 Güdümlü Okuma...44 Bilgilenimsel ve Yazınsal Okuma...44 Anlamlı Okuma...44 Hızlı Okuma...45 Seçmeli Okuma...46 Eleştirel Okuma...46 UYGULAMA ÇALIŞMASI: ŞİİR İNCELEMESİ...50 İstiklâl Marşı'nın Tahlili...51 EKRAN OKUMA VE Z - KİTAP "Z" - (Zenginleştirilmiş) Kitap...58 Z-Kitap Kullanımı...59 Z-Kitabın Olumlu ve Olumsuz Yönleri...60 Z-Kitap Uygulamasında Dikkat Edilmesi Gerekenler...61 UYGULAMA ÇALIŞMASI: ROMAN İNCELEMESİ...62 Dağlar Devrildiğinde...62 OKUMA EĞİTİMİ Okuma Eğitiminin Tarihi...75 Cumhuriyet Dönemi Türkçe Programlarında Okuma Eğitimi Türkçe Programında Okuma Eğitimi Ortamektep Türkçe Programında Okuma Eğitimi Tadilatı Türkçe Programında Okuma Eğitimi Ortaokul Türkçe Programında Okuma Eğitimi Ortaokul Türkçe Programında Okuma Eğitimi Ortaokul Türkçe Programında Okuma Eğitimi İlköğretim Okulları Türkçe Programında Okuma Eğitimi İlköğretim Okulları Türkçe Programında Okuma Eğitimi...86 Sınıflara Göre Okuma Eğitimi Çalışmaları...88 Okuma Metinlerinde Bulunması Gereken Özellikler...90 UYGULAMA ÇALIŞMASI: ROMAN ELEŞTİRİSİ...91 Roman Gücü: Saatleri Ayarlama Enstitüsü...91

4 İçindekiler xiii İLKÖĞRETİM ÖĞRENCİLERİNİN OKUMA DURUMLARI Türkiye de Genel Okuma Durumu Genel Okur - Yazarlık Durumu Okul Öncesi Dönem İlköğretim Ortaöğretim Program ve Okul Organizasyonu Günlük Okuma Eğitimi İlköğretim Öğrencilerin Okuma Başarısı Öğrencilerin Okumaya İlgi Düzeyleri Öğrencilerin Tercihleri Televizyon kullanımı Anne - Babanın Okuma İlgisi Okuma Başarı İlişkisi Okumanın Başarıya Etkisi Okuma İlgisi ile Okuduğunu Anlama Arasındaki İlişki Öğrencilerin Davranışları ve Okuma Alışkanlıkları Öğrencilerin Kitap Okuma Alışkanlıkları Genel Okuma Alışkanlığı Okur - Kütüphane İlgisi Öğrencilerin Okuma Eğilimleri Türkiye de Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Yayınları UYGULAMA ÇALIŞMASI: Okuma ve Kitaplar Üzerine Araştırmalar, Mülakatlar Orhan Okay ile Okuma Üzerine Sohbet OKUMA ALIŞKANLIĞINI GELİŞTİRME Okuma Alışkanlığını Geliştirme Yolları Öğretim Programıyla İlgili Yapılabilecek Çalışmalar Okullar ve Öğretmenlerle İlgili Yapılabilecek Çalışmalar Ailelerle İlgili Yapılabilecek Çalışmalar Kitap ve Yayınevleriyle İlgili Yapılabilecek Çalışmalar Kütüphanelerle İlgili Yapılabilecek Çalışmalar Televizyon ve Radyo Programlarıyla İlgili Yapılabilecek Çalışmalar UYGULAMA ÇALIŞMASI: OKUMA ÜZERİNE KONUŞMALAR...137

5 xiv Okuma Eğitimi OKUMA EĞİTİMİNDE ÖĞRETMENİN ROLÜ UYGULAMA ÇALIŞMASI: KİTAPLAR ÜZERİNE YAZILAR Kitap Korkusu ÖĞRENCİ KİTAPLIĞI İlköğretim 100 Temel Eser Lise 100 Temel Eser İlköğretime Yönelik Diğer Kitaplar UYGULAMA ÇALIŞMASI: KİTAP OKUMA KAMPANYALARI Gerçek Okumak SON SÖZ KAYNAKÇA EKLER Ek 1. OKUMA ETKİNLİKLERİ Ek 2. OKUMA GELİŞİM DOSYASI Ek Kitap Okuma Listesi Ek Kitap Okuma Balonu Ek Hikâye /Roman Okuma Formu Ek Düşünceye Dayalı Kitap Okuma Formu Ek Şiir Kitabı Okuma Formu Ek Okuma Becerisi Kontrol Listesi Ek Öğrenci Öz Değerlendirme Formu Ek Okuma Becerisi Gözlem Formu Ek Okuma Becerisini Değerlendirme Ölçeği...248

6 OKUMA İlim ilim bilmektir, İlim kendin bilmektir. Sen kendini bilmezsen Bu nice okumaktır. Yunus Emre İnsanlığın sahip olduğu birikimlerin büyük bir bölümü kitaplardadır. Kitaplardaki bu bilgilere bireyler ancak okuma yoluyla ulaşabilir ve bunlardan istifade edebilirler. Geçmişin bilgisine sahip olup bugünün dünyasını takip etmenin en temel yolu olan bu etkinliğin tam ve doğru bir şekilde hayata geçirilmesi, öncelikle kavramın iyi bir şekilde anlaşılmasına bağlıdır. Bu yüzden okuma etkinliğinin nasıl meydana geldiği ve nasıl sınıflandırması gerektiği ile bu alanın eğitiminin nasıl yapılması gerektiğine geçmeden okuma teriminin iyi anlaşılması gerektiği kanaatindeyiz. Harris ve Sipay 1 okuma diye adlandırılan becerinin son derece karışık olduğunu ve bunun hiç kimse tarafından tam olarak anlaşılamadığını belirterek konuyla ilgili görüşlerini şöyle ifade eder: Okumanın anlaşılması sürpriz değildir. Çünkü okuma, zihinde gizli ve hızlı bir şekilde meydana gelen bir etkinliktir yani bunu anlamak zordur. Harris ve Sipay bu açıklamalardan sonra okumayı, yazılı dilin anlamlı bir şekilde anlamlandırılması 2 şeklinde tarif etmektedir. Okuma teriminin diğer bazı önemli eserlerdeki tarifi ise şu şekildedir: Soru sorma Aynı kitap bütün öğrenciler tarafından okunur. Öğrencilerden biri kitabı tanıtırken diğerleri tarafından kitapla ilgili sorular sorulur. 1 Albert J. Harris ve Edward R. Sipay; How to Increase Reading Ability, Longman Group Ltd. London 1990, s. 9 2 Harris ve Sipay; agy. s. 10

7 2 Okuma Eğitimi Yazıya geçirilmiş bir metne bakarak bunu sessizce çözümleyip anlamak veya aynı zamanda seslere çevirmek. 3 Yazılmış bir metni anlamlandırabilmek için beynin, gözleriin ve konuşma organlarının ortaklaşa gerçekleştirdikleri eyleme verilen ad. 4 Okuma, bilişsel davranışlarla psikomotor becerilerin ortak çalışmasıyla yazılı sembollerden anlam çıkarma etkinliğidir. 5 Okuma, bir yazıyı, sözcükleri, cümleleri, noktalama işaretleri ve öteki ögeleriyle görme, algılama ve kavrama sürecidir. 6 Okuma, bir yazının harflerini, sözcüklerini, imlerini, tanımak ve bunların anlamlarını kavramaktır. 7 Okuma, gözlerin ve ses organlarının çeşitli hareketlerinden ve zihnin anlama ve kavrama çabasından oluşan karmaşık bir etkinliktir. 8 Okuma, basılı veya yazılı bir iletiden anlam çıkarmadır. 9 Yapılandırmacı yaklaşıma göre okuma, bireyin ön bilgileriyle metindeki bilgileri bütünleştirerek yeni anlamlar oluşturduğu aktif bir süreçtir. 10 Bir kişinin yazılı metinlerle etkileşimde bulunduğunda kullanabileceği bilgi edinim yeteneği olarak tanımlanabilir. 11 Akşit Göktürk 12 ise okumanın farklı anlamlarına dikkat çekerek kavramı şöyle açıklamıştır: Okuma, gündelik Türkçede çok değişik anlamlarda karşımıza çıkabilen bir sözcük, Onun okuması yoktur. Çok okuyan çok bilir. Bizim çocuk iyi okuyor. Oku da adam ol! bu tümcelerdeki değişik anlamların yanı sıra, bir şeyi ezberden söylemek, okumak üflemek gibi edimleri de belirleyebiliyor okuma. Canına okumak dizisinden eğretilemeli kullanımlarda ise daha başka doğrultuda anlamlar 3 TDK, Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, Ankara 2005, s Ahmet Saraçoğlu, Dil ve Edebiyat Terimleri Sözlüğü, Etam A.Ş. Eskişehir 2000, s Özcan Demirel, İlköğretim Okullarında Yabancı Dil Öğretimi, MEB Yayınları, İstanbul 1999b s Cahit Kavcar, Ferhan Oğuzkan ve Sedat Sever, Türkçe Öğretimi, Engin Yayınları, Ankara 1997, s Göğüş, Beşir; Türkçe ve Yazın Eğitimi, Gül Yayınevi, Ankara 1978, s Ahmet Kırkkılıç ve diğerleri; İlk Okuma-Yazma ve Türkçe Öğretimi, Bakanlar Matbaacılık, Erzurum 1999, s Richard R. Day ve Julian Bamford, Extensive Reading in the Second Language Clasroom, Cambridge Univ. Press, Cambridge 1998, s Firdevs Güneş; Hızlı Okuma ve Anlamı Yapılandırma, Nobel Yayıncılık, Ankara Sandy Urguhart ve Cyril Weir, Reading in a Second Language: Process, Product and Practice, Addison Wesley Longman, New York 1998, s Akşit Göktürk, Sözün Ötesi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2000, s. 45

8 Okuma 3 kazanıyor. Sözcüğün, yazılı basılı metinlerde anlam çıkarmaya değin gündelik kullanımlarını birazcık düşünmek, çağdaş yaşamın bu önemli edimi konusundaki tutumumuzun olumlu olumsuz, belirli belirsiz yönlerini bir ölçüde açıklamaya yeter. Sözgelişi, Onun okuması yoktur. tümcesinde okuma, okuryazarlık anlamına geliyor. Çok okuyan çok bilir. Tümcesinde, bireyin sürekli bir şeyler okuma alışkanlığını belirtiyor. Bizim çocuk iyi okuyor. Tümcesinde okuma, öğrenim görmek anlamına geliyor. Oku da adam ol! ise yerine göre ya da söyleyenin öfkesine göre bu üç anlamdan herhangi birini belirtebiliyor. Belirtilen tanım ve açıklamalara bakıldığında genel olarak okumanın dilimizde iki anlamda kullanıldığını görüyoruz. Bunlardan birincisi yukarıda çeşitli araştırmacı ve bilim adamlarının belirttiği üzere gözün satırlar üzerinde sıçrayarak yazının bütün unsurlarını görmesi ve bunların kavranması anlamıdır. İkincisi ise Göktürk ün değindiği öğrenim görmek anlamındaki kullanımıdır. Bu iki mananın dışında okumayı deyimlerimizde daha farklı kullanımlarda da görebiliriz. Deyimlerde kullanılan okuma kelimesi yerine göre çok farklı anlamlar taşıyabilmektedir. Kitabımızda ele alılan okuma terimiyle buradaki kullanımların birincisi kastedilmektedir. Okuma, insanoğlunun sonradan kazandığı bir beceridir. Okullarda uygulanan çeşitli yöntem ve tekniklerle bu beceri çocuklara kazandırılır. Ancak sadece yazının anlamının sökülmesi bunun için yeterli değildir. Okuma becerisine tam olarak sahip olmak için okuma hızının belli bir düzeyde olması ve metnin anlaşılması gerekmektedir. Sesli okuma hızı, akıcı okuma becerilerinin geliştirilmesi açısından ilköğretim düzeyinde büyük önem taşımaktadır. Sesli okumada yazılar gözle alınmakta, dille seslendirilmekte, kulakla işitilmekte ve bu duyulardan alınan sinyallerle beyne gönderilmektedir. Okumada gözün kelimeyi gördüğü an ile onun seslendirilmesi arasında saniyenin dörtte biri kadar süre geçmektedir. Alain Lieury nin deneysel çalışmalarına göre bir saniyede sesli olarak en fazla dört kelime; bir dakikada ise 4 x 60 = 240 kelime okunabilmektedir. 13 Sessiz okuma hızı: Lieury ye göre okuma becerileri üst düzeyde gelişmiş okuyucunun gözü, ekrana yansıtılan bir kelimeyi 10 salise içinde tanımaktadır. Buradan hareketle sessiz okuma ile bir saniyede en fazla 10 kelime okunabilmekte ve bu sayı bir dakikada 600 kelime olmaktadır Firdevs Güneş; Hızlı Okuma ve Anlamı Yapılandırma, Nobel Yayıncılık, Ankara 2009, s Güneş; agy, s. 35

9 Okuma 5 Okumanın Meydana Gelişi 1. Okumanın Fiziksel Yönü Okumayı başlatan organ göz dür. 7 veya 8 gr ağırlığındaki bu organımız, 80 metre uzaklıktaki nesneleri tanıyacak şekilde, gece karanlığında ise 27 km uzaklıktaki bir mum ışığını fark edecek kadar hassas düzenlenmiştir. 17 Göz, okunacak metin üzerinde sıçramalar yapıp duraksayarak yazıyı görmektedir. Sanıldığının aksine gözün yazının üzerinde kaymayıp sıçramalar yaptığı 1850 lerde ABD de yapılan deneylerle ispatlanmıştır. 18 Bu gerçek, birinin okuma yaptığı sırada gözlerini izlemekle anlaşılabilir. Verimli okuma gözlerin ritmik hareketiyle kabildir. Ahengin fizyolojik hayattaki yeri ve ehemmiyeti malûmdur. Göz, satır üzerinde ne kadar hızlı sıçramalar yapar ve geniş bir alanı görürse okuma o kadar iyi ve hızlı olur. Film Şeridi Oluşturma Kurgusal bir metin verilerek öğrencilerden metin de geçen olayları kronolojik sıraya koymaları ve resimlemeleri istenir. Resimler bir film şeridi hâlinde sıralanır. Göz hareket ediyor ve duraklıyorken, bilgi yalnızca duraklama anında algılanır. 19 Bu duraklamaların uzun ya da kısa olması okuma hızını etkilemektedir. Gözün, sözcük biçim ya da kalıplarına alışık olduğu durumlarda duraklama ve sıçramalar arasındaki süre azalır; böylece okuma hızı artmış olur. Duraklama sayısı ve süresi sesli okumalarda, sessiz okumalardan daha çok olur. Bu nedenle sessiz okuma, sesli okumadan daha hızlıdır. Duraklama süresi ortalama olarak, sesli okumada saniyenin 1/5 i, sessiz okumada ise 1/6 sıdır. 20 Burada sesli okuma yaparken ortaya çıkan bir gerçek vardır. O da sesli okumada gözün gördüğü alan ile seslendirdiği alan (kelime) aynı değildir. Aralarında bir farklılık doğmaktadır. Yani göz fazla görmekte ama ses gözün gördüğü bu alanı ifade edememektedir. Buna gözses uzaklığı adı verilmektedir. Gözümüz bir kâğıt üzerindeki herhangi bir yazıya baktığı zaman göz kaslarımız göz sinirlerimizin uyarması ile iki gözümüze derecelik bir açı yaptırmaktadır. Bu açı ile iki gözümüz kâğıt üzerindeki alanı net bir biçimde görmektedir. Bu açıya netlik alanı diyoruz. Göz ancak bu netlik alanı içindeki yazıyı algılayabilmektedir. Anılan sıçrama ve duraklamalar da bu alan üzerinde olmaktadır. Bu alan dışındaki yerler ise bulanık görülmektedir. Okuma işlemi sırasında, her milletin kendi dilindeki soyut ve somut kavramların simgeleştirdiği sayı, harf karakterlerinin görüntüleri gözlerden beyne kadar giden bir tepkiyi izler. Bu süreç okuma işlemi boyunca sürer gider Adil Maviş, Anlayarak Çok Hızlı Okuma ve Öğrenme Teknikleri, Hayat Yayınları, İstanbul 2003, s Göğüş, agy, s Tony Buzan, Hızlı Okuma (Çev. H. Güldü), Alfa Yayınları, İstanbul 2003, s Cavit Binbaşıoğlu, Okumanın Mekanizması ve Okuma Aracının Bazı Nitelikleri, Çağdaş Eğitim Dergisi, S. 193, 1993, s Mustafa Ruşen, Hızlı Okuma, Alfa Yayınları, İstanbul 2003, s. 27