MOSQUES AND MASJIDS IN ANKARA ANKARA STYLE Ayşe Ersay YÜKSEL

Transkript

1 154 JOURNAL OF HISTORY AND FUTURE, Year: 2 (April 2016), Volume: 2. Issue.1 International Peer-Reviewed Journal of History Research TARİH ve GELECEK Uluslararası Hakemli Tarih Araştırmaları Dergisi Dergi Web Sitesi: (Journal homepage) E-ISSN: Eser Türü (Type of Paper) : Makale /Article MOSQUES AND MASJIDS IN ANKARA ANKARA STYLE ayseersay@hotmail.com Araştırma Görevlisi, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Paper History: Eser Geçmişi: Received on 03 March 2016, Accepted on 01 April 2016, Published on 17 April Mart 2016 da başvuru alındı, 01Nisan 2016 da kabul edildi, 17 Nisan 2016 da yayınlandı. JOURNAL OF HISTORY AND FUTURE APRIL 2016 ÖZET 11. yüzyılın ikinci yarısında ilk kez Türk toprağı olan, daha sonra bir dönem tekrar Bizans ın eline geçen, 12. yüzyıldan itibaren Anadolu Selçukluların, 14. yüzyıldan sonra da Osmanlıların hâkimiyetinde kalan Ankara şehri, Türkiye Cumhuriyeti nin kurulması ile birlikte başkent olarak tarihindeki en yüksek idari statüye kavuşmuştur. Bu süreçte pek çok önemli olaya sahne olan şehirde 12. yüzyıldan itibaren mimaride Ankara üslubu diyebileceğimiz bir gelenek oluşmuştur. Selçukluların yıkılışından (1308) sonra Osmanlı hâkimiyetine geçiş sürecinde farklı beylikler ve ahilerin yönetimi altında kalan şehir, bu dönemde Mahalli mimari üslubunun nüvelerini oluşturmaya başlamıştır. 13, 14 ve hatta 15. yüzyıl başlarına kadar inşa edilen cami ve mescitlerde görülen üslup bütünlüğü daha sonraki dönemlerde de devam etmiştir. Form olarak cami ve mescitlerin yapı öğeleri, klasik Osmanlı camilerindeki anıtsal görünüşe ve mimari değerlere sahip olamamıştır. Genellikle uzunlamasına dikdörtgen planlı, son cemaat yeri olan, içte düz ahşap tavan, dıştan kiremit çatı ile örtülü, sade cephe düzenlemeli, moloz taş temelli, kerpiç ya da tuğla duvarlı, ahşap doğramalı kapı ve pencere sistemleri olan, alçı mihraplı, ahşap minberli, ahşap kadınlar mahfili ve tavan konstrüksiyonuna sahip mabetler hemen her yüzyılda gelenek haline gelmiştir. Neticede cami ve mescitlerde Ankara üslubu diyebileceğimiz bir mimari üslup ortaya çıkmıştır. ABSTRACT Anahtar Kelimeler: Ankara, Mahalli Üslup, Cami, Mescit, Ankara Üslubu The city of Ankara for the first time in the second half of the 11. century the Turkish land, a later period passing into the hands of the Byzantines again, century of 12 remained under the rule of the Anatolian Seljuks, after centruy of 14 remained under the rule of the Ottoman Empire and ıt attained status as the capital of the Republic of Turkey, the highest administrative history. In this process, from the 12th century, the city experienced many important events that occurred in the architectural style of a local tradition can say Ankara style.ankara After the collapse of Seljuks the city under the rule of ahi-order and different principalities in the transition from the Ottoman domination. during this period, has started to create the core of the local architectural Ankara style. 13, 14 and even 15. until the beginning of the century, which was built in the mosques and masjids seen stylistic integrity continued in a subsequent period. Structural elements of mosques and masjids as a form, could not have the monumental apparently and architectural values of the classical Ottoman mosques. Usually elongated rectangular planned, with narthex, inside a flat wooden ceiling, covered with exterior tile roofs, a simple facade, based rubble, adobe or brick walls, the wooden door and window systems, plaster niches, wooden minbar, gathering place for woman, and wooden ceiling has become a tradition in almost every century. As a result, Ankara style that can be called has emerged an architectural style. Key words: Ankara, local architectural style, mosque, masjid, Ankara style Yıl: 2 (Nisan 2016) Cilt. 2 Sayı: 1

2 155 Giriş Bu makalenin amacı Ankara da, Selçuklu devrinden Osmanlı devri sonuna kadar olan süreçte inşa edilen cami ve mescitlerde görülen mahalli mimari üslubun delillerini, plan ve form, malzeme ve teknik, mimari ve yapı elemanlarının uygulanış biçimleri, süsleme motif ve kompozisyon özellikleri bağlamında belirleyip belgelemektir. Bu makalede sadece Ankara şehir merkezindeki cami ve mescitler değil aynı zamanda Ankara nın bugünkü il sınırları içindeki ilçelerde yer alan cami ve mescitler de incelenmiştir. Uzun yıllar Türkiye de sanat tarihi araştırmalarında kuramsal çerçevenin baskın olduğu, genellikle tanımlayıcı bir yöntem kullanılmıştır. Bu yöntem henüz mimari eserlerin tanımlanması aşamasında son derece faydalı ve işlevsel olmuştur. Fakat özellikle son yıllarda incelenen eserlerin problemleri dikkat çekmeye ve bunların çözümü için daha derinlikli çalışmalar yapmanın gerekliliği ortaya çıkmıştır. Bilhassa şehir monografilerinde mimari eserlerin üslubu, etkileşimler, özgün çizgiler ve problemli hususlar araştırmacıların ilgilendiği konular arasında yer almaya başlamıştır. Bu minvalde şehirlerin mimari eserleri ve onların üslupları değerlendirilirken sadece mimari verilerin değil, mimariye etki eden tüm ilgili etmenlerin sorgulanarak kullanılması, son dönemin yeni arayışları çerçevesinde ele alınmaya başlanmıştır. Türkiye de sanat tarihi çalışmaları alanında mahallî üslup havzaları 1 konusu henüz etraflıca incelenmemiş olup, yeni bir kavram olma özelliğini korumaktadır. Bu konuyla ilgili spesifik ve münferit çalışmalar bulunmamaktadır. Elbette üslup sorunları bazı araştırmacılar tarafından ele alınmıştır. Fakat konuya sadece satır aralarında veya en iyi ihtimalle yöntem ile ilgili kitaplarda kısaca yer verilmiştir 2. Türk sanat, mimarlık tarihi araştırmalarında genel olarak konu edilen Mahalli üslup kavramı, Türklerin Anadolu ya geldiklerinde karşılaştıkları Bizans ve diğer yerel geleneklerin Anadolu sanatına etkisi, şeklinde anlaşılmıştır. Bu eserlerde yalnızca Anadolu üslubu bir bütün halinde Türklerden önceki yapı geleneklerinden nasıl, ne oranda etkilenmiştir? sorusuna yanıt aranmıştır 3. Bunun yanı sıra üslup tartışmalarını Hıristiyan ve İslam mimarisi arasındaki farklar üzerinden temellendiren çok kıymetli çalışmalar da yapılmıştır 4. Oysa Anadolu coğrafyasında Türk İslam nüfusunun yaratmış olduğu ve zaman ve mekan açısından neredeyse 1 Nusret Çam, Anadolu Osmanlı Mimarisinde Osmanlı Öncesi Üslup Havzaları, İslami Araştırmalar, Cilt 12, Sayı 3-4, Ankara, 1999, s Selçuk Mülayim, Sanat Tarihi Metodu, Bilim ve Sanat Yayınları, İstanbul, 1994, s Doğan Kuban, Türk İslam Sanatı Üzerine Denemeler, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 1995, s Turgut Cansever, İslam da Şehir ve Mimari, s , 78-82; Doğan Kuban, Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2002, s. 72

3 156 klasik üsluplar kadar yaygınlık ve süreklilik arz eden mahalli üslupla ilgili çalışmalar oldukça yeni ve sınırlıdır. Anadolu mimarlığının kendinden önceki yerel geleneklerle olan bağlantısından ziyade Anadolu Türk-İslam mimarlık üsluplarının, aynı çağ içinde ve aynı kültüre ait mahalli mimari üsluplarla olan ilişkisi konusu hâlâ tam netleşmemiştir. Türkiye de sanat tarihçileri, Anadolu daki Türk-İslam mimarlığını ve sanatlarını dönem olarak genellikle; I. Beylikler Devri, Anadolu Selçuklu Devri ( ), II. Beylikler Devri ( ) - ki bu devir Osmanlı nın beylikler dönemini de kapsar - Erken Osmanlı Devri, Klasik Devir ( ), Batılılaşma Devri ( ), Milli Üslup Devri ( ) şeklinde bir tasnife tabi tutarlar 5. Dikkat edilirse bu devir ayrımları ve gruplandırmalar genellikle büyük idare merkezleri için geçerli olmuştur. Bu mimari üslupları; daha çok İstanbul başta olmak üzere çeşitli şehzade şehirleri ( Amasya, Tokat, Manisa, Konya gibi), eyalet merkezleri (Erzurum, Halep, Van gibi) ve menzil külliyelerinde 6 izleyebiliyoruz. Bunun dışındaki taşra şehirlerine ise klasik üsluplardan ziyade, Osmanlı nın mahalli üsluplara olan saygısından da kaynaklanan mahalli mimari üslupların karakterleri hâkimdir. Osmanlı mimarisi hakkında ciddi çalışmalar yapan Ö. L. Barkan ve İ. A. Yüksel gibi önemli isimler Osmanlılar zamanında güçlü bir ehl-i hiref teşkilatından, malzemelerin ebatları, nitelikleri vs. ile ilgili sıkı ve katı kuralların olduğundan, bu üslubun Şam dan Prizren e, Van dan Estergon a kadar başkent merkez olmak üzere yaygınlık ve süreklilik arz ettiğinden bahseder. Yine onların yazdıklarına göre Osmanlı mimari üslubunda merkezi bir eğitim vardır ve her türlü yapı çok sıkı şekilde kontrol edilmedir 7. Bunların doğrulunda şüphe olmamakla birlikte, Ankara gibi taşra sayılan pek çok şehirde İstanbul tarzı klasik üsluptan başka mahalli üslupların oluştuğunu fark edebiliyoruz. Bu konuda sorulacak şu sorular mesele ile ilgili önemli çıkarımlara vesile olabilir. Örneğin Ankara da klasik Osmanlı dönemini yansıtan kaç eser buluruz? Ya da Türk Barok Dönemi nden etkilenen kaç cami görülebilir? Klasik Osmanlı mimarisinin vazgeçilmez öğelerinden olup aynı zamanda simgesel bir anlam içeren kubbe, Ankara camilerinde ne ölçüde kullanılmıştır? Klasik üslup taşrada ne oranda klasik hale gelebilmiştir? Bunun yanı sıra şu soruları da sormak mümkünüdür: Ankara ya tarihte biçilen önem neydi ve bu durum, dini mimarisine nasıl yansımıştı? Ankara camileri mahalli mimari üslubunun kökenleri, beslendiği kaynaklar nelerdi? Ya da Ankara Üslubu nun zamansal ve mekânsal sınırları nereye kadar uzanmakta idi? İşte bu 5 Nusret Çam, Anadolu Osmanlı Mimarisinde Osmanlı Öncesi..., s Gönül Cantay, Osmanlı Menzil Külliyelerinin Kuruluşu, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2002, s Bu konuda bir değerlendirme için bakınız. Ömer Lütfi Barkan, Süleymaniye Cami ve İmareti İnşaatı, TTK Yayınları, Ankara, 1970; Aydın Yüksel, Osmanlı Mimarisinde II. Bayezid ve Yavuz Selim Devri, İstanbul, 1983.

4 157 soruların cevaplarını vermeye çalıştığımızda Ankara mahalli üslubu konusunda önemli veriler ortaya çıkmaktadır. Ankara nın özgün tarihi Ankara şehri, tarihin erken dönemlerinden beri farklı devletlerin hâkimiyetinde kalmıştır. Ankara Türk İslam toprağı haline geldikten sonra bir dönem kısa bir süreliğine de olsa Selçuklu Sultanı Muhyiddin Mesud ( ) tarafından başkent yapılmıştır. Daha sonra ahilerin hâkimiyetinde Ahi Cumhuriyeti (1330?-1361) 8 yönetimi yaşamış, Murad Hüdavendigar ( ) zamanında eyalet merkezi yapılmış, Ankara Savaşı (1402) gibi tarih değiştiren bir olaya sahne olmuş, daha sonra Osmanlıların sancak merkezi sıfatıyla varlığını sürdürmüştür. Bunun yanında bu şehir ticari açıdan özellikle de klasik Osmanlı çağıyla birlikte tiftik üretiminde dünyada sayılı cazibe merkezlerinden biri olma özelliğini korumuştur. Ayrıca Ankaralı ahilerden olan ve yaşadığı dönemde ve sonrasında kitleleri arkasından sürükleyen, tarihimizin en önemli manevi şahsiyetlerden, mutasavvıflarından biri sayılan Hacı Bayram Veli (Ö.1430) sayesinde manevi bir dinamiği de sürekli bünyesinde barındırmıştır. Esasında Ankara nın tüm bu önemli siyasi geçmişini yok saysak bile sadece Milli Mücadele nin ve Cumhuriyet in başkenti olması bile buranın Türk tarihi açısından önemini ortaya koyar. Konu böylesine önemli olduğu halde Ankara ile ilgili neden yeterince çalışma yoktur? sorusuna ise İlber Ortaylı nın şu satırlarından çıkarılabilen cevap kayda değerdir. XIX. yy. Ankara sı bizim tarih yazıcılığımızda, öncelikle okul tarihlerinde fakir, tozlu küçük bir Anadolu yerleşmesi olarak anlatılır. Bu dünyaya kapalı, çorak tabiatın ortasındaki sıtmalı şehir, başkent olduktan sonra uygar bir merkez olmuştur. Betimlemenin genelde doğru olduğunu inkâr edemeyiz, ama bu doğrunun etrafındaki abartmalar, bir yerde gerçek manzarayı gölgeleyen yanlışları davet etmektedir. Kısacası, Ankara tarihi, Ankara nın yakın geçmişi iyi bilinmemektedir. Genel ve yanlış kanıyı değiştirecek araştırma ve tezler; seminer raporları vardır. Ama kimse tozlu ve fakir küçük kasabanın geçmişindeki ilginç yapılanma ve renklerle ilgilenme gereği duymadığından, Ankara nın gerçek tarihi üzerindeki bilgi ve tetkikler de günışığına çıkmamaktadır 9. Bu satırların kaleme alınmasının üzerinden geçen senelerde Ankara tarihi ve kültürü ile ilgili son derece faydalı bilimsel çalışmaların yapılmış olduğu ve yapılmaya da devam ettiği me- 8 M. Ali Hacıgökmen, Ankara da Ahi Hakimiyeti (1330?-1361), Türkler Ansiklopedisi, Cilt:6, Ankara 2002, s İlber Ortaylı, 19. yy.da Ankara, Ankara Ankara, Yapı Kredi Yayınları, Ankara, 1994, s. 109.

5 158 selenin uzmanlarınca bilinen bir gerçektir. Bununla birlikte İlber Ortaylı nın 19. yüzyıl Ankara sı için yapmış olduğu bu tespitleri mimarlık tarihi açısından da okuyabiliriz. Bu durumda Ankara nın Türk- İslam toprağı haline geldiği 11. yüzyıldan itibaren kendine has mahalli üslubunu, özgün sosyo-kültürel ve ekonomik yapısından hareketle değerlendirmenin gerekliliği ortaya çıkar. Esasında böylesine zengin ve kilit noktası olan bir şehrin mimari üslubu da bu tarihi geçmişin derinliği ile paralellik taşımaktadır. Ankara Mahalli mimari üslubunu belirleyen öğeler içinde en belirgin olanları şu şekilde sıralayabiliriz: Plan tipleri, son cemaat yeri kullanımı, kadınlar mahfili, mihrap, minber, pencereler ve ahşap kalemişlerini sıralayabiliriz. Bunlar aşağıda başlıklar halinde açıklanacaktır. Plan Ankara aslında sosyal tarih açısından çağlar boyunca merkezî idarelerin sıkı kontrolünden uzak bir kent olmuştur. Özellikle 13. yüzyılda doğrudan doğruya tüccar ve zanaatkârların, ahi yönetimin elinde kalmıştır. Şehir, antikiteden beri, Anadolu yu kat eden yolların kavşak noktalarından biri olmuştur. Bunun yanı sıra, tarımsal açıdan oldukça verimli, geniş toprakların merkezinde yer almaktadır. Kentte yoğun tiftik üretiminin ve tiftiğe dayalı bir zanaat ve ticaretin bulunmasından bir esnaf cumhuriyeti haline gelmesi olgusuna sahip olmuştur. Fakat tiftik haricindeki tüm endüstrileri yerel ölçekte kalmıştır 10. Eyice nin Ankara seyyahlarının hatıra ve gravürlerini yayınladığı önemli çalışmasından anlaşıldığı üzere yüzyıllar arasında Ankara ya uğrayan Avrupalı seyyahlar bu kenti, sanki ağız birliği etmişlercesine hep sade, gösterişsiz, derme çatma yapılarla dolu, kıraç bir Anadolu kenti olarak tasvir etmişlerdir 11. Seyyahların görsel ve yazılı bu tasvirlerinde mütevazı cami ve mescitlerin payının olduğu göz ardı edilemez. Ankara nın mimari üslubu da yerel kriterlere göre şekillenmiştir. Ankara da tiftik üretimi sayesinde ekonomik kazancın en yüksek olduğu çağda bile büyük ebatlı, ihtişamlı kubbeli, ince işçilikli yapı elemanları bulunan; süslemede girift kompozisyonlara sahip, en iyi ustaların elinden çıkmış izlenimi veren cami ve mescitler inşa edilmemiştir. Ankara zaten ekonomik olarak en parlak çağında bile son derece mütevazı ölçülerde, malzeme ve teknik açıdan orta kalitede mimari yapılar vermeye devam ettiğinden ekonomik olarak zayıfladığı çağlarında cami ve mescitlerin mimari üsluplarında de süreklilik söz konusu olmuş, çok büyük farklar yaratan uygulamalar görülmemiştir. Fakat bütün bunlara rağmen, Ankara camileri kendine has şahsiyeti ve estetik de- 10 Mehmet Ali Kılıçbay, Sof Şehri Ankara, Ankara Ankara, Yapı Kredi Yayınları, Ankara, 1994, s ayrıntılı bilgi için bakınız Semavi, Eyice, Ankara nın Eski Bir Resmi,TTK Atatürk Konferansları, IV TTK Yayınları, Ankara, 1970.

6 159 ğerleri olan, insanda huzur ve sevecenlik duyguları uyandıran yapılardır. Anadolu Selçuklu mimarisinin cami ve mescitlerinin plan tipolojilerine baktığımızda karşımıza beş adet kategori çıkar. Çok payeli camiler, eyvanlı cami de denilen Büyük Selçuklu geleneğini devam ettiren camiler, kıbleye dik üç sahınlılar, kıbleye paralel harimli ve mihrap önü kubbeli camiler ve ahşap sütunlu camiler. Ankara da Selçuklular devrinde inşa edilen camilere baktığımızda Büyük Selçuklu geleneğini devam ettiren, ortası açık avlulu, mihrap önü kubbeli ve eyvanlı planın kullanıldığı bir örnek görmüyoruz. Ayrıca kalabalık topluluklar için büyük ebatta yapılmış olan, kubbe mimarisinin gelişmediği devirlerde geniş mekân elde etmek için yapılan çok payeli camiler grubuna giren bir cami örneği bulunmadığı gibi kıbleye paralel harimli ve mihrap önü kubbeli cami örneği ile de karşılaşmıyoruz. Ankara daki cami ve mescitlerin büyük bir kısmı plan açısından kıbleye dik üç sahınlı kategorisine, daha az bir kısmı da ahşap direkli cami kategorisine girmektedir. Ankara da, Anadolu Selçuklu mimarisinde Tek Kubbeli Mescitler şeklinde sınıflandırılan tipolojide ise sadece birkaç cami ve mescit bulunur. Ankara cami ve mescitlerinin Selçuklu mimari dönemleri ile bağlantısını böyle belirledikten sonra Osmanlı devri mimari dönemleri ile bağlantısını da şu şekilde izah edebiliriz. Osmanlı mimarisinin ilk devri Beylikler devri mimarisidir. Bu mimari dönemde Osmanlı da ters T tipi, Bursa tipi ya da zaviyeli camiler olarak adlandırılan bir plan tipi gelişmiştir. Zaviye camiler de on beşinci yüzyılda gelişerek, sadece ibadet işlevi gören yeni cami tipini meydana getirmişlerdi. On beşinci yüzyılda Osmanlı mimarisi, bir kubbe mimarisi olmuştu. Bunun sonucu olarak, Osmanlı mimarisinde eski çok sütunlu ulu cami tipi terk edilmiş ya da Edirne Üç Şerefeli (1447) planı gibi bir sonuca ulaşılmıştı. Bu arada tek kubbeli mescitler de yapılmaya devam ediyordu. Osmanlı mimarisinin en önemli özelliği olarak tanımladığımız kubbeli iç mekan gelişmesi sadece büyük selatin camilerinde değil, daha küçük camilerde de devam etmekteydi. Genellikle bu dönem camileri kubbeyi taşıyan ayak sayısına göre sınıflandırılırlar. Sinan, Edirne Üç Şerefeli Cami planı ile başladığı bu merkezi kubbe geleneğini farklı camilerde tekrarlayarak Edirne Selimiye Cami(1575) nde zirveye ulaştırmıştır 12. Sinan dan sonra devam eden Sinan ekolü daha sonra mahallini Osmanlı mimarisinde Lale devri ( ), Barok ve Rokoko üslubu ( ), Ampir üslup ( ), Neoklasik ( ) dönemleri yaşanmıştır. Gerçi son devir yani Batılılaşma etkisindeki Osmanlı mimarisinde değişen, plan formlarından ziyade süsleme formları ve estetik algısı olmuştur. Her ne kadar İstanbul ve merkez şehirlerde etkili olan bu mimari akımlar İzmir, Aydın, Tokat, Konya, Yozgat ve Amasya gibi çeşitli Anadolu şehirlerinde etkisini 12 Doğan Kuban, Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2002, s

7 160 belli etse de kendi içinde Mahalli bir üslup geliştirmiş olan Ankara da bu dönemlerin örneklerine nadiren rastlıyoruz. Örneğin Kalecik Tabakhane Cami nin mihrabı, minberi ve duvar süslemeleri geç devir/ Batılılaşma devri Osmanlı mimari öğelerinin niteliksiz bir taklididir ve Ankara için nadir bir uygulamadır. Özetle Ankara cami ve mescitlerinin üslubunu incelerken, İstanbul merkezde oluşarak, zamanla şekillenen ve dönüşen klasik üslubun, ilerleyen evrelerde yaşadığı değişimlerle karşılaşmıyoruz. Özellikle Osmanlı kültür kimliğinin doğrudan etki ettiği Anadolu-İstanbul-Rumeli kuşağında görülen klasik mimari üsluplar, başkentten uzaklaştıkça mahallini Mahalli üsluplara bırakmıştır. Ankara daki cami ve mescitlerinin planlarına baktığımızda Osmanlı dini mimari plan geleneğinden oldukça uzak bir çizgi izleriz. Ve bu durum Ankara üslubunun özgünlüğünü göstermesi açısından önemlidir. Ankara cami ve mescitleri, plan ve form itibariyle, daha çok bulundukları mahallede halkın günlük ibadetinin gerçekleştirdiği, küçük çaplı, sade yapılardır. Bu cami ve mescitlerden en erken tarihli olanı M.1197/8 de yapılmış olan Alaeddin Cami dir (Şekil 1). Bu cami ile başlayan Ankara cami ve mescit geleneği Ankara da farklı yüzyıllarda ve farklı coğrafyalarda aynı üslupla devam etmiştir. Ahşap sütunların tavanı taşıdığı, mihraba dik sahınlardan oluşan dikdörtgen formlu bu plan Ankara da en çok uygulanan plan tipi olmuştur. Ankara da bu tipolojinin önemli başka bir örneği olan Arslanhane Cami (Şekil 2), merkezi bir yerde bulunduğu, önde gelen bir Ahi ailesi tarafından yaptırıldığı için de olsa gerek devrinde, Ankara nın cami-i kebir i olmuş ve ilerleyen devirlerde örnek alınan bir plana sahip olmuştur. Arslanhane Cami nde harim, yirmi dört ahşap sütunun oluşturduğu, dört sırada beş sahından oluşturmaktadır. Mihraba dik sahınlardan ortadaki diğer sahınlara nazaran daha geniş ve yüksektir. Bu plan tipi, 15. yüzyılın ilk çeyreği bile dolmadan önde gelen bir Ahi olan Ahi Elvan Bey tarafından, Arslanhane Cami nin hemen yakınına yaptırılan Ahi Elvan Cami nin planında uygulanmıştır. Harim, kıbleye dik dört sahından meydana gelmiştir. Caminin tavanı on iki ahşap sütun tarafından taşınır. Ankara nın ve yaşadığı devrin geleceğine yön vermiş şahsiyetlerden olan Hacı Bayram Cami (1425) nin planın da bu tipolojide olması dikkat çekicidir. Ankara nın manevi mimarlarından kabul edilen Hacı Bayram-ı Veli gibi sosyolojik bağlamda önemli bir şahsiyetin yaptırdığı mescidi planı Ankaralı mimarların ve ustaların kaynaklarından biri olmuştur. Dönemin ve gelecek dönemlerdeki ustaların özel olarak takip ettikleri bu plan şeması, Ankara üslubunu sağlamlaştıran bir rol oynamıştır. Eğimli arazi dolayısıyla kimi zaman asimetik dikdörtgen plana dönüşen bu plan tipindeki cami ve mescitler fazla yaratıcılık ve maddi zenginliğe de gerek duymaksızın çoğalmış ve Ankara

8 161 üslubunun devamını sağlamıştır. Bu tipolojide sahınlar mihraba dik olup, uzunlamasına dikdörtgen plan oluşturur. Burada sahın sayısı iki ile beş arasında değişmektedir. Ankara da bu plana sahip cami ve mescitlerin tamamının üstü düz ahşap tavanla örtülüdür. Harimde de sahınları oluşturan ahşap direkler bulunur. Bu direkler cami ya da mescidin ebadına göre farklı sayılarda olabilir. Tavan da bu sütunlar ve duvarlar vasıtasıyla taşınır. Bu plan tipi ilerleyen yüzyıllarda 15, 16, 17, 18 ve 19. yy.larda Ankara merkez ve ilçelerinde yaşamaya devam etmiştir. Farklı yüzyıllardan bu plan üslubunu devam ettiren cami ve mescitlerden şu örnekler verilebilir: Geneği Mescidi (14.yy. sonu ya da 15.yy. başı), Ahi Yakup Mescidi (M. 1392), Hacı İvaz (Helvai) Mescidi(M.1423), Hacı Musa Cami (M.1460), Hacettepe Cami (14. ya da 15.yy.), Balaban Mescidi (14. ya da 15.yy.), Gecik Mescidi (M.1443), Hacı Doğan Mescidi (14. ya da 15.yy.) (Şekil 3),, Hacı Seyyid Mescidi (14. ya da 15.yy.), Şeyh İzzeddin Cami (14. ya da 15.yy.), İki Şerefeli (Resul Efendi) Cami(14 ya da 15.yy.), Balaban Mescidi (14. ya da 15.yy.), Ayaş Ulu Cami (14. yy. sonu 15. yy. başı), Sincan İlyakut Köyü Cami(14. ya da 15. yy.), Hacı Bayram Cami (15. yy. başı), Yeşil Ahi Cami (15.yy.?) Direkli Cami (15.yy.), Beypazarı Akşemseddin Cami (15. yy), Abdülkadir İsfehani (Tabakhane) Mescidi (M.1570?), Ayaş Bünyamin Cami (16. yy.), Zincirli Cami (M.1685), Leblebicioğlu Cami (M. 1713), Ramazan Şemseddin (17.yy.), Sarıkadı (Mimarzade) Mescidi (M.1759), Ağaç Ayak Cami (17.yy. sonu ya da 18. yy. başı) (Şekil 4), Hacı İlyas Cami (17.yy. sonu ya da 18. yy. başı), İbadullah Cami(17.yy. sonu ya da 18. yy. başı), Nallıhan Nasuh Paşa Cami (18.yy.), Şereflikoçhisar Kadıncık Köyü Cami (18.yy.), Beypazarı Uruş Bucağı Cami (M. 1871), Beypazarı Yeni Cami (M.1897), Beypazarı Kazgancı Mescidi (19. yy. sonu), Taceddin Cami (19. yy. sonu 20. yy. başı), Beypazarı Üreğil Köyü Cami(20. yy.ilk yarısı), Kalecik Yalım Köyü Cami )(?). Ankara cami ve mescitlerinde yine dikdörtgen planlı olmakla birlikte enlemesine dikdörtgen planlı, ve düz örtülü camiler de çok sayıdadır. Bu cami ve mescitlerin planlarında tek değişik kısım sahınların kıbleye paralel olması ve harim planının enlemesine bir dikdörtgen teşkil etmesidir. Bunun dışında örtü sistemi, örtüyü taşıyıcı unsurların duvarlar olması yönleriyle uzunlamasına dikdörtgen planlı camilerden farklı değillerdir. Bu cami ve mescitlere farklı yüzyıllardan örnek verecek olursak; Molla Büyük Mescidi (14.yy. sonu ya da 15.yy. başı), Örtmeli (Hoca Hundi) Mescidi (15.yy.başı), Hacı (Ahi) Arap Cami (14. ya da 15.yy.), Rüstem Nail (Dındın)Mescidi (14. ya da 15.yy.), Ahi Tura Mescidi (14. ya da 15.yy.), Gecik Mescidi (M.1443), Boyacı Ali Mescidi (14. ya da 15.yy.), Mukaddem (Yeni) Cami (M ), Ayaş Killik (Karakaya) Cami (M. 1560), Ayaş Aktaş Mescidi (16. ya da 17. yy.), Kağnı Pazarı Cami (17.yy. sonu ya da 18. yy. başı), Ayaş Şeyh Muhyiddin Cami (18.yy.ilk yarısı), Telli Hacı Halil Mescidi ( M.1765), Beypazarı Cevizlerkaşı So-

9 162 kağı Mescidi (M.1876), Beypazarı Baloğlu Cami (M.1883), Beypazarı Tabakhane Cami (M.1896), Beypazarı Eski Derbedçik (Acı) Cami (19.yy.) lerini sıralayabiliriz. Yukarıda belirtildiği üzere 12. yüzyıldan 20.yüzyıla kadar gelen Ankara cami ve mescitlerinin tipolojisine baktığımızda büyük çoğunluğunun dikdörtgen planlı olduğunu görüyoruz. Bu dikdörtgen planların bir kısmı uzunlamasına bir kısmı kıbleye dik, bazilikal, bir kısmı kıbleye paralel ve bir kısmı da kareye yakın dikdörtgen biçiminde olsa da hemen hemen çoğu birbirine benzemekte, minaresi çıkarıldığında sıradan bir, tek katlı Anadolu evi görüntüsü vermektedir. Bunlardan 13, 14 ve 15. yüzyılla tarihlenen camiler içten ahşap sütunlarla taşınırken 17, 18 ve 19. yüzyıldan kalanlar çoğunlukla doğrudan doğruya duvarlarla taşınır. Elbette ki Ankara da bu plan tipi ve geleneğinden olmayan cami ve mescitler de mevcuttur. Fakat bunların sayıları Ankara üslubunda olanlar ile kıyaslandığında çok azdır. Bu özel örneklerden en önemlileri Karacabey Cami(1428) ve Cenabı Ahmet Paşa Cami (1565) leridir. Osmanlı mimarisinin örnekleri olarak karşımıza çıkan bu eserler Ankara da plan, malzeme-teknik ve süsleme açısından nadir örneklerdir. Ankara ya klasik Osmanlı mimarisini kazandıran bu camilerin banileri olan şahsiyetlerin Ankara nın yerli önde gelenlerinden ziyade merkezden atanmış devlet adamlarının olması da dikkate değer bir husustur. Bu eserlerin birincisinin banisi Çelebi Mehmet in damadı olan ve Anadolu Beylerbeyliği yapmış olan Karacabey Paşa, ikincisinin banisi Kanuni devrinde Anadolu Beylerbeyliği yapmış olan Cenabı Ahmet Paşa dır. Bu durum Osmanlı mimarisinin yaygın plan şemalarının Anadolu da başkentten görevlendirilen devlet ricali eliyle devam ettirilip, yaygınlık kazandırıldığını göstermektedir. Eğer isteselerdi Ankaralı mimarlar, en azından bu camilerin yapılışından sonra etkileşimden dolayı cami ve mescitlerin planlarında bu planları uygulamaya başlayabilirlerdi. Ama cami ve mescitlerin planlarında böyle bir etkileşim görmüyoruz. Bu devirde kare planlı ve kubbeli olarak yapılan, plan açısından klasik Osmanlı mimarisine yakın olan Kurşunlu(16. yy.) ve Hallaç Mahmud(1545) mescitleri, süsleme açısından, yapı elemanları açısından Ankara üslubunu sürdürürler. Son dönemde yapılan ya da tamir edilen bazı camilerde Batılılaşma devri etkileri görülmekle birlikte bu örnekler de çok sayıda değildir. Son cemaat yeri Son cemaat yerinin Anadolu Türk İslam cami mimarisine Osmanlı öncesi beylikler devrinde dâhil olduğu kabul edilir. Genellikle kaynaklarda bilinen en erken tarihli örnek olarak Karamanoğuları nın Ermenek te yaptırdığı Ulu Cami (1302) verilir. Kıbleye paralel üç sahınlı planda yapılmış olan caminin kuzey değil batı cephesinde yer alan son cemaat yeri sahınlara dik durumdadır. Karamanoğulları nın Ermenek te yaptırdığı Sipas Cami ( ) ve Akmescit

10 163 (1300) de de aynı tarzda son cemaat yeri görülür. Son cemaat yerinin mütekâmil bir şekilde kıble duvarına paralel olarak, klasik formunda şekil bulması erken devir Osmanlı mimarisi olarak değerlendirilen İznik Hacı Özbek (1331) caminde ve Aydınoğulları mimarisinin bir temsilcisi olan Tire Yeşil İmaret Cami (1334) nde görülür. Son cemaat yeri uygulamalarının en olgun örneklerini ise revaklı avlularla birleşerek klasik Osmanlı mimarisinde gözlemleyebiliriz 13. Oysa Ankara daki camilerde önemli bir eleman olan son cemaat yeri bu yukarıdaki örneklerden çok erken bir tarihte görülmektedir. Ankara daki en eski Selçuklu cami olan Ankara Alaeddin Cami ndeki son cemaat yeri, (Şekil 5) 1197 gibi çok erken tarihli bir camide bulunması ve üstünün kadınlar mahfili şeklinde düzenlenmesi ile Anadolu Türk mimarisinde özel bir yere sahiptir. Caminin kuzeyinde, büyük ölçüde tek sıra halinde dizilmekle birlikte doğuda iki sıra olarak yerleştirilen değişik tarzdaki Roma devri sütunlarının üzerine oturan fevkani kadınlar mahfili ile kapatılmış bu son cemaat yeri hafif çarpıklık gösteren yamuk bir plan arz eder. Üstteki kadınlar mahfiline son cemaat yerinin batısındaki kapalı bir bölümden çıkılır. Bu tip son cemaat yerlerini ancak daha sonraki Osmanlı devri Ankara camilerinde görürsek de bu tarihte böyle bir örneğe başka yerlerde rastlamak mümkün değildir 14. Alâeddin Cami nin Ankara üslubu için önemli bir örnek olması durumu son cemaat yeri uygulamalarında da görülmektedir. Alaeddin Cami nden sonra 14. yüzyılın sonu 15. yüzyılın başına tarihlenen Eyüp Mescidi nde, Geneği Mescidi nde, Hacı İvaz Mescidi nde, Kurtuluş (Kul Derviş) Mescidi nde, Poyracı Mescidi nde, Sabuni Mescit te, Balaban Mescidi nde, Hacı Doğan Mescidi nde, Hacı Seyyid Mescidi nde, Hacı Musa Mescidi nde(şekil 6), Hemhüm Mescidi nde, Şeyh İzzeddin Mescidi nde kuzey cephede yer alan son cemaat yeri, Ahi Yakup Cami nde, Direkli Cami nde doğu cephede bulunur. 17 ve 18. yüzyıldaki Çiçekçioğlu, Eskicioğlu, İbadullah, Hacı Bayram, Leblebicioğlu, Ramazan Şemseddin, Sarıkadı (Mimarzade), Telli Hacı Halil, Zincirli Camilerinde son cemaat yeri geleneği devam eder. Ankara camilerindeki son cemaat yerleri tıpkı Ankara mimari eserleri gibi son derece sade, bazıları sonradan eklenmiş, bir kısmı da sonradan kapatılmıştır. Bu eklemeleri mescit ve camilerin beden duvarlarındaki teknik ve işçiliğin değişme izlerinden anlamak mümkündür. Son cemaat yerlerinin hangi yöne açılacağı konusunda bir uzlaşı olmamış, farklı denemele- 13 Suut Kemal Yetkin, Beylikler Devri Mimarisinin Klasik Osmanlı Sanatını Hazırlayışı, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 4 Sayı: 3, 1955, s Nusret Çam, Ayşe Ersay, Ankara Muhyiddin Mesud (Alâeddin) Cami nin İlk Şekli ve Türk Mimarisindeki Yeri, Vakıflar Dergisi, Sayı: 38, 2012, s

11 164 re gidilmiştir. Çoğunlukla kuzey yönde açılan son cemaat yerinde, cephede pencerelerle hareket kazandırılmıştır. Son cemaat yerinde Ahi Yakup Mescidi, Karacabey Cami, Cenabı Ahmet Paşa Cami gibi mihrabiye örneklerinin olduğu camiler de az da olsa mevcuttur. Son cemaat yerleri çoğunlukla sayısı iki ile altı arasında değişen ahşap direklerle ve direklerin üzerinde devşirme taş kaideler ve profilli yastıklarla taşınır. Ahşap, kolay tahrip olan bir malzeme olduğundan bunun son cemaat yeri tamiratlarında taş sütunların kullanıldığı örneklere rastlarız. Orijinalinde ahşap olan son cemaat yeri tavanları da günümüzde sanatsal özelliklerini kaybetmiştir. Büyük çoğunluğu üçlü kemer sistemi ile oluşturulmuş olan son cemaat yerlerinde pencere açılması da sık görülür. Bazı son cemaat yerleri duvarla kapatılmıştır. Örneğin Hacettepe Cami nde son cemaat yeri yan cephede yer alırken, burası sonradan kapatılmış ve bir mihrap eklenerek küçük bir mescid haline getirilmiştir. Bunun dışında Ankara cami ve mescitlerinin son cemaat yerlerinde genellikle kadınlar mahfiline ve minareye çıkan merdivenler mevcuttur. Genellikle son cemaat yerinin üstü ikinci bir kat olarak kuzeyde yer alan kadınlar mahfili ile de birleştirilir. Netice olarak söylemek gerekirse Ankara üslubunda 12. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar cami ve mescitlerde son cemaat yeri her zaman kullanılan asli bir eleman olma özelliğini sürdürmüştür. Minberler Ankara cami ve mescitlerindeki mevcut minberlerin birkaç tanesinin taş olması dışında hemen hepsi ahşap malzemedendir. Anadolu Selçuklular ında minberler çoğunlukla ahşaptan ve kündekari tekniğiyle yapılmıştır. Moğol istilasından sonraki devirlerde ise Anadolu da bozulan ekonomik durum kendini sanatta da hissettirmiş ve kündekari yerine taklit kündekari eserler yapılmıştır 15. Ankara da tarihi bilinen en eski minber olan Alâeddin Cami minberi(1197) (Şekil 7), 1290 tarihli Aslanhane Cami nin minberi(şekil 8) 15. yüzyılın ilk çeyreğine tarihlendirilen Ahi Elvan Cami minberleri ve daha sonra gelen Ayaş Ulu, Hacı Bayram, Zincirli, Hacı Musa, Ağaç Ayak, İbadullah Cami minberleri Ankara üslubunda önemli yer tutan taklit kündekari örnekleridir. 12. yüzyıl başlarından 14.yüzyıl başına kadar olan dönemden bilinen minberlerin çok büyük bir kısmının ahşaptan olması, elimize kalan örnekler sınırlı da olsa bazı tespitleri yapmamıza olanak vermektedir. Ahşap minber kullanımı Anadolu Selçuklu sanatının bir geleneğiydi ve bu nedenle devrin son derece önemli sanat birikimine sahip ahşap ustaları vardı. Aslında daha sonraları özellikle Osmanlı ile birlikte taş malzeme ile yapılan minberlerle birlikte, neden özellikle 15 Haluk Karamağaralı, Çorum Ulu Camii ndeki Minber,Sanat Tarihi Yıllığı I, İstanbul, 1965, s

12 165 Selçuklu ve beylikler devrinde ahşabın tercih edildiği sorusu karşımıza çıkmaktadır. Ankara şehrinde de Selçuklu devrinden sonraki devrilerde Selçuklu çizgisinden kopmayan, kendi sanat kimliğini de oluşturmaya çalışan Ankara üslubunun hâkim olduğunu görüyoruz. Zaten bu minber örneklerindeki işçiliğe bakılırsa bu ustaların uzun yıllar bu işle meşgul oldukları ve sanatlarında hayli yol almış kimseler oldukları anlaşılır. Ankara daki Arslanhane Cami minberini yapan, Kızılbey Cami minberini onaran ve Çorum Ulu Cami ndeki minberin batı kısmını yapan Ankaralı Ebubekir oğlu Mehmed zaten ahşap işçiliği konusunda önde olan Ankara ekolünü ön plana çıkarmaktadır 16. Hatta Sivrihisar ve Afyon Ulu Cami minberlerinin yan aynalıklarındaki çağdaşlarından ayrılan geometrik motifler konusunda akla gelen farklı ekol ve atölye fikrine, Z. Bayburtluoğlu, Sivrihisar ve Afyon için Ankara okulunun farklı nitelikler kazanmış şubesi demektedir 17. Alâeddin, Arslanhane ve Kızılbey minberleri birbirlerine o kadar benzemektedir ki, minberler, süsleme kompozisyonu ve motifler açısından stil birliği içindedir. Yine Ahi Elvan Cami minberi de, kendisinden önce yine Ankara da yapılmış olan üç minberle Anadolu nun hiçbir bölgesinde görülmediği kadar benzerlik arz eder. Ustasının Harput lu olduğu düşünülürse Ortaçağ Ankarası nın yakın çevresi ile etkileşim içinde olduğunu söylemek mümkündür. Çorum örneği de dâhil edilirse, Ankara ve yakın bölgesinin beş minberinin üç ustasının ortak bir ekol oluşturduğu söylenebilir. Bu bilgiler ışığında önemli ahşap merkezlerinden birisi olan Ankara da, Selçuklu ve Beylikler dönemine ait ortak özellikler taşıyan minberlerin bulunduğunu söyleyebiliriz ve 18. yy. taş-tuğla kerpiç cami ve mescitlerinden olan Hacı Musa, Ağaç Ayak, Hacı Bayram, İbadullah ve Zincirli cami lerin taklit kündekari tekniği ile yapılıp, sonra kalem işleriyle süslenmiş minberleri de 13, 14 ve 15. yüzyılda Ankara üslubunun 17 ve 18. yüzyıllarda da devam ettiğinin göstergesidir. Bu minberlerin hepsi taklit kündekari tekniği ile yapılmış, yan aynalıkları çokgen, baklava ve yıldız motifleriyle süslenip, bu geometrik motiflerin içleri bitkisel süslemeler işlenip, boyanmıştır. Bu çiçek ve sarmaşıklar kenar pervazlarında, kapıda, korkuluklarda da kullanılmıştır. Tüm bu açıklamalardan hareketle Ankara da 12. yüzyılın sonlarında başlayan ve yüzyıllara kadar devam eden bir ahşap minber geleneğinin olduğunu söyleyebiliriz. Ortaçağda Ankara nın önemli ahşap merkezlerinden biri olduğunu ve devrin önemli ahşap ustalarının çalıştığı, önemli ustaların buraya çalışmak için geldiği bilinir. Burada eskiden beri ahşap geleneği 16 Sedat Bayrakal, Erken Dönem Osmanlı Minberleri, Gökkubbe Yayınları, İstanbul, 2008, s Zafer Bayburtluoğlu, Anadolu da Selçuklu Dönemi Sanatçıları I,Ağaç İşi Ustaları, Erzurum, 1988, s Sedat Bayrakal, Erken Dönem Osmanlı, s. 229.

13 166 olduğundan özellikle 12. yüzyılın sonunda yapılmış olan Alaeddin Cami minberi, 13.yy. sonunda yapılmış Arslanhane Cami minberi gibi nitelikli ahşap işçiliği sergileyen örneklerden hareketle bu devirlerde Ankara da bunu gibi günümüze ulaşmayan ahşap minberler yapıldığını tahmin etmekteyiz. Daha sonraki devirlerde de bu gelenek devam etmekle birlikte ahşap işçiliğindeki kalite düşmüştür. 17 ve 18. yüzyıl ahşap minberleri erken devirdekilere göre daha kalitesiz örnekler olmakla birlikte ahşap işçiliğinin devam etmesi açısından önemlidir. Mihraplar Ankara üslubunun belki en belirgin bir biçimde fark edildiği yapı elemanlarından biri olan mihraplar Ankara da yapılış malzemeleri, süsleme düzenleri ve kullanılan teknikler ile bütünlük arz eden bir yapıya sahiptir. Ankara da bilinen en eski tarihli cami olan Alâeddin Cami nin ilk mihrabı caminin hemen doğusundaki sur duvarında, caminin güney duvarında yer alır. Mihrapta düzgün taş kaplamalar mahalline tuğlaların ve irili ufaklı taşların kullanılması onun alçı veya çini kaplamalı olabileceğini işaret etmektedir. Bu durumda Alâeddin Camii nin bu eski mihrabı, türünün Ankara daki bilinen ilk örneği olabilir 19. Arslanhane Cami nin mihrabı kuzey portalin tam karşısındadır. Arslanhane Cami nin çini mozaik ve alçının birlikte kullanıldığı mihrabı Ankara da özel bir örnektir. Bu cami mihrabında karşımıza çıkan çini mozaik ve alçının birlikte kullanımı aslında Büyük Selçuklular devrinde başlayıp, 14.yy. da Anadolu da İlhanlılar zamanında gelişmiş bir tarz olmuştur 20. Ahi Elvan Cami(Şekil 9), Saraç Sinan Mescidi, Eyüp Mescidi, Geneği Mescidi, Poyracı Mescidi, Sabuni (Karanlık) Mescid, Ahi Tura Mescidi, İki Şerefeli (Resul Efendi) Cami, Balaban Mescidi, Boyacı Ali Mescidi, Direkli Cami, Gecik Mescidi, Hacettepe Cami, Hacı Doğan Mescidi, Hacı Seyyid Mescidi, Rüstem Nail (Dındın) Mescidi, Abdülkadir İsfehani (Tabakhane) Mescidi, Kalecik Saray (Şehsuvar) Cami, Ayaş Ulu, Ayaş Başayaş Köyü Cami mihrapları şekil, teknik ve üslup bakımından Ankara ve çevresindeki 14. yüzyıl sonları veya 15. yüzyıl başına tarihlenen alçı mihraplarla aynı karakterdedir. Ankara mihraplarının erken grubu için tipik özellikler şöyledir. Mihraplarda genellikle kıble duvarının ortasında alçıdan kalıplama tekniği ile alçak kabartma olarak yapılıp, nişin alt kısmı çokgen planlı olup, nişin iki yanında zar başlıklı sütunceler yer alır. Mukarnas kavsarası kelime-i tevhit frizi ile sınırlanır. Köşeliklerinde geometrik yüzey süslemesi, aynalıkta yazı frizi bulunur. Genellikle tezyini motif beş ve on köşeli yıldızlar meydana getiren 19 Nusret Çam, Ayşe Ersay, Ankara Muhyiddin Mesud (Alâeddin) Cami nin İlk Şekli ve Türk Mimarisindeki Yeri, s Şerare Yetkin, Anadolu da Türk Çini Sanatının Gelişmesi, İÜEF Yayınları, İstanbul, 1986, s. 112.

14 167 geçmelerden ibarettir. Bazen çiçekli ince bordür hariç motiflerin hemen hepsi geometriktir. Geometrik motif ve düzen hâkimiyeti, motiflerde tekrarlama dikkati çeker 21. Planı itibari ile Ankara üslubunda olmasa da yapı elemanları ve süsleme açısından Ankara üslubunun özelliklerini haiz Hallaç Mahmud Mescidi nde ve Kurşunlu Cami mihraplarında da alçı mihrap uygulaması görülür. 16, 17 ve 18. yüzyıla tarihlenen mihraplar, teknik ve şekil özellikleri itibariyle eskilerle aynı olmakla birlikte, süslemede kullanılan motif ve kompozisyon özellikleri bakımından Ankara daki yüzyıla tarihlendirilen mihrap örneklerinden bir parça farklıdır. Üçüncü bordürdeki tek sıra halinde uzanan rozet-çiçek motifleri bazı erken grup mihraplarda görülse de (Geneği Mescidi, Hacettepe Cami, Poyracı Mescidi, Hacı Doğan Mescidi, Rüstem Nail Mescidi mihrapları alınlıklarındaki yazı panolarını kuşatan çerçeve bordürü görülmektedir), kullanılan diğer motifler ve dolayısıyla kalıplar değişmiştir 22. Ankara daki 16, 17 ve 18. yüzyıla tarihlendirilen Hallaç Mahmud Mescidi, Kurşunlu Cami(Şekil 10), Leblebicioğlu, Hacı Bayram, Hacı İlyas, Ağaç Ayak, Zincirli, Hacı Musa, Yeşil Ahi, Kağnıcıoğlu Cami, Devdıran Mescidi, Eskicioğlu Cami, Telli Hacı Halil Mescidi, Celal Kattani Mescidi, İbadullah Cami, Mukaddem (Yeni) Cami, Saraçlar Cami, Sarıkadı (Mimarzade) Cami, Zeynel Abidin Cami, Ayaş Bünyamin Cami, Ayaş Şeyh Muhyiddin Cami, Ayaş Aktaş Mecidi ve mihrapları ile aynı karakterdedir. Bu mihraplarda birkaç unsur dışında büyük ölçüde aynı kalıplar kullanılmıştır 23. Bu mihraplar alçıdan, kalıplama tekniği ile yapılmış, skalaktit nişli olup bazen tavana kadar uzanır. Mihrap kavsarasını kuşatan bordürlerde kelime-i tevhid in sıralandığı sülüs yazılar, bazen ince bitkisel süsleme bordürleri görülür. Niş köşelikleri, kaidesi ve kenar bordürlerinde iç içe çokgenlerden oluşan yıldızlı bir kompozisyonlar uygulanır. Nişi çevreleyen sütuncelerin mukarnas frizi şeklinde başlıkları vardır. Mihraplar genellikle mazgal gibi bir sıra palmetle taçlanır. Ankara mihraplarının orijinal bir özelliği olan 14 ve 15. yüzyıla tarihlenen bir grup mihrapta alçı içine gömülmüş kâse uygulamaları ile karşılaşırız. Ahi Yakup ve Ayaş Başayaş Köyü Cami mihraplarında bu kâseler köşeliğin üst kısmına yerleştirilmiştir. Hacı Doğan Mescidi mihrabında, mihrabın köşelik kısmında, ikisi altta kavsaranın iki tarafında simetrik, diğeri kavsaranın hemen üstünde ortada yer alır. Örtmeli Mescit mihrabında yine köşelikte, ikisi üstte büyük diğer ikisi altta olmak üzere dört kâse alçı içine gömülmüştür. Molla Büyük Mescidi mihrabında ikinci bordürde geometrik kompozisyona uygun olarak yerleştirilmiş toplan yirmi beş adet kâse 21 Yıldız Demiriz, Erken Devir Osmanlı Mimarisinde Süsleme, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1979, s Bekir Eskici, Ankara Mihrapları, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2001, s Bekir Eskici, age., s. 160.

15 168 bulunur. Mihraplarda alçıya yer yer çini levha veya kâse gömülmesi, çok yaygın olmasa da yüzyılda Beylikler devrinde ortaya çıkan bir özelliktir. 14.yüzyıla tarihlendirilen Ermenek Ulu Cami mihrabı, Konya Kazım Karabekir Ulu Cami, Sivrihisar Haznedar Cami alçı mihraplarında da benzer şekilde kâse kullanımı görülmektedir. Özellikle Molla Büyük Mescidi mihraplarında olduğu gibi, kâselerin geometrik tasarıma uygun olarak kullanılması Ankara mihraplarının orijinal bir özelliğidir 24. Ankara da alçı mihrap yapımı gelenekçi bir tutumla sonraki dönemlerde de devam ettirilmiş ve yakın zamana kadar mihraplarda vazgeçilmez bir malzeme olarak kullanılmıştır. Geç dönem olarak nitelendirilen 18.yüzyıl örneklerinde de yöntem ve teknik aynıdır. Elbette kalıplarda ve süslemelerde farklılıklar olmuştur. Ama kalıplama tekniğinin getirmiş olduğu yüzeysellik bu dönemde de süslemeye hâkim olmuştur. Batılılaşma döneminde özellikle Batı Anadolu da görülen, mihrap ya da başka elemanların süslemelerinde görülen iri plastik etkili alçı işçiliği, Ankara da hemen hiç uygulanmamıştır 25. Kadınlar mahfilleri Ankara cami ve mescitlerinde Ankara üslubunun temel öğelerinden olan kadınlar mahfili hemen hemen her cami ve mescitte neredeyse vazgeçilmez bir eleman gibidir. Ankara cami ve mescitlerinde yer alan kadınlar mahfillerinden en erken tarihli örnek 1197 tarihli Alaeddin Cami nin kadınlar mahfilidir. Son cemaat yerinin üstünü boydan boya kat eden mahfilin, hem konumu, hem de büyüklüğü itibariyle müezzin için değil, kadınlar için yapıldığı anlaşılır. Keza bu büyüklükteki bir kadınlar mahfili Selçukluların kadına, onun eğitimine ve sosyal hayattaki mahalline bakışı açısından da önemlidir. Her şeyden önce kadınlar mahfiline camiin içinden değil de son cemaat yerinden geçilmesi bunun ikisinin birlikte düşünüldüğünü gösterir ki bu da son cemaat yerinin cami ile birlikte 1197 de Selçuklu meliki Muhyiddin Mesud zamanında yapıldığını işaret eder 26. Arslanhane Cami nin kadınlar mahfiline kuzeyde yer alan ve caminin diğer kapılarından daha zengin süslemeli bir kapıyla girilir. Mahfile ayrı bir kapıdan girilmesi caminin ilk yapılışında bu kısma önem verildiğinin bir göstergesidir. Tamamen ahşap malzemeden yapılmış olan mahfilde, sekiz ahşap sütun kullanılmıştır. Birbirinden farklı Roma devrine ait devşirme sütun baş- 24 Bekir Eskici, age., s Bekir Eskici, age., s Nusret Çam, Ayşe Ersay, agm., s. 33.

16 169 lıkları üzerinde ahşap yastıklar yer alır. Ahi Elvan Cami nin kadınlar mahfili (Şekil 11) ise kuzey duvarı önünde ilk sütuna, doğu ve batı duvarları önünde ikinci ve üçüncü sütunlara kadar devam eden ve yan sahınların üstünü kısmen örten U şeklinde planlıdır. Mahfil tamamen ahşaptan yapılmıştır ve müezzin mahfilinin üstüne denk gelmektedir. Mahfile caminin içinden on dört adet merdivenle çıkılmaktadır. Ayrıca bu mahfilin üst katına caminin kuzey kapısı açılmaktadır. Fakat şu anda bu kapı kapalıdır ve kullanılmamaktadır. 14 ve 15. yüzyıla tarihlenen Örtmeli (Hoca Hundi) Mescidi, Poyracı Mescidi, Balaban Mescidi, Gecik Mescidi, Hacı Bayram Cami, Hacı Musa Cami, 16. yüzyıla tarihlenen Abdülkadir İsfehani (Tabakhane) Mescidi, 17 ve 18. yüzyıllara tarihlenen Ağaç Ayak Cami (Şekil 12),İbadullah Cami, Zincirli Cami, ve Sarıkadı Mescidi nde kadınlar ahşap kadınlar mahfilleri mevcuttur. Ankara camilerindeki kadınlar mahfilleri yenilendiğini mahfillerin tavan süslemeleri ile harimin tavan süslemesi arasındaki farklılıklardan anlaşılmaktadır. Genellikle mahfillerde mahremiyetin sağlanması açısından, neredeyse insan boyu kadar ahşap korkuluklar kullanılmıştır. Mahfiller bütün örneklerde kuzey cephede yer alırken, bazen harimin içine doğru U şeklinde çıkma yaparken bazen de kuzey cephe boyunca uzanmaktadır. Bu mahfiller bütün örneklerde ahşap direkler üzerine otururlar. Kadınlar mahfili kapıları son derece sade iken Arslanhane Cami nin en ihtişamlı kapısı olan kuzey kapısı kadınlar mahfiline açılır. Ankara cami ve mescitlerindeki mahfillerin büyük bir kısmı ahşaptandır. Tavan ve tabanları da ahşap olan bu mahfillerde dikdörtgen planlı pencereler görülmektedir. Netice olarak yukarıdaki örneklerde de görüldüğü üzere Ankara üslubunun özelliklerinden biri olan ahşap kadınlar mahfilleri 12. yy. dan 20.yy.ın başlarına kadar kesintisiz olarak devam eden bir gelenek olmuştur. Beylikler ve Osmanlı devrinde görülen mermer ya da taş malzemeden, geometrik şebekeli kadınlar, müezzin ya da hünkar mahfilleri örneklerinin Ankara da neredeyse hiç görülmemesi Ankara üslubunun devamının başka bir kanıtıdır. Ankara da hemen her cami ya da mescitte kadınlar mahfilinin bulunması geçmiş dönemlerde de kadınların sosyal hayatın içinde olmasıyla ilgili bir durumdur. Ankara merkezde, Beypazarı, Ayaş, Kalecik, Nallıhan ve Şereflikoçhisar da bizzat gidip gördüğümüz camilerde ve kaynaklardan öğrendiğimiz diğer ilçe camilerinde bulunan kadınlar mahfilleri kadınların camilere sık sık geldiğini geçmişten beri ibadetlerini rahatça mahalline getirebildiklerini söyleyebiliriz. Zaten Ankara da sof tezgâhlarında kadın ve erkek birlikte çalışıldığı, kadınların üretim hayatına aktif katıldıkları, hem seyahatnamelerde hem de çizilen gravürlerde görülür.

17 170 Pencereler Ankara üslubunun izlendiği başka bir yapı elemanı da pencerelerdir. Ankara mescit ve altlı üstlü pencere kullanımın 12. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar devam ettiğini görmekteyiz. Genellikle Selçuklu mimarisinde camilerin taçkapı dışında duvarların oldukça sade olduğu, oldukça küçük formlu pencerelerin ise duvarların üst kısmına koyulduğu ve bu sebeple camilerin yeterince ışık almadığı bilinir. Beylikler devrinde ise artık bu uygulamadan vazgeçilip altlı üstlü paralel olarak pencere kullanımın yaygınlaştığı söylenir. Hatta bu çift sıralı pencere kullanımının ilk kez Selçuk İsa Bey, Milas Firuz Bey ve İznik Yeşil Cami lerde görüldüğü belirtilir. İşte Ankara cami ve mescitlerinde altlı üstlü pencere kullanımı Ankara nın bildiğiniz en eski tarihli Alaeddin Cami nde ortaya çıkarak, 13, 14 ve 15. yüzyılda yaygınlık kazanarak 20. yüzyıla kadar devam ettiği görülür. Alaeddin Cami ilk inşa edildiğinde de doğuda üç, kuzeyde iki, batıda dördü altta, dördü üstte olmak üzere sekiz ve toplam olarak on üç pencereden ışık almaktaydı 27. Arslanhane Cami nin pencereleri(şekil 13) de iki kat oluşturur. Bu erken örneklerden sonra Ankara da inşa edilen 14 ve 15. Yüzyıla tarihlendirilen Ahi Elvan Cami (Şekil 14), Geneği Mescidi, Hacı İvaz Mescidi, Molla Büyük Mescidi, Kul Derviş (Kurtuluş) Mescidi, Örtmeli (Hoca Hundi) Mescidi, Poyracı Mescidi, Sabuni (Karanlık) Mescid, Direkli Mescid, Gecik Mescidi, Hacettepe Cami, Hacı Doğan Mescidi, Hacı Seyyid Mescidi, Hemhüm Mescidi, Yeşil Ahi Cami, Rüstem Nail (Dındın) Mescidi, Şeyh İzzeddin Mescidi, Hacı Musa Cami, Hacı Bayram Cami ve İki Şerefeli (Resul Efendi) Cami lerinde ve 16, 17. ve 18. yüzyıllardan olan Ağaç Ayak Cami, Celal Kattani Mescidi, Çiçekçioğlu Cami, Devdıran Mescidi, Eskicioğlu Cami, İbadullah Cami, Hacı İlyas Cami, Kağnı Pazarı Cami, Leblebicioğlu Cami, Ramazan Şemsettin (Kale Pazarı) Cami, Sarıkadı (Mimarzade) Cami, Telli Halil Mescidi, Zincirli Cami, Zeynel Abidin Cami ve Taceddin Cami lerinde harimde altlı üstlü pencere uygulaması kesintisiz olarak devam etmiştir. Kalemişi süsleme Ankara da en çok tercih edilen süsleme unsuru olan ahşap üzerine yapılan kalem işleri, sanatımızda, sıva üstünden sonra çokça uygulanmış bir süsleme çeşididir. Ahşap üstü kalem işleri Selçuklu süslemelerinde ağırlıklı olarak görülmekte olup, Konya Sahip Ata Cami, Beyşehir Eşrefoğlu Cami, Afyon Ulu Cami, Sivrihisar Ulu Cami, Ankara Arslanhane Cami, Beyşehir Eşrefoğlu Cami ve Kastamonu Candaroğlu Mahmut Bey Cami lerinde dikkat çeker. Bu süslemelerde erken dönemlerde rumi ve hatayi motifleri, sonraki geç dönemlerde ise Barok ve Rokoko üslupları kendisini gösterir. Daha çok iç mekânlarda yapıldığından ve lâkeli olduğundan pek çok örneği 27 Nusret Çam, Ayşe Ersay, agm., s. 21.

18 171 günümüze bozulmadan gelebilmiştir. Ankara üslubunda da ahşap süsleme daha yaygın olarak kullanıldığından, ahşabı süsleme imkânı verebilen bir süsleme tarzı olan kalemişleri 15. yüzyıldan itibaren görülmeye başlanmış, 17 ve 18. yüzyıl cami ve mescitlerinde de uygulanmaya devam etmiştir. Ankara üslubunun oluşumunda önemli bir mahalli olan Ankara Alaeddin Cami nin 15. Yüzyılın başında geçirdiği tamirlerde eklendiği düşünülüne pencere kanatlarındaki ahşap üzerine kalemişi süslemeler oldukça önemlidir. Caminin batı duvarındaki alt pencerelerin etrafı ahşap pervaz ile dört taraftan kuşatılmış olup bunlar kalem işleri ile bezenmiştir. Bitkisel desenler yeşil zemin üzerine sarı ve kırmızıdır. Yer yer tamir izleri taşısa da bunlara da tavan göbeği gibi I. Murat döneminin eserleri olarak bakıldığı takdirde ahşap üzerine kalem işlerinin Ankara daki en eski örnekleri sayılabilir. Gerçekten de kompozisyonlar daha sonraki Hacı Bayram ve diğer Ankara camilerinin kompozisyonlarına benzese bile onlar kadar girift değildir. Öyle anlaşılıyor ki bu caminin doğu ve kuzeydeki pencereler de dahil, tamamı bu şekilde kalem işlerine sahip olduğu halde pencerelerin kapatılması üzerine bu kalem işleri de tahrip olmuşlardır. Bundan sonra 14 ve 15. yüzyıla tarihlenen Eyüp Mescidi, Örtmeli(Hoca Hundi) Mescidi, Geneği Mescidi, Kul Derviş (Kurtuluş) Mescidi, Poyracı Mescit, Sabuni Mescit, Gecik Mescidi, Hacı Musa Cami leri kalem işleri devrinin özelliklerini yansıtır. Süslemeler tavan kenarlarında, konsollarda, pervazlarda yoğunlaşır. Bunlarda geometrik süslemenin pek az kullanılmasına karşılık, klasik düzenlerde rumili ve hataili kıvrık dallı simetrik süsleme yer alır. Ayrıca süslemede basit güller ve büyük yapraklardan, narçiçeği, iri rozetler teşkil eden geçmeler, palmetler, papatya, karanfil, şakaik çiçekleri ve madalyonlar görülür. Bitkisel süslemenin yanında yazı kuşakları da kalem işi süslemede bol miktarda kullanılan bir süsleme tarzıdır. Kalem işi süslemenin renkleri beyaz, sarı, kırmızı, turuncu, mavi, yeşil, siyahtır. Süslemeler daha çok tavan kenarlarında, konsollarda, pervazlarda, tavan kirişleri üzerine uygulanmıştır. Mescitlerin genellikle üçgen çıtalarla oluşturulan ahşap tavanları Ankara üslubuna hastır. Kalın kirişler üzerine birbirine paralel olarak konmuş olan tavan kirişleri üzerine tahtalar ince çıtalarla baklavalara ayrılmaktadır. Gerek orta kiriş ve gerekse kenar bingilerinin pervazları aşı boyalıdır. Özellikle 18. yüzyıl örneklerinde harim pencerelerinin pervazlarında ve alınlıklarında kelime-i tevhid kuşakları şeklinde kendini gösterir. Hacı Bayram, Zincirli, İbadullah, Ağaç Ayak, İki Şerefeli(Resul Efendi) Ramazan Şemseddin Camileri nin, Sarıkadı (Mimarzade) Mescidi nin pencere pervazlarında ve alınlıklarında sülüs hatla yazılmış kelime-i tevhid kuşakları görülür. Bu kalemişi süsleme geleneği Ankara da geç devirde yani 19 ve 20. yüzyıl başlarına kadar