ÖGRETME VE ÖGRENME SÜRECiNDE BEllEK MODEli. GiRiŞ

Transkript

1 Kurgu Dergisi S: 10, , 1992 ÖGRETME VE ÖGRENME SÜRECiNDE BEllEK MODEli Yrd. Doç. Dr. Şefi k YAŞAR" GiRiŞ iyi bir öğrenmenin gerçekleştirilmesi, "Programın en operasyonel öğesi olan öğretim süreçleri-nin (Varış s.216) etkiliiiği ile yakından ilgilidir. Bu süreçlerin etkililiği ise, öğretim modellerinin etkililiğine bağlıdır. Çünkü. değişik öğretme-öğrenme ortamlarında değ'işik öğretim modelleri uygulanmaktadır. Bu modellerin seçiminde de. öğretiiecek içeriğin ve öğrencilerin özellikleri qözönürıde bulundurulmakta, başka bir deyişle. öğretme-öğrenme sürecindeki standartlar öğrencilerin lojik ve psikolojik yapısına uydurulrnaktadır (~üçükahmet. 1986, s.25). Öğretim modeli,..öğretim programlarının blçlmlendirilmesl. öğretim materyallerinin tasarlanması ve sınıfta ya da başka ortamlarda öğretime kılavuzluk etmesi amacıyla kullanılan bir plan», olarak tanımlanmaktadır (Joyce ve Weil, 1980, s. n. Farklı ortamlarda işe koşulan öğretim modelleri genelde; n Bilgi Sürecine ilişkin Modeller, 2) Kişilik Modelleri, 3) Sosyal Etkileşim Modelleri, 4) Davranışçı Modeller, ve 5) Düşünme Modelleri olmak üzere beş gruba ayrılmaktadır. Bu yazının temel konusunu oluşturan «Bellek Modeli» söz konusu modellerden bilgi sürecine ilişkin modeller grubu içinde yer almaktadır. Bellek modeline geçmeden önce, bu modeli kapsamında bulunduran bilql sürecine ilişkin modeller grubunu, genel özellikleriyle incelemekte yarar vardır. (') Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi 2'19

2 i. aucı SÜRECiNE ilişkin MODellER A. eucı SÜRECiNE ilişkin MODELLERiNGENel ÖZelliKLERi Bu modeller, öğrencilerin bilgi edinme yetenekleri ve bilgi edinmek için geliştirdikleri yöntemlerle ilgilidirler. Bilgi edinme, bireyin çevresi tarafından uyarılması, bilgiyi düzenlemesi, problemlere çözüm getirmesi, sözel ya da sözelolmayan sembolleri kullanması anlamına gelmektedir. Hilgi süreci kapsamında, yaratıcı düşünmeye ağırlık veren modellerin yanısıra genel zihinsel yeteneklerle ilgili birçok bilgi edinme modeli bulunmaktadır. Bilgi sürecinde çok sayıda model bulunmasının nedeni, okulun başlıca işlevinin bilgi aktarma olarak qörülrnesidlr. Her model, insanın nasıl düşündüğü ve bilgi edinme yöntemlerini nasıl etkilediği konusuna ilişkin farklı görüşler ortaya koymaktadır. Bilgi edinme sürecinde yer alan modeller şöyle sıralanabilir (Joyce ve Weil, 1980, s.22): a. Bellek Modeli b. Kavram Edinme c. Tümevarım d. Araştırma e. lleri Düzenleyiciler f. Bilişsel Yaklaşım g. Fen Bilimleri Araştırma Modeli. B. etıcı SÜRECiNE ilişkin MODEllERiN KURAMSAL TEMellERi Bilgi sürecinde yer alan modeller, insan zihnine ilişkin çeşitli bmmsel araştırmalar sonucu ortayaçıkmıştır. Bu modellerin kuramsal temelleri; 1) Düşünme Araştırmaları, 2) Öğrenme Kuramcıları, 3) Bilimsel Disiplinler, 4) insan Zihninin Geliştirilmesine ilişkin Araştırmalar, olmak üzere dört temel kaynağa dayandırılmaktadır (Joyce ve \/lfeil, 1980, ss ). 1. DüşünmeAraştırmaları Eski Yunan zamanından beri filozoflar ve eğitim düşünürleri. insan zihninin nasıl çalıştığına. türnevanrn ve tümdengelim yaklaşım- 280

3 larının nasıl işlediğine ilişkin kavramlar geliştirmişlerdir. Düşünme ye ilişkin çağırnız araştırmaları ise, problem çözmede bireylerin izlenmesi ve laboratuvar deneylerinin kullanılmasıyla gerçekleştirilmiştir. Bu araştırmalar sonucunda, zihinsel süreçlerin bilgisayar taklitlerinin ortaya çıkmasının yanısıra bir bütün olarak "Bi!gi Kuramı Bilimi» geiişmiştir. Bilgi kuramı bilimi, düşünmeyi geliştirmek amacıyla zihinsel sürecin tanımından tasarlanmış bir öğretim modeline doğru atılan küçük bir adımdır. Örneğin, psikoloğun, bireyin kavramları nasıl oluşturduğuna ilişkin araştırmaları, bireylerin kurarn oluşturma süreçlerini geliştirmede ya da program kapsamındaki kavramların öğretiminde eğitimcilereyardımcı olabilir. 2. Öğrenme Kurarncıları Öğrencinin bilgi edinmek amacıyla kavramları kullandığı qoruşürıden hareket eden birçok kuramcı, öğretim modellerinin geliştirilmesiyle ilgilenmiştir. Bu görüşe göre, kavramlar takımını öğretmek, bireyin düşünme sürecinin bir kısmını değiştirmek anlamına gelmektedir. Ausubel ve arkadaşları, çalışmalarını sözel öğrenme ile sınırlandırırken diğer kurarncilar. başka öğrenme türleri ile ilgilenrnlşlerdir. 3. Bilimsel >Disiplinler Öğrencilerin, süreçleri ve bllqiler! öğrenecekleri, bu öğrendiklerini kendi Sistemleriyle blrleştirecekleri ve sonuçta farklı bir davranış gösterecekleri düşüncesinden hareketle, disiplinler tarafından kullanılan temel kavramları ya da araştırma sistemlerini öğretmek amacıyla bir model geliştirilmiştir. Josep Schwab ve arkadaşlarınca geliştirilmiş olan ortaokul biyoloji dersi öğretim modeli yapılan çalışmalara örnek olarak gösterilebilir. 4. insanzihninin Geliştlrilmesine lllşkln Araştrrrnalar Araştırmacılar, çocuk ve gençteki zihinsel süreçlerin gelişimini görmek üzere birçok araştırma gerçekleştirmişlerdir.yapılan bu araştırmalar zihinsel gelişimin nasılolduğuna yöneliktir. Zihinsel gelişimin arttırılmasına ilişkin kurarn oluşturmada bu araştırma sonuçlarından yararlanılabilir. Piaget'nin çalışmalarından geliştirilen modeller, yapılan araştırmalara örnek olarak gösterilebilir. Nitekim, 281

4 Piaget'nin "çocuğun Zihinsel Gelişiminde Rehber Otorite» adlı çalışması öğretim modellerinin temeli olarak kabul edilmektedir. Bilgi edinme sürecine ilişkin modeller genel özellikleriyle incelendikten sonra, şimdi bu yazının temel konusu olan bellek modeline geçilebilir. ii.,bellek MODELi Bu modele göre öğrenme, bellek düzeyinde gerçekleşmektedir. Bellek düzeyinde öğrenme, materyalin ezoerlenerek öğrenilmesidir (Bigge, 1971, s.303). Bellek modelinin daha iyi anlaşılabilmesi sistemininin incelenmesinde yarar vardır. için bellek ve bellek Bellek. bireyin tecrübelerinden edindlklerlni, öğrendiklerini güvenilir bir biçimde tam ve doğru olarak zihinde tutma yetisidir (Ülgen ve Fidan, 1983, s.106). Bellek sistemi ise, üç yapısal öğeden oluşmaktadır. Bunlar; duyusal kayıt, kısa süreli bellek ve uzun süreli bellektir. Bellek sisteminin bu yapısal öğeleri Şekil ı 'de gösterilmiştir. Şekil 1: Bellek Sistemi Kaynak: Woolfolk, Anita E. ve Lorraine Mc Cune-Nicolich. Educational Psychology for Teachers. New Jersey: Prentice-Hall, lnc., Englewood Cliffs. 1984, s

5 Şekili'den de anlaşılacağı gibi bellek sisteminin ilk yapısal ögesi duyusal kayıttır. Çevreden gelen uyarıcılar saniyenin dörtte biri kadarlık bir zamanda duyu organları tarafından algılanmakta, alqılanan bu bilgiler en kısa sürede kullanılmaktadır. Eğer bu bilgiler birey tarafından önemli görülürse, hemen kısa süreli belleğe aktarılmakta, aksi halde hemen unutulmaktadır (Woolfolk ve Cune-Nlcholic. 1984, s. 205). Üzerinde dikkatin yoğuniaştığı bireyin önemli gördüğü her bilgi, kısa süreli belleğe girer. Kısa süreli beliek Ishort-term memory), bellek sisteminin bilgi akışını düzenleyen kısmıdır. Kısa süreli belleğin kapasitesi oldukça sınırlıdır. Kısa süreli bellekte, yeni bilgiler eski bilgilerle yer değiştirir ve eski bilgiler sürekli bir şekilde kaybolur. Yinelenen bilgiler kısa süreli bellekte kalır ve oradan uzun süreli belleğe geçer (Wougih ve Normarı. 1967, s. 320). Eğer kısa süreli belleğe gelen bilgi kullanılmaz ve yinelenmez ise, o bilgi sa niye içinde kaybolur. Örneğin, rehberde bulunan bir telefon numarası, söz konusu telefon arandıktan hemen sonra unutulabilmektedir. Numaranın canlı kalması için birkaç kez yinelenrnesi ya da numarada yer alan sayılar arasında bir ilişki kurulması gerekir (Fidan, '1986, s.72). Bellek sisteminin kısa süreli bellekten sonra gelen yapısal öğesi uzun süreli bellektir (Iong-term memory). Kısa süreli bellekteki canlı bilgi uzun süreli bellekte pasif duruma geçirilir. Başka bir deyişle, uzun süreli bellek daha önce öğrenilmiş bilgilerin saklanma durumudur. Bilgiler, uzun süreli bellekte günler, haftalar. aylar, hatta yıllarca saklanabilir (Fidan, 1986, s. 73). Bellekteki bilgilerin hatırlanmasında çağrışım çok önemli rol oynar. Çağrışım, belirli bir uyarıcının, o uyarıcı ile geçmişte birlikte bulunmuş başka nesne ve durumları hatırlatmasıdır (Morgan, 1884, s.414). Bellek modeline göre materyal iki şekilde öğrenilmektedir. Bunlardan birincisi materyalin anlamlı bir şekilde öğrenilmesidir. Anlamlı olarak öğrenilmiş materyal daha uzun süre bellekte tutulabilmektedir. Eğer kişinin bellekte tutması için yeterli nedeni varsa, en saçma şeyler bile yasarnboyu hatırlana'bilmektedir. ikinci olarak da, materyal mekanik-ezberleme (rote-rnernoryl yöntemiyle öğrenilmektedir. Mekanik-ezberleme, materyalin öğeleri arasında ilişkiler oluşturmaksızın gerçekleştirilen ezberlemedir. Mekanik-ezberleme ile öğrenilen bilgiler çok kısa sürede unutulur (Bigge, 1971, s. 305). 283

6 Bellek sistemine ilişkin bu açıklamalardan sonra, önce modelin işleyişinin örneklendirildiği bir senaryo g'özden geçirilecek, daha sonra da modelin tarutımma geçilerek. modelin amaç ve varsayımları. ilke ve teknikleri. evreleri. modelde öğretmen ve öğrencinin rolleri üzerinde durulacaktır. Son olarak da model. uygulamaya dönük bir örnek ile pekiştirilecektir. A. SENARYO Lokantaya garson olarak giren Ferhat, hangi yemeklerde hangi şarabııı servisinin yapılacağını öğrenmektedir. Ferhat'a hangi yemeklerde hangi şarapların hangi sıcaklıkta servisinin yapılması gerektiğini gösteren bir çizelqe verilmiştir. Ferhat her ne zaman Tekel Bayiine gitse. hangi sarabm hangi kategoriye girdiğini hatırlamada güçlük çekmektedir. Örneğin, Efesgüneşi kırmızı sek şarap mıdır, yoksa kopüklü beyaz şarap mıdır, ya da nasıl bir şeydir? Ferhat sürekli bir şekilde kendi kendine bu soruları sorar. Ferhat hatırlamada yardımcı olması amacıyla saraplara ilişkin bilgileri düzenleyen yeni bir çizelge yapar. Daha sonra, her sarabın adı ile şarabın rengi ve sertlik derecesi arasında ilişki kurmasına yardımcı olacak bir liste yapmaya koyulur. Örneğin, Efesgüneşi için Güneş, Buzbağ için Buz, Binboğa için Boğa, Kavaklidere için Kavak sözcüklerini kullanır. Sonra yeni bir liste daha yaparak, ilişki kurduğu kendisince anlamlı sözcüklerin yanına küçük resimler çizer. Örneğin, güneş sözcüğünden sonra güneş, buz sözcüğünden sonra buz. boğa sözcüğünden sonra boğa. kavak sözcüğünden sonra da kavak resmi çizer ve bunları daha başkaları izler. Ferhat, daha sonra da yeni oluşturduğu sözcükleri çağrıştırması amacıyla küçük bir tekerleme uydurur. "Güneş buzu eritir, boğa kavağı devirir.» Ferhat ne zaman Tekel Bayline gitse Efesgüneşi- Güneş, Buzbağ - Buz vb. örneklerde olduğu gibi şarap adı ile eşleştirdiği sözcüğü çağrıştım. Bu yöntemi uygulamak suretiyle, Ferhat, kısa sürede birçok şarap adını belleğinde tutar. Üstelik Ferhat şarapları sunarken ya da' radarken. onların nasıl koktuğu, ne tür tadıarı olduğu ve nasıl göründüiderine illşklrı bilgi sahibi de olur. Ferhat'ın saraptara 284

7 ilişkin bu bilgileri, onun şarapları birbirinden ayırt etme yeteneğini güçlendirir. Senaryoda görüldüğü gibi, Ferhat bellek yeteneğini güçlendirmek amacıyla birkaç basit teknik kullandı. Önceleri Ferhat, şarapların adlarını karıştırryor. onları bir türlü belleğinde tutamıyordu. Şarap adlarını kendisince anlamlı olan bildiği sözcüklerle çağrıştırması, Ferhat'a o adları hatırlamasında yardımcı oldu. Herşeyden önce amaçladığı anlam ile eşleştirdiği sözcük arasında çağrışım kurmak durumunda olduğundan, eşleştirdiği sözcüklere özen göstermek durumundaydı. Ayrıca, oluşturduğu tekerleme ilişkiyi kuvvetlendirerek. çcığrışımı canlı tutuyordu. Sonuçta şarapların görünümü, kokusu ve tadı, Ferhat'ın yeni adları çağrıştıran duyusal imgelerini genişletiyordu. Senaryodan da anlaşılacağı üzere bellek modelinde birey, aynı anda birçok bilgiyle karşılaşrnakta ve bireyin bu bilgileri kısa sürede belleğine yerleştirilebilmesi için dikkatini söz konusu bilgiler üzerinde yoğunlaştırması gerekmektedir. Bilgilerin bellekte yerleşmesi için ise, yinelemelere qereksinrne duyulur. Başka bir deyişle, dikkat edilmeyen şey hatırlanmaz. Örneğin, ilk kez bulunduğumuz bir şehrin caddesinde amaçsız bir şekilde başıboş yürürken, caddenin her iki kenarında nelerin bulunduğuna dikkat etmezsek, bazı ayrıntıları belleğimizde tutmamıza karşın, büyük bir olasılıkla caddenin kenarında ne tür bina ya da dükkanıarın bulunduğunu hatırlayamayız. Kimi binaların farkında olsak dahi, hatırlayabilmek için farklı bina ya da dükkanıarı karşılaştırmamız ve onları yinelememiz gerekir. Yineleme sürecinde, belleğimize daha sonraki zaman ve mekanda girecek olan bilqileri ayırt etmede temeloluşturacak nitelikteki ipuçlarını geliştiririz. Bu ipuçları bize, bilgileri hatırlamada yardımcı olur. Nitekim. bazı bilgileri blrblrln' izleyen ipuçlarına göre hatrrlanz. Örneğin, İnönü'yü Atatürk'ten sonra gelen Cumhurbaşkanı olarak hatırlam. Bu isimler, tarihteki yerleri itibariyle blrhirlerinl çağrıştırırlar. Diğer tür ipucu da, materyalin kategorik kevramsallaşmasrdır.örneğin caddenin kenarındaki bina ya da dükkanıarı karşılaştırırken, binaları birbirinden ayırt ederek oluştururuz. Başka bir deyişle, belirli kavramları kateqor lleştlrme yoluna gideriz. Bu kateqortlestirrne, hatırlama sürecinin temelini oluşturur. Kısacası, bilgiyi edinme, anlamlı bir şekilde birleştirme ve onu daha sonra hatırlama, bellek düzeyinde öğrenmedir. Bellek modelin- 285

8 deki asıl amaç. bireyin öğrenilecek materyali bellernesi ve onu daha sonra hatı rı ayabi irnesid ir. B. MODELiN TANITIMI 1. Modelin Amaç ve Varsayımları insan. gücünü bilqive dayalı yeterliliğinden alır. Bilgi. başarma gücü ve mutluluk için gereklidir. Birey tüm yaşamı boyunca bellemeye qerekslnme duyar. Belleme yeteneğinin geliştirilmesi. öğrenme gücünü artırır, zamandan tasarruf sağlar ve iyi bir bilgi stokunun oluşumuna yol açar. Birşeyi hatulamadan önce, dikkatimizi onun üzerine yöneltmemiz gerektiğini biliriz. Etkili bir bellek modeli, dikkati öğrenilecek materyal üzerinde yoğunlaştırmalıdır. Gördüğümüz, hissettiğimiz, dokunduğumuz, kokladığımız ve tattığımız nesneler güçlü çağrışımlar oluşturduğundan, daha çok sayıdaki duyu organımızın devreye girmesiyle algılanmış bilgileri, kolayca hatırlarız. Örneğin, belli bir kokuya sahip ve dokunulduğunda belli bir his veren ilginç görünümlü bir çiçeği düşünelim, biz bu çiçeği duyu organlarımızia algılarız. Bu çiçeğin hatırlanma olasılığı, tek bir duyu organı ile algılanan başka bir çiçeğin hatırlanma olasılığından daha fazladır. Lorayne ve Lucas bellek modelini: 1. Öğrenilecek materyal üzerindeki dikkati, 2. Duyu organlarıyla yoğunlaşan dikkat~, 3. Yeni materyal ile daha önce öğrenilenler arasında kurulan çağrışımiarı, artırma üzerine kurmuşlardır (Joyce ve Weil, 1980, s. 98). Bunun nasıl olduğu aşağıdaki örnekten daha iyi anlaş.lmaktadır. Aysun, «Anneler Günü-nde davetlilerin huzurunda günün anlamını belirten bir konuşma yapmakla görevlendirilir. Ancak, Aysun konuşma metnini bellemede güçlük çeker ve kendisine yardırncı olma Si için öğretmeninden yardım ister. Aysurı'un bellerne tekniklerini kullanması için, öğretmen Aysun'u yüreklendir!r ve bellek modelinin evreleri süresince Aysun'a danışmanlık yapar. Öğretmen önce, Aysun'un konuşma metninde geçen ana düşünceleri belirlemesini ister. Aysun ana düşünceleri dikkatli bir şekil-?8g

9 de belirler ve onları numaralandınr. Sonra öğretmen, Aysurı'a konuşmanın tümünü hatırlatan her ana düşünceden bir sözcüğü anahtar sözcük olarak belirlemesini ister. Aysun, her ana düşünceyi temsil eden anahtar sözcükleri belirler ve bu sözcüklerin altını çizer. Daha sonra öğretmen, Aysurı'un kendisi için belli anlamları oları sözcüklerle anahtar sözcükleri birleştirmesini söyler. Örneğin, Aysun «sevgi" sözcüğü yerine kardeşi «Sevda'yı» ve «hediye» sözcüğü yerine de «çiçek" sözcüğünü alır. Bu iki sözcüğü hatırlamasına yardımcı olmak için öğretmen, Aysurı'un onları zihrunde ilginç bir şekilde canlandırmasını ister. Aysun bir süre düşünür ve kız kardeşi Sevda'nın kucağında kendisinden büyük dev bir çiçek buketi canlandırır. Aysun, sevgi ve hediye sözcüklerini hatırlamada başarılı olur. Böylece Aysun, anahtar sözcük ve yerine koyduğu sözcüğü çağrıştıran ilginç bir olayı zihninde canlandırmış olur. Aysun, tüm ana düşünceleri gözden geçirdikten ve zihninde uygun canlandırmaları yaptıktan sonra, öğretmen Aysun'a sözcükleri birkaç kez yinelettirir ve zihninde oluşan şekilleri anlattırır. Daha sonra da, tüm konuşmayı yapması suretiyle Aysun'un belleğini test etmesini söyler ve Aysun konuşmayı başarılı bir şekilde gerçekleştirir. Bu örnekte olduğu gibi, Aysun önce ana düşünceleri belirler, anahtar sözcükler ile yerine koyduğu sözcükleri zihninde canlandırır ve ana düşünceleri zihnlnde canlandırdığı ilginç olaylarla çağrıştırır. Eğer Aysun yeni sözcükleri ya da bilimsel kavramları öğrenmiş olsaydı, öğretmen yeni öğrendiği ile daha önce öğrendikleri arasında ilişki kurmasını ister ve yeni öğrendiklerini hemen kullanmasını önerirdi. Doğalortamdaki aktif yineleme, Aysun'un yeni öğrendiği bilgileri uzun bir süre belleğinde tutmasına yardımcı olurdu. Ne varki, Aysun'un konuşması, kısa süreli bellekte tutulması gereken sadece bir defaya özgü bir etkinliktir. Bu nedenle, birkaç defa konuşma yapmak suretiyle çağrışımiarı gözden geçirmek ve belleği test etmek yeterli olur. 2. Bellek Modelineilişkinilke ive Teknikler a, Farkında Olma Herhangi bir şeyi hatırlarnadan önce, hatırlanması gereken materyal ya da fikir üzerine dikkatimizi yöneltlr. dikkati o nesne ÜZElrinde yoğunlaştırırız. Örneğin, evimize giden yolu beliemek istiyoruz. Bunun için önce evimize giden yol üzerinde önemli gördüğümüz 287

10 herhangi bir bina ya da nesneyi zihnimizde canlandırmaya çahşınz. Başka bir deyişle, bir ipucu yakalamaya çaba qösterlriz. O ipucu bize, yolu bulmada yardımcı olur. Yani o ipucunun farkında oluruz. Aslında farkırıda olma davranışı iyi bir gözlem yapmayı gerekli kılar. b. çağrıştırma Eğer yeni bilgi halihazırda bilinen ya da hatırlanan birşeyi çağnştmyorsa. o bilgi kolayca hatırlanabilir. Bu temel bellek kuralıdır. Örneğin, güneş sistemindeki gezegenlerin adlarını (Uranus, Merkür, Venüs, Satürn, Dünya, Jupiter. Pluto, Neptün, Mars) öğrencilere, «Uzayın mavi ve sessiz derinliğindeki jet pilotu neden rnutludur?» sorusunu hatırlamalarını söyleyerek öğretebiliriz. Örnekten de anlaşılacağı üzere, gezegen adlarının kolay hatırlanabilmesi için sözcüklerin ilk harflerinden yararlanılarak kişiye anlamlı gelen bir ifade oluşturulmuştur. Nitekim Ün'ün (1986), Nelson ve Archera (1972) dayanarak belirttiğine göre yapılan araştırmalar, ilk harf yönetiminin hatırlomayı büyük ölçüde kolaylaştırdığını ortaya koymuştur. c. Bağlantı (Link) Sistemi Bellek sürecinin özü, birincinin ikinciyi, ikincinin uçuncuyu, üçüneünün dördürıcüyü... izleyecek şekilde kavram ya da düşüncelerin birbirini çağrıştırmasıdır. Örneğin, kabak, pırasa, lahana ve havuç sözcükleri hatırlanmak istendiğinde; önce kabak ile pırasa, daha sonra da pırasa ile lahana, son olarak da lahana iıe havuç sözcük öbeklerinin zihinde canlandırılması gerekir. Bununla ilgili olarak birey iık resimde, kabak kafalı ve pırasa bacaklı dev bir yaratığı; ikinci resimde de pırasa sakallı, lahana göbekli ve havuç bacaklı bir cüceyi zihninde canlandırabilir. Zihinde bu türden şekiller oluşturmak suretiyle canlandırmaların yapılması, aynı zamanda farkında 01 itidyi cia zorlayacaktır. d. Gülünç çağrışım Eğer zihindeki canlandırma kamik, olağan dışı ya da anlamsız ise, çağrışımlar daha güçlü bir şekilde gerçekleşir. Kabak kafalı ve pırasa bacaklı bir dev ile lahana göbekli ve havuç bacaklı cücenin zihinde canlandırılması gülünç çağrışıma örnek gösterilebilir. çağrışımı gülünç hale getirmenin çeşitli teknikler! vardır. 8:..:,-; lardan birincisi, yer deqiştlrrne kuralın:n uygulanmasıdır. Örneğin, 288

11 bir otomobil ve eldivenin hatırlanması söz konusu olduğunda, hareket eden bir otomobil yerine, hareket eden bir eldiverı resmi çizebilirsiniz. ikincisi, oransızlık kuralına başvurulmasıdir. Yani küçük şeyleri büyük, büyük şeyin de minyatürünü yapabuirsiniz. Üçüncüsü de, genelliıkle sayıtarla yapılan abartmadır. Küçükler, genelde gülünç çağrışım kurmada oldukça başartlıdır Iar, ancak büyüdükçe ve zihinsel yönden geliştikçe gülünç çağrışim oluşturmakta güçlük çekerler. e. Sözcüğün Yerine Başka ıbir ısözcük KoymaSistemi Bu sistem, soyutu somut ya da anlamlı hale getirmeyi amaçlar. Örneğin, soyut bir sözcük ya da sözcük grubunu ele alınız ve soyut materyali size anlamlı gelen ya da size birşeyanımsatan şekliyle düşünürnız. Böylece, soyut materyalin resmi zihninizde canlanır. Örneğin, gılayöl çiçeğinin adını hatırlamaruz gerektiğinde, bir gladyatörü gözünüzün önünde caniandırabilirsiniz. f. Anahtar Sözcük Sistemi yan düşün Bu sistemin özü, daha uzun bir düşünce ya da çeşitli celeri temsil edebilecek nitelikteki bir sözcüğün belirlenmesidir. Bir sözcüğün nerede birçok ifadeyi başlatacağına, Aysurı'un Anneler Günü'nde yapacağı konuşmada belirlediği anaıhtar sözcükler örnek gösterilebilir. Aysun arınelere karşı duyulan duyguyu temsil etmesi amacıyla "sevgi» süzcüğünü anahtar sözcük olarak seçti. Söz konusu örnekte olduöu gibi, eğer anahtar sözcük soyut ise, zihinsel canlandırma yapmadan önce, sözcüğün yerine başka bir sözcük kullanmak gerekir. Nitekim Aysun, «sevgi.. sözcüğü yerine kız kardeşinin adı «Sevda» sözcüğünü kullanır. Anahtar sözcük sistemi, bir konuşma ya da ders kitabında görülen uzun cümlelerin bellenmesl için çok yararlıdır. Bu sistem yabancı dilde sözcüklerin öğretilmesinde etıkili bir şekilde kullanılabilir. Nitekim, Ün'ün (1984), ortaokul öğrencileri üzerinde gerçekleştirdiği bir araştırmada, yabancı dilde sözcüklerin öğretilmesinde anahtar sözcük sisteminden yararlanılmış ve öğrencilerde daha kalıcı bir öğrenmenin oluştuğu görülmüştür. 3. Bellek Modelinin ~vl"eleri Bellek öğretim m xleli: al Dikkati materyal üzerinde yoğunleştırma, bl ilişkiler Geli ıtirrne, cl Duyusal imgeleri genişletme, ve d) 289

12 Yineleme olmak üzere dört evreden oluşur. Bu evreler. dikkat ilkesi ve hatırlamayı geliş tirrne teknikleri üzerine kurulmuştur. Modelin evreleri Tablo ı 'de gösterilmiştir. Tablo 1 Bellek Modelinin Evreleri I. EVRE Dikkati Materyal Üzerinde Yağunlaştırmo Etkinlikıer Düşüncelerin altını çizme, listeleme ve yansıtma tekniklerin kullanınız. ii. EVRE ilişkileri Etkinlikler Geliştirme Materyali tanıtınız ve anahtar sözcük, sözcüğün yerine başka bir sözcük kayma ve link sistemi tekniklerini kullanarak çağrı' şımlar geliştiriniz. iii. EVRE Duyusal imgeleri Genişletme Etkinlikler Gülünç çağrışım ve abartma tekniklerini kullanınız. imgeleri yeniden gözden geçiriniz. iv. EVRE Yineleme Etkinlikler Materyal tamamen öğrenilinceye dek yineleme yapınız. I. Evr e (Dikkati Materyal Üzerinde Yoğunlaştırına): Bu evre, öğrencinin öğrenilecek materyal üzerinde yoğunlaşmasını ve materyalin hatırlanabilecek bir şekilde düzenlenmesini gerektiren etkinliklerden oluşur. Genelde bu hatırlanması gereken şeyler (ana düşünceler ve örnekler) üzerinde odaktaşma anlamına gelir. Dikkat, materyal üzerinde üç şekilde yıoğunlaştırılır ve qüçlendirilir. Bunlardan birincisi, düşüncelerin altını çizmek suretiyle gerçekleştirilir. ikincisi, düşünceleri ayrı ayrı listeleme ve onları kişinin kendi sözcükleriyle yeni'den düzenlemesi şeklinde olur. Dikkati güçlendirmenin üçüncü şekli ise, materyal üzerinde düşünmek, düşünceleri karşıtaştırmak ve düşünceler arasındaki ilişkiyi kararlaştırrnaktır. II. Evre (ilişkileri Geliştirme): Öğrenilecek materyal açıkbir şekilde belirlendikten ve değerlendirildikten sonra materyalle ilgili ilişkilerin gel'iştirilmesinegeçilir. İkinci evrede yer alan bu etkinlik uzun ve karmaşık pasajların belletilmesi söz konusu olduğunda, link 290

13 sistemi, sözcugun yerine başka bir sözcük koyma sistemi (eğer pasaj soyut kavramları içeriyorsa) ve anahtar sözcük sistemi gibi teknikierin uyqulanmasıru gerektirir. Bu evredeki etkinliğin özü, öğrenilecek yeni materyalin bilinen sözcük, resim ya da bağlantı (Iink) imgeleriyle birleştirilmesi; başka bir deyişle aralarında gemkli çağrışımların oluşturulmasıdır. III. Evre (Duyusal imgeleri Genişletme): Bu evre, bireyin öğrenilecek materyale ilişkin duyusal imgelerini genişletme etkinliklerini içerir. Bu evrede, bireye birden fazla duyu organını devreye sokrnasını söyleyerek gülünç çağrışım ve abartmalar yoluyla gülünç oyunlar oluşturması istenir. Böylece, bireyin duyusal imgeleri arttrıiabiiir. LV. Evre (Yineleme): Modelin bu evresinde yineleme etkinliklerine yer verilir. Materyal hatasız bir şekilde öğrenilinceye dek yineleme sürdürülür. 4. Bellek Modelinde!öğretmen 'Ve [Öğrencinin Rolleri Bu modelde öğretmen ve öğrencinin rolleri, öğrenilecek mareryalin öğrenci belleğine yerleştirilmesi amacıyla öğretmen ve öğrencilerin takım çalışması yaparak oluşturdukları işbirliği şeklinde belirir, Öğretmen, ortam hazırlamaya ve öğrencinin öğrenilecek materyali bellemesine yardımcı olmaya çalışır. Öğretmen bu rolünü yerine getirirken, öğrencinin anahtar sözcükleri ve imgeleri tarumasına yardımcı olur. C. MODELiN UYGULANMASI Bellek öğretim modeli, ezberlenecek materyalin bulunduğu egıtimin her alanında uyqulanebllir. Model gruplarla olduğu gibi, bireylerle de kullarulablhr. Örneğin, model, elementlerin simgelerinin öğretildiği bir kimya dersinde gruplarla; bir şiirin, bir konuşmanın ya da bir piyesteki rolün öğrenilmesi sırasında bireylerle kullanılır. Bu model, yabancı dildeki sözcüklerin öğrenilmesi sürecinde de hem grupla hem bireyle etkili bir şekilde kullanılabilir. Öğretmen rehberliğindeki belleme sürecinde, modelin birçok kullanımı olmasına rağmen. öğrencilerin modeli tam olarak öğrendikten sonra bağımsız bir sekılde kullanabilecekleri geniş bir uygulama a!anı vardır. Öğretmene olan bağımlılığın azaltılması ve dolayısıyla öğrencilerin ezberlemeye gereksinme duyduklarında, bu modeli kullanabilmeleri için modelin tüm süreçleri öğretilmelidir. 291

14 III. BELLEK MODELININÖRNEKUYGULAMASI Bellek öğretim modeli lise Üçüncü sınıf öğrencilerine Coğrafya dersindeki «Ege Bölgesinin Türk Ekonomisindeki Yeri» konusu işlenirken uyqulartrruş ve konunun işlenrnesl sırasında etkili bir öğretimi gerçekleştirmek için gerekli olan tüm etkinliklere (Öğrencilerin ders dinlemeye hazır hale getirilmesi, öğrenoilere gerekli düzeltme, ipucu ve pekiştireçlerin sağlanması, vs.) yer verilmiştir. Burada yalnızca Bellek öğretim modelinin uygulaması yansıtılmıştır. Okulun Adı Sınıf Dersin Adı Konunun Adı Öğretim Modeli Süre Kaynak Kitap Araç ve Gereç : Fatih Liseei VI Ed./A Coğrafya Ege Bölgesinin Türk Ekonomislndekl Yeri Bellek Modeli 45 dakika Erinç, Sırrı ve Sami Öngör. Türkıye Coğrafya Si. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1981, ss Türkiye'nin coğrafi bölgelerini gösteren siyasi harita, kağıt ve kalem. AMAÇLAR i. «Ege Bölgesinin Türk Ekonomisindeki Yeri» ile ilgili belli başlı kavramların anlam bilgisi. Davranışsal Amaçlar 1. Ekonomik qelişmlşllk, ulusal g'elir, dış ticaret kavramlarının anlamlarını yazma/söyleme. ii. «Eqe Bölgesinin Türk Ekonomisindeki Yeri» ile ilgili olgular bilgisi. Davranışsal Amaçlar 1. Ege Bölgesinin, Marmara Bölqeslrıden sonra yurdun ekonomik bakımdan en gelişmiş bir ooğrafi bölgesi olduğunu yazma/söyleme. 2. Ege Bölgesinin Türk Ekonomisine önemli bir katkı sağladığını yazma/söyleme. 292

15 3. Bölgenin Türk dış ticareti bakımından önemli roloynayan tarım ürünlerinin yetiştirildiği bir bölqe olduğunu yazma/söyleme. 4. Bölgenin zengin madenierinin yanısıra termik ve hidro-elektirik enerji kaynakları ile Türk ekonomlsine önemli katkılar sağladığını yazma/söyleme. 5. Bölqenm, bankacılık, ulaştırma, sermaye ve endüstri konularındaki katkıları ile Türk ekonomisinde önemli bir yer tuttuğunu yazma/söyleme. ÖGRENME VE ÖGRETME DURUMLARı Yukarıda sözü edilen amaç ve davranışsal amaçları öğrencilere kazandırmak için öğrencilerin aşaqıdaki konuya ilişkin metni dikkatli bir şekilde okumaları ve konuya ilişkin ana düşünceleri belirlemeleri söylendi. EGE BÖLGESiNiN TÜRK EKONOMisiNDEKi YERi Ege bölgesi, Marmara bölgesinden sonra yurdun ekonomik bakımdan en gelişmiş kôşesidir. Bu nedenle, Türk ekonomisine katkısı da önemlidir. Bütün Türkiye'de çeşitli dallarda sağlanan ulusal gelirin 1/7'i kadarı bu küçük bölgenin payına düşer. Ancak bunun en büyük kısmını asıl Ege bölümü sağlar. Ege bölümü, eskiden beri adeta Anedolu'nun dünya ticaretine açılan kapısı olmuştur. Bugün de ihracatımızın büyük bir kısmı, bu bölümün ekonomik başkenti olan izmir üzerinden yapılır. Ege bölgesi tarım alanında yıllara göre değişikhk göstermekle birlikte, Türkiye'de üretilen tütünün 3/4'ü kadarı, zeytinin yarıdan çoğu, üzümün 3/4'ü, incirin 4/5'ü, pamuğun 1/3'ü kadarını sağlar. Bunlar dış tlccrettmlzde başlıca roloynayan ve çok para getiren ürünlerdir. Bunlara ayrıca meyankökü, rneşe palamudu, daha çok iç Batı Anadolu'da elde edilen tahıl, haşhaş ve hayvan ürünlerinin gelirlerinı de katmak gerekir. Bölge bazı yeraltı kaynaklarıyla da ekonomimize önemli katkılarda bulunur. Türkiye krom üretiminin 1/3'i kadar lcbotı Anadolu ve Menteşe yöresinde eide edilir. Civa ve zımpara gib'i bazı az bulunan madenler de yine bu bölgede üretilir. Türkiye'nin en zerıgin ve kaliteli linyit yatakları bölgenin kuzey kısmındadır (Somo, Değirmisaz, Tavşanlı ve Tunçbilek). Türkive'de linyitin % 90', burada çıkarılır. Bu zengin ve kclltef vctckton ısıtma ihtiyaçlarını karşılamak. endüstriyel hammadde olcro«kullanmak ve elektrik üretiminde vororkınrnok bakımından bütün Türkiye ölçüsünde değer taşır. Örneğin, Soma ve Tunçbilek termik santrallerinden elde 293

16 edilen elektrik enerjisi, yurdun öteki bölgelerine de iletilmektedir. Ayrıca, Ege bölgesi bazı önemli hidroelektrik santrallarıyla da Türkiye elektrik üretimine katkıda bulunmaktadır (Gediz üzerinde Dernirköpı ü, Büyük Menderes'in kolları üzerinde Kemer ve Adıgüzel santralları). Bölge bankacılık, ulaştırma, sermaye ve endüstri konularındaki katkıları ve hizmetleri ile de Türkiye ekonomisinde önemli yer tutar. Örneğin,yurdumuzdaki birkaç büyük rafineriden biri izmir'in kuzeyindeki Aliağa'dadır. Türkiye'de yapılan endüstriyel malların değer olarak % 15 kadarı bu bölgenin payına düşer. Endüstride çalışan işçilerimizin %20 kadarı da burada toplanmıştır. Ancak bu soyılan etkinlikler ve hizmetler bakımından başta yine Ege bölümü, özellikle izmir çevresi gelir. Kaynak : Erine. Sırrı ve Sami Öngör. Türkiye COğrafyası. istanbul: Milli Eğitim Busırnevl. 1981, s Öğrencilerin ana düşünceleri belirlemelerinden sonra bunlara birer numara vermeleri ve her ana düşünceden bir anahtar sözcük belirlemeleri söylendi. Öğrenciler, Tablo 2'de görülen biçimiyle konuya ilişkin ana düşünceleri ve anahtar sözcük ya da sözcük öbeklerini bellrlediler. Tablo 2 EGE BÖLGESiNiN TÜRK EKONOMisiNDEKi YERi isıra.~.:~~.ja~;ou ~~-;-- " :-- 1. i Ege Bölgesi, Marmara Bölgesini den sonra yurdun ekonomik bakımdan en gelişmiş köşesldir. Bu nedenle Türkiye ekonomisine katkısı önemlidir. 2, i Bölge dış ticaretimiz açısından i önemli roloynayan tarım ürün Anahtar Sözcükler Ekonomik Gelişmişlik.Tarım ürünleri Ilerinin yetiştirildiği bir bölgedir :'----"' _ Bölge zengin madenieri ile termik Madenler ve elektrik ve hidro-elektrik enerji kay enerjisi nakları bakımından Türk ekonomisine önemli katkılarda bulunur t I 4. Bölge, bankacılık, ulaştırma, sermaye Bankacılık ve endüstri konularındaki Ulaştırma ile de Türk ekonomisinde önemli yer tutar. Sermaye Endüstri I,katkıları '------' !..._-

17 Öğrenciler. "ekonomik gelişmişlik», "tarım ürünleri». «madenler ve elektrik» ile «bankacılık, ulaştırma, sermaye, endüstri» (BUSE) sözcük öbeklerini konuyla ilgili anahtar sözcük olarak belirlediler. Öğrencilerin duyusal imgelerini genişletmek ve konuyu zihinlerinde ilginç bir şekilde canlandırmalarına yardımcı olmak amacıyla aşağıdaki şekil çizildi. Bu şeklin öğrencilere anahtar sözcük öbeklerini bellemelerinde yardımcı olabileceği düşünüldü. Şekil 2: Anahtar Sözcük Öbeklerinin Görünümü Daha sonra öğrencilere çeşitli sorular yöneltilerek konunun öğrenilip öğrenilrne,diği test edildi ve öğrencilerde tam öğrenme gerçekleşinceye dek yinelemeler sürdürüldü. KAYNAKÇA Bi9'ge. Morris L. Learning Theories for Teachers. New York: and Row Pubhshers, Harper Erinç, Sırrı ve Sami Öngör. Türkiye Coğrafyası. istanbul: Milli Eğitim Basımevi,

18 Fidan, Nurettin. Okulda Öğrenme ve Öğretme: Kavramlar -İkeler- Yöntemler. Ankara: Kadıoğlu Matbaası, Joyce, Bruce ve Marsha Weil. Modals of Teaching. New Jersey: Prennce-Hall, lnc., Englewood Cliffs, Küçükahmet. Leyla. Öğretim ilke ve Yöntemleri. A.Ü. Eğitim Bilimleri Fakültesi Yayınları, No: 152, Ankara, Morgan, Clifford T. Psikolojiye Giriş. (Çev.: Hüsnü Arıcı ve diğerleri), Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü Yayınları, No: 1, Nelson, D.L. ve C.S. Areher. «The First Letter Mnemonic,» Journal of Educational Psychology. 63, 5, 1972, ss ÜI'gen, Gülten ve Emel Fidan. Çocuk Gelişimi. Basımevi istanbul: Milli Eğitim Ün, Kamile. «Yabancı Dil SözcüklerininÖğretilmesindeBellek Destekleyici Anahtar Sözcük Yönteminin Etkllerl.» Yayırtlanmamış Doktora Tezi, H.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, o «Öğrenmeyi ve Hatırlamayı Kolaylaştırma Yolları,» Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. 1, 1986, ss Varış, Fatma. Eğitimde Program Geliştirme: Teori ve Teknikler. Üçüncü Baskı, Ankara: A.Ü. Eğitim Fakültesi, Woolfolk, Artira E. ve Lerrame McCune-Nicolieh. Educational Psychology for Teachers. New. Jersey: Prentiee Hall, lrıc., Englewood Cliffs, Wough, Nancy C. ve Donald A. Norman. «Prlmary Memory,» Slameeka, Norman J. (Ed.). Human Learning and Memory. London: Oxford University Press, 1967, ss