Madde Kullanım Bozukluğu Olan Ergenlerde Ebeveyn Kabul Reddi ve Kimlik Statüleri

Transkript

1 ARAŞTIRMA MAKALESİ Madde Kullanım Bozukluğu Olan Ergenlerde Ebeveyn Kabul Reddi ve Kimlik Statüleri n Zeki YÜNCÜ 1, Seval PALA 2, Zekâvet TOPÇU KABASAKAL 3, Sermin KESEBİR 4, Burcu ÖZBARAN 5 1 Doç. Dr. EGEBAM Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Psikiyatrisi AD 2 Psikolojik Danışman İzmir İli Milli Eğitim Müdürlüğü 3 Yrd. Doç. Dr. Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri AD 4 Doç. Dr. Erenköy Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Hastanesi 5 Doç. Dr. Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Psikiyatrisi AD, EGEBAM Yazışma adresi: Doç. Dr. Zeki Yüncü, Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD Bornova İzmir, drzekiyuncu@hotmail.com, GSM: , Tel: , Fax: ABSTRACT ÖZET Amaç: Gelişim süreçlerinde meydana gelen olumsuzluklar kimlik gelişimini olumsuz yönde etkilemektedir. Bu çalışma Madde kullanım bozukluğu olan ergenlerde kimlik statüleri, ebeveyn kabul reddi ve genel psikolojik uyumu sistematik olarak değerlendiren bir çalışmadır. Yöntem: Bu araştırmaya bir ergen bağımlılık tedavi merkezine başvuran 55 olgu alınmıştır. Kontrol grubu (n:56) olgu grubu ile benzer sosyodemografik özellikleri göstermektedir. Olgu ve kontrol grupları bireysel bilgi formu, bağımlılık görüşme formu, benlik kimliği statüleri ölçeği (BKSÖ), ebeveyn kabul ret / kontrol ölçeği (EKRÖ/K), çocuk /ergen kendini değerlendirme ölçeği (KİDÖ) kullanılarak değerlendirilmiştir. Bulgular: MKB olan ergenlerde geçirgen kimlik puan ortalaması kontrol grubunda ise erken bağlanmış ve başarılı kimlik puanları ortalamaları yüksek bulunmuştur. MKB olan ve MKB olmayan ergenler, algılanan ebeveyn kabul-ret açısından değerlendirildiğinde olgu grubunda anne ile ilişkili EKRÖ toplam puanı ile saldırganlık ve ayrışmamış ret alt ölçeklerinden elde edilen puanların, kontrol grubuna göre yüksek olduğu belirlendi. Olgu grubunun Baba EKRÖ, toplam puanı ile saldırganlık, ihmal ve ayrışmamış ret alt ölçeklerinden aldıkları puanlar, kontrol grubuna göre yüksek bulunmuştur. MKB olanlarla ve kontrol grubu kendini değerlendirme ölçeği açısından değerlendirildiğinde saldırganlık, öz saygı, özyeterlilik, duygusal duyarlık, duygusal tutarlılık, dünya görüşü alt ölçekleri ve toplam puan açısından olgu grubu puanlarını; kontrol grubuna göre daha yüksek olduğu belirlendi. KİDÖ puanları ile hem Anne hem de Baba ERKÖ/K puanları arasındaki ilişki istatistiksel olarak anlamlıydı. MKB olan ergenlerde de anne EKRÖ ve baba EKRÖ ile bir ilişki saptandı. MKB olan ergenlerin, anne EKRÖ puanları ile kararsız kimlik durumu puanları arasında anlamlı bir ilişki bulundu. Baba EKRÖ puanları ile ise hiç bir kimlik durumu arasında anlamlı düzeyde ilişki saptanmadı. Tartışma: Örneklem grubumuzun sayısal azlığı, bu konuda daha fazla sayıda deneğin yer aldığı çalışmalara ihtiyaç göstermektedir. Sonuç: Bu çalışmada, MKB olan ergenlerin ebeveynlerinden ret algılarının daha yüksek olduğu, bununla beraber MKB olan ergenlerde olumsuz kimlik durumlarının daha sık görüldüğü belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: ergen, madde kullanım bozukluğu, kimlik statüsü, ebeveyn kabulü Parental Acceptance and Identity Status on Adolescents, who have Substance Use Disorder Objective: The problems in development processes have negative impact on identity evolution. The identity status, parental acceptance and general psychological consistency have been analyzed systematically in this study. Method: 55 cases, who have applied to adolescent addiction treatment center, have been included in this study. The control group (n:56) indicates the similar socio-demographic qualifications with the cases. All the member s, who participated in this study, have been evaluated based on the individual information form, addiction interview form, the ego identity status questionnaire, Parental Acceptance-Rejection/Control Questionnaire (PARQ/C>), Personality Assessment Questionnaire PAQ. Findings: The diffusion identity status grade average in adolescents having SUD and the grade averages of foreclosure IS and achievement IS in control group are detected high. When the adolescents, who have SUD and non SUD, are evaluated based on perceived parental acceptance, the total grade of mother related PARQ/C and the grade of sub scales such as aggressive, undifferentiated rejection are higher compared to the control group. When the adolescents, who have SUD and non SUD, are evaluated based on perceived parental acceptance, the total grade of father related PARQ/C>) and the grade of sub scales such as aggression, neglecting and undifferentiated rejection are higher compared to the control group. When the adolescents, who have SUD and non SUD, are evaluated based on Personality Assessment Questionnaire PAQ, the hostility or aggression, self-esteem, self-adequacy, emotional responsiveness, emotional stability are higher than in control group. The relation between the PAQ and PARQ/C (both mother / father) grades are statistically meaningful. A relation between mother PARQ/C and father PARQ/C have been determined in adolescents, who have SUD. A meaningful relation has been determined between mother PARQ/C and Moratorium Identity Status grades in adolescents, who have SUD. No meaningful relation has been determined between father PARQ/C grade and any identity status. Discussion: Since the number of cases in our study is limited, further studies with larger case number are warranted. Conclusion: In this study the level of perceived parental rejection in the adolescents, who have SUD, are higher. Along with this the negative identity status is seen more frequently in the adolescents, who have SUD. Keywords: adolescent, substance use disorder, identity status, parental acceptance 23

2 GİRİŞ Erikson, kimliği, bireyin farklı durumlarda başkalarının gözünde bir durumdan diğerine sürekliliği ve aynılığı olarak tanımlar (Dereboy 1997). Erikson a göre kimlik, bireyin biyolojik, psikolojik özellikleri, ilgileri, savunmaları ve yaşanılan kültürün etkisiyle şekillenir (Çuhadaroğlu 2008). Kimliğin sağlıklı bir şekilde gelişmesi için ergenin biyolojik ve psikolojik gereksinimlerini karşılayacak bir ortamda olması gerekir (Çuhadaroğlu 2008). Ergen, çocukluk dönemindeki özdeşimlerini yeniden sentezler ve dönüştürür. Kendilik tasarımlarının bütünleşmesiyle kimlik şekillenir. Kimlik oluşumu ergenlik döneminde tamamlanır (Odağ 2005). Bu yeni kimlik, eski özdeşimlerin toplamından farklıdır. Nesne ilişkilerinin en üst düzeyi olan kimlik öz imge ve tasarımlarının bütünleştirilmiş şeklidir. Ego işlevinin bir ürünü olan kimlik (Jacobson 1964), ego ideallerini de kapsar. Kimliğin, örgütlü bir ruhsal yapı niteliği kazanılabilmesi için ergenin hayattan beklentilerini kapsayan ego ülküsünün tutarlı bir şekilde oluşması gerekir (Dereboy 1997). Kimliğin bir diğer birleşeni süperegodur. Süperego, ergene nasıl biri olması gerektiğini konusunda sorumluluk ve baskı oluşturur. Erikson a göre, ergen, kimlik keşfi sırasında aşk, iş ve dünya görüşünü kapsayan üç temel alanda denemelerde bulunur. Ona göre, bu denemeler, kimlik keşfi sürecinin motorudur (Atak 2011). Marcia (1967), bu denemelere dayanarak kimlik statülerini kavramını önermiştir. Marcia, adanmışlık, içsel yatırım ve keşif boyutlarının varlık ya da yokluğuna göre kimlik statülerini tanımlamıştır. Marcia ya göre kimlik keşfi belli bir statü ile sonlanmakta ve statüler arasında geçişler olabilmektedir. Marcia, başarılı, kararsız, erken bağlanmış, geçirgen kimlik durumu olmak üzere dört kimlik statüsü öne sürmüştür. Geçirgen kimlik tipine sahip olanlar düşük keşif, düşük bağlanma özellikleri göstermektedir. Erken bağlanmış kimlik tipinde düşük keşif, yüksek bağlanma özelliği gösterir. Bu tip kimliği olanlarda katılık ve mevcut yapıya uyma özelliği vardır. Kararsız kimlik, yüksek keşif, düşük bağlanma özelliği gösterir. Bu 24 tipte benlik için güçlü bir arayış vardır. Başarılı kimlik, yüksek keşif, yüksek bağlanma özelliği vardır. Bu tip farklı parçaları içeren tutarlı bir kimlik oluşturmayı temsil etmektedir. Başarılı kimlik ve geçirgen kimlik Erikson un kimliğe karşı kimlik kargaşasını temsil etmektedir (Atak 2011). Kimlik oluşum sürecinin sağlıklı işlemediği durumlarda kimlik karmaşası gelişir (Dereboy 1997). Gençlerin değişen yaşam koşulları etkisinde aile ya da yakın çevresindeki kişilerle yeterli iletişimi olmaması, gençlerin düşüncelerine yeterli özenin gösterilmemesi, kişisel başarı ve ekonomik beklentilerin abartılı olması, gençlerin olumsuz özdeşim nesnelerine yönelmesine neden olur (Bron 1975). Genç, kimlik oluşturma amacıyla sağlıklı kimlik denemelerinden vazgeçer. Bu sırada ergen toplumsal açıdan kabul edilmeyen rollere soyunarak ters kimlik geliştirebilir (Erikson ve Erikson 1997). Genç suça yönelebilir ya da kendini bir bütün olarak tutabilmek için kalabalıkla ya da bir liderle aşırı özdeşleşme yoluna gidebilir (Sayıl 2007). Bu süreçte gelişen ters bir kimliğin etkisiyle yaşantılarında aynılık ve sürekliliği sağlamak adına bağımlı ya da homoseksuel gruplara katılan gençlerin sayısı az değildir (Odağ 2005). Bu durumdaki gençler kendi kimliklerini maddenin yanılsamalarında arar (Bron 1975). Bu durum, temelde bir sosyalizasyon kuramı olan ebeveyn kabul ret (EKAR) kuramı ile de açıklanmaya çalışılmıştır. EKAR kuramına göre, ebeveynin kabul ve reddi çocuğun ileriki yaşlarda kurduğu ilişkilerin temelini oluşturur (Hamidi 2012). Çocuk kabul görmediği bir ailede büyürse, kendinden farklı olmayanı kabul etmeyen, her türlü farklılığa tepki gösteren bir yetişkin olacaktır (Rohner ve Rohner 2000). Ebeveyn ilişkisinde ret algılayan bireyler, yaşadıkları incinmemin etkisi ile olumsuz duygular yaşarlar: Bu kişiler kimseye ihtiyaçlarının olmadığını dile getirirler, adeta kendilerini reddedenleri reddetmiş olurlar (Khaleque ve Rohner 2007). Yaşanan reddin sonucunda kendilerini sevilmeyen istenmeyen bireyler olarak algılarlar, özsaygı ve öz yeterlilikleri de sarsıntıya uğrar. Bu incinmeyi yaşayan kişilerin stres durumunu iyi yönetemezler,

3 çoğu kişinin rahatça çözüm bulabildiği durumlar onlar için karmaşık ve çözümsüzdü. (Khaleque ve Rohner 2007). Kişilik alt kuramına göre ret olarak algılayan kişiler kaygılı ve güvensizdirler (Rohner 1986). Bu çalışmada birbiri ile yakın ilişkide olan kimlik statüleri kuramı ile ebeveyn kabul ret kuramını madde kullanım bozukluğu olan ergenlerde değerlendirmeyi amaçladık. YÖNTEM Bu araştırmaya bir ergen bağımlılık tedavi merkezine başvuran olgular, poliklinik başvuru sırasına göre alınmıştır. Bu çalışmanın kontrol grubu olgu grubunun alımı tamamlandıktan sonra oluşturulmuştur. Kontrol grubu madde kullanım bozukluğu olamayan ergenlerden oluşmaktadır. Her iki grubun cinsiyet, yaş ve sosyoekonomik düzey açısından benzer özellikler taşıması hedeflenmiştir. Bu çalışmayı tamamlanmasını ya da sağlıklı bilgi elde edilmesini engelleyecek düzeyde bir fiziksel ya da ruhsal hastalığı olanlar çalışmaya alınmamışlardır. Her iki grubu oluşturan kişilerden araştırmaya gönüllü olarak katıldığını kabul ettiğini bildiren onay formu alınmıştır. Veri Toplama Araçları Bireysel Bilgi Formu: Sosyodemografik bilgilerin ve kişinin kendi iletişim tarzına yönelik algılarına ilişkin verilerin, kişilerarası ilişkiler ve okul yaşamına yönelik soruların bulunduğu 37 maddeden oluşan bir formdur. Bağımlılık Görüşme Formu: Madde bağımlısı ergenler için doldurulan görüşme formunda; kullanılan madde türü ve kullanım sıklığı, sokak yaşantısı ve adli sorun olup olmadığı, madde kullanım öyküsü, var ise önceki tedavi yaklaşımları, yakın çevrede madde kullanan modelin varlığı ve ebeveynlerin madde kullanımından sorumlu tutulması gibi 19 soru bulunmaktadır. Benlik Kimliği Statüleri Ölçeği (BKSÖ): Bu çalışmada ergenlerin kimlik statülerini belirlemek amacı ile BKSÖ kullanılmıştır. BKSÖ, Bennion ve Adams (1986) tarafından geliştirilmiştir. Ölçek, Türkçe ye Eryüksel ve Varan (1999) tarafından uyarlanmıştır. BKSÖ, ergenlerin dört ayrı kimlik statüsünden hangisinde bulunduğunu belirlemeye yönelik bir ölçektir. İç tutarlılık katsayıları başarılı kimlik durumu için.86, kararsız kimlik durumu için.86, erken bağlanmış kimlik durumu için.94 ve kargaşalı kimlik durumu için.88 olarak hesaplanmıştır. Ebeveyn Kabul Ret/ Kontrol Ölçeği (EKRÖ): Ölçek Rohner ve arkadaşları (1978) tarafından geliştirilmiştir. Çocukluk döneminde algılanan ebeveyn kabul ve reddini ölçmektedir. 4 alt ölçekten (sıcaklık, düşmanlık,/ saldırganlık, ihmal ve kayıtsızlık, ayrışmamış red) oluşmaktadır yılında Rohner ebeveyn kontrollü alt ölçeğini geliştirmiştir. Türkçe geçerlik ve güvenirlik çalışması Varan (2003) tarafından gerçekleştirilmiştir. Anne ve baba formlarına ait alt ölçeklerin Cronbach Alpha iç tutarlılık katsayıları.82 ile.96 arasında değişirken kontrol alt ölçeğinin iç tutarlılık katsayısı anne formu 0.74, baba formu için 0.73 olarak hesaplanmıştır. Çocuk /Ergen Kendini Değerlendirme Ölçeği (KİDÖ): KİDÖ ebeveyn kabul-reddinin kişinin psikolojik uyumu üzerindeki etkilerini değerlendirmek amacıyla Rohner, Savedra ve Granum (1978) tarafından geliştirilmiştir. KİDÖ yedi alt ölçekten (Bağımlılık, saldırganlık, öz saygı, öz-yeterlik, duygusal duyarlılık, duygusal tutarlılık, dünya görüşü) oluşmaktadır. Düşük puan sağlıklı psikolojik uyumun, yüksek puan ise psikolojik uyumsuzluğun göstergesidir (Rohner 1986). Ölçek 2003 yılında Türkçeye çevrilmiştir (Varan 2003). KİDÖ alt ölçeklerinin Cronbach Alpha iç tutarlılık kat sayıları.53 ile.80 arasındadır. Ölçeğin toplam iç tutarlılık katsayısı 0.86 olarak hesaplanmıştır. İstatistiksel değerlendirme Verilerin istatistiksel analizi SPSS 12.0 ile yapıldı. Süreksiz verilerin analizinde kikare, sürekli verilerin analizinde t testi, korelasyon, varyans analizi, MANOVA ve aşamalı regresyon analizi kullanıldı. BULGULAR Bu çalışmaya 55 olgu (47 erkek, 8 i kız ) ve 56 kontrol grubu alındı. Olgu ve kontrol grupları arasında cinsiyetler arası fark saptanmadı (p>0.05). Yaş ortalaması olgu gru- 25

4 26 TABLO 1: Olgu ve kontrol gruplarının yaş cinsiyet ve sosyoekonomik düzey açısından karşılaştırılması ki-kare ve t test uygulanmıştır. Yaş Cinsiyet Olgu (s:55) Kontrol (s:56) 16.54± ± P>0.05 Kız %16 (8) 7 %12.5 0,292 P>0.05 Erkek %84 (47) 49 %87.5 Sosyoekonomik düzey Alt %29 (s:16) %28 (s:16) P>0.05 Orta Üst %44 (s:24) %26 (s:15) %27 (s:15) %46 (s:25) TABLO 2: Olgu ve kontrol gruplarının kimlik statüsü açısından karşılaştırılması. Olgu Kontrol F (s:55) (s:56) Başarılı Kimlik 65.9± ± *** Kararsız Kimlik 62.6± ± Erken Bağlanmış Kimlik 57.5± ± * Geçirgen Kimlik 56.3± ± *** *P<0.05, **p<0.01, ***p<0.001 bunda 16.5±1.5, kontrol grubunda ise 16.6±1.5 olarak bulundu. Yaş ortalamaları açısından gruplar arasında farklılık saptanmadı (p>0.05). Bu araştırmada yer alan olgu ve kontrol grubunun sosyoekonomik düzey açısından benzer olduğu belirlendi (p>0.05). (Tablo-1) MKB olan ve olmayan grup kimlik statüleri açısından değerlendirildi. BKSÖ puanlarına göre, MANOVA analizine göre, çoklu değişken temel etkisinin anlamlı olduğu bulundu (Wilks lambda=.752; F8 100=4.128; p<.001). MKB olan ergenlerde geçirgen kimlik puan ortalaması (56.3±12.8) kontrol grubunda ise erken bağlanmış ve başarılı kimlik puanları ortalamaları (sırasıyla 62.7±10.6; 74.6±8.6) yüksek bulundu. Bu değerler açısından olgu ve kontrol grupları arasında fark istatistiksel düzeyde anlamlı bulunmuştur (başarılı kimlik 17.75, erken bağlanmış kimlik 4.98, geçirgen kimlik 13.68). (Tablo-2) MKB olan ve MKB olmayan ergenler, algılanan ebeveyn kabul-red açısından değerlendirildi. Anneleriyle ilişkilerinde EKRÖ puanlarına göre çoklu değişken temel etkisinin anlamlı olduğu bulundu. (Wilks lambda=.853; F5, 105=3.626; p<.01). Olgu grubunda anne ile ilişkili EKRÖ toplam puanı ile saldırganlık ve ayrışmamış red alt ölçeklerinden elde edilen puanların (sırası ile 111.2±34.4; 29.4±10; 19.8±6.5), kontrol grubuna göre (sırası ile 94.9±30.2; 23.3±7.9; 15.8±5.5) yüksek olduğu belirlendi. Bu değerler açısından gruplar arasında fark istatistiksel olarak anlamlıdır (sırası ile 7.05; 12.67, 12.22). (Tablo:3) Babalarıyla ilişkilerinde EKRÖ puanlarına göre, MANOVA sonucunda, çoklu değişken temel etkisinin anlamlı olduğu bulundu (Wilks lambda=.828; F5, 99=4.123; p<.01). Olgu grubunun Baba EKRÖ toplam puanı ile saldırganlık, ihmal ve ayrışmamış red alt ölçeklerinden aldıkları puanlar (sırası ile 118.6±36.3; 29.9±10.8; 28.9±9.9; 20.4±7.7), kontrol grubuna göre (sırasıyla 98.5±31.6; 22.5±7.7; 25±7.9; 15.3±5) yüksek bulunmuştur. Bu değerler açısından gruplar arasında fark istatistiksel anlamlılık düzeyindedir (sırasıyla 9.20; 16.6; 4.93; 16.51). (Tablo:3). Olgu ve kontrol grubu Anne kabul-reddi ile baba kabul reddi açısından ayrı ayrı değerlendirilmiştir. Hem Anne hem de Baba EKRÖ/K toplam puanları açısından fark istatistiksel anlamlılık düzeyindedir (Anne: t=2.656, sd=109, p<.01; Baba: t=3.033, sd=103, p<.01). (Tablo:3) MKB olanlarla ve kontrol grubu genel psikolojik uyumları açısından değerlendirildi. KİDÖ puanları, MANOVA analizine, göre çoklu değişken temel etkisinin anlamlı olduğu bulundu (Wilks lambda=.833; F7, 103=2.956; p<.01). MKB olan ve olmayan ergenler bağımlılık alt ölçeğinden aldıkları puanlar benzer bulundu (sırasıyla 16.2±3.9; 16.4±3.2; F: 0.126). Saldırganlık, öz saygı, özyeterlilik, duygusal duyarlık, duygusal tutarlılık, dünya görüşü alt ölçekleri ve toplam puan açısından olgu grubu puanlarını (sırasıyla 14.4±3.9;

5 TABLO 3: Olgu ve kontrol gruplarının ebeveyn kabul reddi ve kontrol algılarının karşılaştırılması. Anne Baba Olgu Kontrol F Olgu Kontrol F (s:55) (s:56) (s:55) (s:56) Sıcaklık 63.5± ± ± ± Saldırganlık 29.4± ± ** 29.9± ± *** İhmal 25.5±8.5 23± ±9.9 25± * Ayrışmamış red 19.8± ± ** 20.4± ± *** Kontrol 38.2±6.8 36± ±7 36.6± Toplam puan 111.2± ± ** 118.6± ± * *P<0.05, **p<0.01, ***p< ±3; 12.1±3.2; 13.9±3.7; 17.7±3.4;İ 14.5±4.2, 100.5±14.3); kontrol grubuna (sırasıyla 12.6±3.7; 9.9±2.5; 10.4±2.9; 11.9±3.5; 16.2±2.8; 12.2±4.3; 89.5±12.9) göre daha yüksek olduğu belirlendi. Bu alt ölçekler açısından fark istatistiksel olarak anlamlı bulundu (sırasıyla F değerleri 6.23; 13.28; 8.56; 8.53; 6.39; 8.13; 17.92). (Tablo-4) MKB olan ve olmayan ergenlerin Anne EKRÖ, Baba EKRÖ, Çocuk KİDÖ ve BKSÖ arasındaki ilişkide değerlendirildi. KİDÖ puanları ile hem Anne hem de Baba EKRÖ puanları arasındaki ilişki istatistiksel olarak TABLO 4: Olgu ve kontrol gruplarının Çocuk /Ergen Kendini Değerlendirme Ölçeği kullanılarak karşılaştırılması. Olgu Kontrol F (s:55) (s:56) Saldırganlık 14.4± ± * Bağımlılık 16.2± ± Öz-saygı 11.8±3 9.9± *** Öz-yeterlik 12.1± ± ** Duygusal duyarlılık 13.9± ± ** Duygusal tutarlılık 17.7± ± * Dünya görüşü 14.5± ± ** Toplam puan 100.5± ± *** anlamlıydı (sırasıyla r=.34 ve r=.41, p<.05). MKB olan ergenlerde de anne EKRÖ ve baba EKRÖ ile bir ilişki saptandı. (sırasıyla r=.35 ve r=.36 p<.05). Kontrol grubunun anne EKRÖ ile KİDÖ arasında anlamlı bir ilişki saptanmadı (r=.19, p>.05). Buna karşın kontrol grubunun babalarının EKRÖ puanları ile KİDÖ arasında anlamlı bir ilişki saptandı (r=.34, p<.05). Tüm çocukların KİDÖ puanlarının başarılı kimlik durumu puanlarıyla ters yönde ilişkili olduğu (r=-.34, p<.01) ve buna karşın geçirgen kimlik puanlarıyla doğrusal bir ilişki olduğu belirlendi. (r=.28, p<.01). MKB olan ergenlerin, anne EKRÖ puanları ile kararsız kimlik durumu puanları arasında anlamlı bir ilişki bulundu (r=.37, p<.05). Baba EKRÖ puanları ile ise hiç bir kimlik durumu arasında anlamlı düzeyde ilişki saptanmadı. TARTIŞMA Kimlik gelişim süreci birçok etkenin etkisi altındadır. Gelişim süreçlerinde meydana gelen olumsuzluklar kimlik gelişimini olumsuz yönde etkilemektedir. Bu çalışma, MKB olan ergenlerde kimlik statüleri, ebeveyn kabul reddi ve genel psikolojik uyumu sistematik olarak değerlendiren bir çalışmadır. Dizinde MKB olan olguları bu boyutları ile değerlendiren bir başka çalışmaya rastlanmamıştır. Kimlik bunalımı ve kimlik bocalaması, Erikson un kuramında tanımlanan olumsuz durumlardır (Erikson 1965). Marcia (1967) 27

6 kimlik statüleri kavramında bu olumsuz durumları farklı bir açıdan değerlendirmiştir. Bu olumsuz durumlar erken bağlanmış, kararsız ve geçirgen kimlik olarak tanımlanmıştır: Geçirgen kimlik, kimlik bocalamasına karşılık gelmektedir. Kararsız kimlik aktif bir arayış süreci içerdiğinden başarılı kimlik durumuna daha yakındır. Erken bağlanmış kimlikteyse arayış yaşanmadan katı bağlanmalar olmuştur. Bu kimlik statüsü, geçirgen kimliğe yakındır. Birçok genç, ergenlik dönemine geçirgen ve erken bağlanmış kimlik durumları ile başlamaktadır. Ergenler zaman içerisinde daha olumlu kimlik statülerine geçiş yaparlar. Bir başka deyişle kararsız ve başarılı kimlik statülerine doğru ilerlemektedir. Olumlu kimlik özelliklerine sahip bireylerin aileleri tarafından daha az denetlendiği, daha çok övüldüğü, aile kararlarına daha çok katıldığı, kız öğrencilerin daha az kısıtlandığı ve sorunlarının anne ve babaları ile daha rahat bir şekilde tartışabildiği bildirilmektedir. Başarılı kimliğe sahip gençlerin anne ve babalarının diğer kimlik durumlarına göre daha gerçekçi değerlendirdikleri ve zaman zaman ikirciklik yaşamalarına karşın özdeşim sürecinde anne ve babaların hoşlandıkları yanlarıyla özdeşim yaptıkları, hoşlanmadıkları özellikleriyse benimsemedikleri görülmüştür. Başarılı kimlik durumunda yer alan bireyler bir sorgulama ve bunalım dönemini atlatmış; iş ve ideoloji alanlarında bağlanma yapmışlardır. Seçenekleri detaylı şekilde sorguladıktan sonra sonuca ulaşmış, kişilerarası ilişkilerde kendilerine en uygun seçimleri belirlemişlerdir. Dünya görüşlerini oluşturma aşamasında ise kendilerine aktarılan verileri, inançları yeniden değerlendirmiş, çözüm niteliğinde görüş geliştirmişlerdir. Kararlı yapıları çevrenin ani değişimlerinden etkilenmemektedir. Bunalımlar bastırılmış, kalıcı bağlanmalar yapılmıştır (Varan Eryüksel 1997). Üniversite öğrencilerinde yapılan bir çalışmada, bu kimlik durumunun erkek öğrenciler arasında daha sık olduğu bildirilmiştir (Eryüksel 1987). Başarılı kimlik durumuna Bu çalışmada, bağımlı ergenlerin başarılı kimlik statüsü puanlarının kontrol grubunun 28 ilgili kimlik puanlarına oranla anlamlı derecede düşük olduğu belirlenmiştir. Kimlik oluşumu açısından değerlendirilecek olursa ergenin ideolojik ve kişilerarası alanlarda yer alan tüm ögeleri tanımış olması, neyi isteyip neyi istemediğine karar vermesi ve kendisine uygun yönlerini algılayarak benimsemesi, özdeşim kurması başarılı kimlik durumunun bir özelliğidir (Marcia 1967). Bağımlılık sorunu olan genç bu alanlarda sorun yaşamaktadır. Kararsız kimlik durumundaki bireyler bunalım sürecini yasamaktadırlar. İş ve ideoloji alanlarında seçenekleri soruştururlar ve bağlanma yapmak için çaba gösterirler. Anne babalarının istekleri onlar için hala önemlidir; ancak ebeveyn ve toplum istekleri ile kendi istekleri arasında uzlaşmaya çalışırlar. Bağlanma henüz tamamlanmamıştır. Geçirgen kimlik durumundaki bireylerden ise bağlanma yapma yolundaki çabalarıyla ayrılırlar (Varan Eryüksel 1997). Kararsız kimlik durumu ergenlik döneminin temel özelliği olan kararsızlık ve sorgulama ile örtüşmektedir ve ergenlik döneminde kararsız kimlik durumunun sık görüldüğü bilinmektedir (Oflazoğlu 2000). Türkiye de üniversite öğrencilerinde yapılan bir çalışmada, her iki cinsiyette en sık bulunan kimlik durumunun kararsız kimlik olduğu bildirilmiştir (Eryüksel 1987). Bu yukarıdaki tanımlama ile açıklandığı üzere ergenlik dönemi ile uyumludur. Bağımlılık sorunu olan ergenlerde kararsız kimlik puanı ortalamaları kontrol grubuna oranla daha yüksek bulunmuştur. Bu, bağımlılık sorunu olan ergenlerin daha fazla belirsizlik yaşamaları ile uyumludur. Erken bağlanmış kimlik durumunda, bireyler bunalım sürecini yaşamadan bağlanmışlardır. Hiç sorgulama olmaksızın ebeveynle ya da yakınındaki yetişkinle bağlanma gerçekleşmiştir. Bu durumdaki kişiler kendilerine verilen kimliğe uygun ortamlarda sorun yaşamazlarken farklı ortamlara uyum sağlamada güçlük çekerler (Varan ve Eryüksel 1997). Erken bağlanmış kimlik durumu, bireyin kendisinin değil anne babasının ve çevresinin istekleri doğrultusunda gerçekleşmiştir (Orlofsky ve ark. 1973). Ülkemizde

7 üniversite öğrencileri arasında yapılan bir çalışmada, bu kimlik durumuna kızlarda daha sık rastlanmıştır (Eryüksel 1987). Bağımlı grubun daha düşük erken bağlanmış kimlik puanı ortalamasına sahip olması, kendilerini ailelerinden daha uzak ve kopuk algılayarak ebeveynlerini daha az model almaları ile ilişkili olabilir. Geçirgen kimlik durumunda, bulunan bireyler bunaltı yaşamış ya da yaşamamıştır. Ancak bağlanma yapmamışlardır. Genel bir ilgisizlik, kayıtsızlık içindedirler ve bağlanma çabası göstermemişlerdir. Kararları çevresel ve anlık durumlardan kolayca etkilenebilmektedir (Varan Eryüksel 1997). Geçirgen kimlik durumu puanlarının bağımlı grupta belirgin derecede yüksek bulunmuştur. Bu durum, madde bağımlısı ergenlerin kendilerini ve hayatı çok daha az ya da hiç sorgulamadıklarını göstermektedir. İlerleyen yaşla birlikte kimlik statülerinde değişim meydana gelir. Yaşın ilerlemesi ile birlikte zaten bir morotoryum dönemi olan ergenlik (Erikson, 1968) yerini kalıcı bağlanma ve seçimlere bırakacaktır. Yetişkinlik döneminde, başarılı kimlik durumu daha yüksek oranda görülecektir (Waterman ve Goldman 1976, Marcia 1967). Bu çalışmaya katılan olguların yaşlarının aritmetik ortalaması 16.5 tir. MKB sorununu daha uzun süre yaşayanlardaki kimlik durumu ile ergenlik döneminde bu sorunu yaşayan ancak daha sonra ayıklığını yakalayan kişilerdeki kimlik durumunun araştırılması ileride yapılacak araştırmaların konusu olabilir. Bu çalışmada, MKB olan ergenlerde kimlik durumu cinsiyet açısından araştırılmamıştır yaş aralığında olan olgularla yapılan çalışmalarda kimlik durumu ergenlik döneminden farklı olarak cinsiyete göre farklılaşmadığı bildirilmektedir (Kroger 1997). Ancak erkeklerin arayış, sorgulama içinde ve bunalıma daha yatkın olduğu, kadınlardaysa başarılı ve karasız kimlik durumlarının daha sık olduğu bildiren çalışmalarda vardır (Read ve ark 1984). MKB olan ergenlerin ve yetişkinlerin cinsiyetlere göre kimlik durumu araştırılması gereken bir diğer alandır. Düşük sosyoekonomik düzeydeki ailelerin çocuk yetiştirme yaklaşımlarında sınırlayıcı ve geleneksel yönelimli; orta ve yüksek sosyo-ekonomik düzeydeki ailelerin ise çocuğun istek ve bağımsızlık arayışına karsı daha hoşgörülü oldukları ileri sürülmüştür (Eryüksel 1987). Bu çalışmada olgu ve kontrol grubu sosyoekonomik düzey açısından benzer olması bu araştırmanın güçlü yanlarındandır. Kimlik krizinin ergenlik döneminde görülmesinin ise belirli nedenleri bulunmaktadır (Kernberg 1966). Ergenin sahnesi adeta bir tiyatro sahnesidir. Kim olduğunu belirlemeye çalışan ergen çeşitli roller denemektedir. Genç yalnızca kim olduğunu değil, kim olarak yaşayacağını da belirlemek zorundadır. Bu dönemde öz imgeleri arasındaki çelişki daha keskin algılanır. Uygun şartlarda bu dönemin sonunda bütünleşip harmanlanırlar. Bu dönemde toplumsal tanınmanın can alıcı önemi vardır. Çevreden geçer not almaksa ergeni bir miktar rahatlatır. Anne ve baba ile yakın ilişki içinde olmayan, kabul görmeyen ve kendini ebeveynlere yakın hissetmeyen gençler olumlu bağlanmalar kurmada zorlanmaktadır (Waterman 1982). Bağımlılık sorunu olan ergenlerin ebeveyn ilişkileri bir risk faktörüdür Anne ve baba EKRÖ ortalamaları değerlendirildiğinde kabul-ret spektrumunda madde bağımlısı ergenlerin kontrol grubuna oranla, ret ucuna daha yakın olduğu saptanmıştır. Bu bulgu dizinle uyumludur. MKB olan ergenlerin hem anne hem de babaları tarafından reddedildikleri algısı oldukça yüksektir. MKB olan ergenlerde psikoaktif madde kullanımına yatkınlığı irdeleyen bir çalışmada baba ret algısı ile madde kullanımı arasında olumlu yönde doğrusal bir ilişki saptanmıştır (Teichman ve Kefir 2000). Aynı zamanda MKB olan bireylerin psikolojik uyumlarının daha fazla bozulduğu saptanmıştır (Campo ve Rohner 1992). Birçok araştırmada iletişim sorunu yaşayan ailelerde, ebeveynleri tarafından yakın ilgi, şefkat ve sıcaklık görmeyen ergenlerin alkol ve madde kullanım riskinin daha fazla olduğuna vurgu yapılmaktadır (Siyez 2006). Madde kullanan ve kullanmayan ergenlerin, 29

8 annelerini babalarına göre daha fazla kabul edici olarak algıladıkları saptanmıştır. Bu durum ülkemizde pek çok ailede babaların, annelere göre çocuklarına daha otoriter bir tutumda olması ve daha mesafeli bir konumda durması ile açıklanabilir. Bu tutumları nedeni ile babalar, çocukları tarafından daha az kabul edici olarak algılanmaktadır (Varan 2005, Eryavuz 2006). Bir ebeveynin çocuğunu ihmal etmesi, ihtiyaçlarına kayıtsız kalması, maddi ve manevi gereksinimlerini karşılayamaması anlamına gelmektedir. Ergen için ihmal oldukça incitici bir durumdur. Dizin de alkol ve madde kötüye kullanımında babanın reddedici tutumunun anneninkine göre daha örseleyici ve daha ciddi risk etkeni olduğunu söylemektedir (Vrasti ve Eisemann 1994). Bu çalışmamızda MKB olan ergenlerin babalarında benzer bir durum saptanmıştır. Erkek çocuklar için özdeşim modeli olması beklenen babaların ihmali ergenin evin dışında özdeşim nesneleri aramasına ve riskli akran grupları içerisinden farklı özdeşim modelleri benimsemesine yol açabilir (Yılmaz 2000). Özdeşim her zaman bilinçli bir süreç değildir. Bu nedenle ergenin gelişim sürecinde ters kimlik gelişebilir. Bu durum fazla kaygılı ve kuşkucu ebeveynlerden öç almanın, fazla hırslı ebeveynlere kendilerini fark ettirmelerinin ya da özel olmanın bir yoludur. Bazen de hırs ve rekabetin canlandığı bir noktada baş edilemeyen suçluluk duygusundan ya da yetersizlikten kaçınmanın bir yoludur. Olumlu özdeşimler tümden yadsınır. Maddeye yönelmenin en çok böyle bir durumda ortaya çıktığı düşünülmektedir. Kimlik oluşumunda maddeye yönelten önemli bir sapma da ters kimliktir (Dereboy 1997). Madde kullananlarda kişiliğini, başkalarının kişiliğini ve başkaları ile ilişkide kendi kişiliğini algılama zayıftır. Zaman algısında, cinsel kimlikte, liderle ve ideolojiyle kutuplaşma alanlarında kimlik karmaşası saptanmıştır (Rao ve ark. 1981). Madde kullanan ergenler annelerini madde kullanmayan ergenlere göre daha düşmanca ve saldırgan algılamakta, daha az sevildiklerine inanmaktadırlar. Alkol ve madde kullanım riski olan çocuk ve ergenler sıklıkla sağlıksız bir iletişim ortamına 30 ve yeterliliği düşük ebeveynlere sahip olup, daha çok azar işitmekte, fiziksel ya da sözel şiddete daha fazla maruz kalmaktadırlar (Campo ve Rohner 1992). Bu durumdaki bir çocuğun ya da ergenin kendisini annesi tarafından daha az sevilmiş algılaması sürpriz sayılamamalıdır. SONUÇ Kimlik, ergenliğe ait bir oluşum olduğu gibi politik, endüstriyel, teknolojik ve sosyal bileşenler taşımaktadır. Aile ve toplum yapısındaki radikal değişiklikler, hızını ve şiddetini giderek arttıran liberal ve kapitalist toplum ve bunlara eşlik eden kişisel performans ve refah düzeyi, gençleri zorlamakta, başka başka özdeşim nesneleri bulmalarına, pek çoğunun madde ile flörtüne neden olmaktadır (Bron 1975). Son otuz yılda ailelerin evlilik modellerinde de değişiklikler olmuştur (Jones ve Hartmann 1988). Modern aile ve iş hayatındaki değişimlere süperego ve ego idealleri değişimleri de eşlik etmektedir. Çocukların mutlulukları da değişmektedir. Çocuğun eğitiminde en önemli rol çocuğun mutluluğu üzerine kurulmaktadır ki bu durum haz ilkesini öne çıkartırken gerçeklik ilkesinin geriye atılmasına neden olmaktadır. Modern yaşam yeni bir kişilik yapısını üretmektedir (Lazartigues 2007). Bu pasif bağımlı narsisistik-hedonistik bireyler, narsisistik kırılganlık ve depresif bozukluk için ağır risk altında tanımlanmaktadır. Suçluluk duymayan, empati yeteneği zayıf, kendi öznel ilgileri açısından diğer insanları kullanan bu bireyler sık olarak yeni işler bulmak, yeni yerlere gitmek zorundadır. İlişkileri kısa sürelidir. Düşük düzeyde internalizasyon, zayıf fonksiyon gören süperego ve zayıf sosyalizasyon ile kendi kendini bağımsız bir unsur gibi görme, engellenmeden kaçınma, başarı elde etme güdüsünü ertelemeye katlanamama, abartılı algı ve duygu geliştirme gibi özellikleri vardır. Bu kişilerde zaman algısı da etkilenmiştir, şimdiki çok önemli bir zaman geçmişteki bir zamandan farksız olmayabilir. Bu yapı duygudurum bozukluğu yanında alkol ve madde kullanımı açısından da risk altındadır.

9 Örneklem grubumuzun sayısal azlığı, bu konuda daha fazla sayıda deneğin yer aldığı çalışmalara ihtiyaç göstermektedir. KAYNAKLAR Atak H (2011) Kimlik gelişimi ve kimlik biçimlenmesi: kuramsal bir değerlendirme. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, 3(1): Bennion L, Adams, GR (1986) A revision of the extended version of the objective measure of ego identity status: An identity instrument for use with late adolescents. Journal of Adolescent Research, 1: Bron B (1975) Identity crisis and drug abuse in young people. Z Psychosom Med Psychoanal; 21(2): Çuhadaroğlu F (2008) Kendilik psikolojisi kuramı. Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi Temel Kitabı, Çetin Çuhadaroğlu F, Coşkun A, İşeri E, Miral S, Motavallı N, Pehlivantürk B, Türkbay T, Uslu R, Ünal F (Eds). Ankara, Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Derneği yayınları: 3 HYB Basım Yayın, s Campo AT, Rohner RP (1992) Relation between perceivedparental acceptance-rejection, Psychological adjustement and substance abuse among young adults. Child Abuse & Neglect, 16: Dereboy F (1997) Genç hastalar ve kimlik bocalaması. Ege Psikiyatri Sürekli Yayınları; 2(3): Erıkson EK (1965) Psychoanalysis and ongoıng history: problems of identity, hatred and nonviolence. Am J Psychiatry, 122: Erikson HE (1968) Identity: Youth and crisis. New York, Norton. Erikson EH, Erikson JM (1997) The life cycle completed: Extended Version. New York, Norton Eryavuz A (2006) Çocuklukta algılanan ebeveyn kabul veya reddinin yetişkinlik dönemindeki yakın ilişkiler üzerindeki etkileri. Yayımlamamış doktora tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Bölümü. Eryüksel GN (1987) Ergenlerde kimlik statülerinin incelenmesine ilişkin kesitsel bir çalışma. Yayınlanmamış uzmanlık tezi. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Psikoloji Bölümü. Eryüksel GN, Varan A (1999) Benlik Kimliği Statülerinin Değerlendirilmesi. Yayınlanmamış makale. Hamidi F (2012) Ergen ebeveyn ilişkisinin doğası, depresyon, ve psikososyal işlevsellik üzerindeki etkisi. Yayınlanmammış uzmanlık tezi, Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD. Jacobson E (1964). The Self and the Object World. New York, International Universities Press. Jones RM, Hartmann BR (1988) Ego identity: developmental differences and experimental substance use among adolescents. J Adolesc; 11: Kernberg O (1966) Structural derivates of object relationships. Int J Psychoanal; 47: Khaleque A, Rohner RP (2012) Transnational relations between perceived parental acceptance and personality dispositions of children and adults: a meta-analytic review. Pers Soc Psychol Rev; 16(2): Kroger J (1997) Gender and identity: The intersection of structure, content and context. Sex Roles, 36: Lazartigues A, Planche P, Saint-André S, Morales H (2007) New society, new families: a new basic personality? From the neurotic to the narcissistic-hedonistic personality. Encephale; 33: Marcia JR (1967) Ego indentity status: relationship to change in self-esteem, general maladjustment and authoritanism. J Personality; 35: Marcia JE (1966) Development and validation of ego identity status. J of Personality and Social Psychology; 3: Odağ C (1995) Ergenler Bizi örnek alanlar, Örnek aldıklarımız. İzmir, Halime Odağ Psikanaliz ve Psikoterapi Vakfı Yayınları Meta Basım Matbaacılık Hizmetleri, s Oflazoğlu F (2000) Yetiştirme yurdunda yaşayan ergenlerin kimlik statülerinin belirlenmesi. Yayımlanmamış Uzmanlık Tezi. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Psikoloji Bölümü Orlofsky JL, Marcia JE, Lesser IM (1973) Ego identity status and the intimacy versus isolation crisis of young adulthood. J Pers Soc Psychol, 27(2): Rao AV, Vasudevan PM, Nammalvar N (1981) Identity disturbances in drug addict. Drug Alcohol Depend; 7(2): Read D, Adams GR, Dobson WR (1984) Ego identity status, personality and social influence style. Journal of Personality and Social Psychology, 46: Rohner RP (1986) The Warmth dimension: Foundation of parental acceptance-rejection theory. Newbury Park CA, Sage Puplication Inc, 1986 Rohner R (2000) Enculturative continuity and adolescent stress. Am Psychol; 55(2): 278. Rohner RP, Saavedra JM, Granum EO (1978) Development and validation of the parental acceptance-rejection questionnaire. Catalog of Selected Documents in Psychology; 8: Sayıl M (2007) Erik Erikson: Psikososyal gelişim dönemleri ve kimlik. Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları, Aysev AS, Taner YI (editörler). Ankara, GoldePrint, s Siyez MD (2006) Yaş Arası Ergenlerde Görülen Problem Davranışların Koruyucu ve Risk Faktörleri Açısından İncelenmesi. Yayınlanmamış doktora tezi, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü. Teichman M, Kefir E (2000) The effects of perceived parental behaviors, attitudes, and substance-use on adolescent attitudes toward and intent to use psychoactive substances. J Drug Educ; 30(2): Varan A, Eryüksel G (1997) Ergenlik Dönemi ve Benlik Kimliği Statüleri. Ege Psikiyatri Sürekli Yayınları; 2(3): Waterman AS (1982) Identity development from adolescent to adulthood: an extension of theory and a review of research. Developmental Psychology, 18: Waterman AS, Goldman JA (1976) Longitudinal study of ego ıdentity development at Liberal Arts College. Journal of Youth and Adolescence, 5: Varan A (2003) Assessment of parental acceptance and rejection in Turkish children. Unpublished manuscript. Ege Üniversitesi, İzmir. Varan A (2005) Relation between parental acceptance and intimate partner acceptance in Turkey. Ethos, 33(3): Vrasti R, Eisemann M (1994) Perceived Parental Rearing Behaviour in Alcoholics. Parenting and Psychopathology, Perris C, Arrindell WA, Eisemann M, editors. Chicester, England, John Wiley & Sons, s Yılmaz T (2000) Ergenlerde Risk Alma Davranışının İncelenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Psikoloji Bölümü,