EĞİTİNDE KURGU DONANIMLAR

Transkript

1 EĞİTİNDE KURGU DONANIMLAR Ali SAYKAL* Eğitim donanımı denince kitap, televizyon, tepegöz, karatahta, ses ve görüntü alıcı-vericileri ve benzeri görsel işitsel araçlar örnek verilir. Soyut tanımı ne olursa olsun donanım ın iki temel işlevi vardır: 1. Donanımlar, duyum organlarının algı kapsam ını genişletip güçlendirirler. M ercekler gözün, antenler kulağın erişimini uzattılar. K ışınları duvarların ötesine, elektrom agnetik dalgalar uzayın derinliklerine ulaştılar. Turnusol, asitlerin tadına bakıyor, kepçeler sıcak m a denleri avuçluyor. G az sızıntılarını koklayan elektrokim yasal burunlar yangın nöbetindeler. 2. Donanım lar, davranışın etki kapsam ını genişletip gücünü a rttırırlar. Çekiç yumruğun, kerpeten pençenin yerini alalı çağlar geçti. Pulluklar yüzlerce kazmanın, dönerbasarlar (rotatif) binlerce yazm a nın yerini aldı. Kum aşları tezgâhlar dokuyor, vidaları robotlar takıyor. B ilgisayarlar gökdelenlerin yapımını, işletm elerin yönetim ini üstlendiler. Kurgu Donanım N edir? İnsanoğlu kendini donattıkça donanımına bağımlılığı artmaktadır. Giysiden elektriğe, tekerlekten televizyona dek hemen her donanım, insan varlığının bir uzantısıdır (McLuhan, 1973). Bu araçlar, insanın yaratıları olm akla birlikte insanın yaşamı ve yorumu da bu araçlara göre yeniden biçim lenm ektedir. Her kuşak bir öncekinden daha ç e şitli. daha karm aşık araç-gereçlerle etkileşm ek zorunda kalm aktadır. U s talıkla ve bilinçli kullanıldığında yaşamı kolaylaştıran, ürünün nitelik ve niceliğini arttıran donanım lar, gerekli eğitim i görm em işler için pahalı, tehlikeli ve güçlük verici olabilirler. Kendi yarattığını yönetem e yen insan, yılgınlık ve korkuya kapılabilir. Gerçek donanım ları kullanmayı, yöne'meyi, uygulamayı kolay, ucuz ve güvenlikle öğrenip öğretebilmek ir.in onların yerine konan «benzerlerine» kurgu donanım lar denebilir. Kurgu donanımlar, yeni bir olgu değildir. İnsan yavrusunun ilk gerek duyduğu donanım, başka bir *Dr., Boğaziçi Üniversitesi, Temel Bilimler Fakültesi, Eğitim Bölümü. 33

2 insandır : Annesidir. İnsanoğlunun kurgu donanım la ilk tanışm ası da bu çağda olur. Yalancı meme ya da kendi parm aklarından biri, zaman zam an anne göğsünün yerine geçiverir. O yuncaklar da düpedüz kurgu donanımlardır. Boksörlerin eldivenleri donanım dır da rakiplerinin yerine geçen kum torbaları, kurgu donanımaır. Okullardaki maketler, alçı gövdeler, küreler, haritalar da çeşitli gerçeklerin kurgularıdır. Beğenilm e gereksinim i duyan bir insanın kendisini başkalarının yerine koym asını sağlayan ayna da başka gözlerin bir kurgusudur. K im seye kendini başkalarının gördüğü gibi gösterem ez. Ne var ki, b a şka larına görünmeden önce aynanın öğreteceklerinden de kimse kolay kolay vazgeçemez. Adlar, sözcükler, simgeter de şu ya da bu am açla kişilerin, olayların değişkenlerin yerine konm uyor mu? Kurgu Donanımların Türleri Kurgu donanımlar, değişik bakış açılanna göre çeşitli kümelere ayrılabilirler. Örneğin, temel yapısal nitelik'erıne göre üç kümede derlem ek olanaklıdır : 1. Araç Niteliğimdeki Kurgu Donanımlar (Kurgu Araçlar) : Beceri ve yeteneklerden birinin tamamı ya da herhangi bir boyutunu öğretmek için yararlanılan ve öğretim sürecinde tükenip yok olm ayan donanımlardır. Örneğin, çeşitli kalp hastalıklarının bütün sesli belirtilerini çıkarabilen elektronik bir kurgu-yürek ile birkaç yüz tıp öğrencisi aynı anda eğitilebilmekte, sınanabilm ektedir. A y ıc a öğrenciler istedikleri süre ve sayıda alıştırm a yapabilm ektedirler (VVheatoroft, 1973 : ). Bu «elektronik hasta», hekimlerinden daha uzun yaşayacağa benzem ektedir. 2. Gereç Niteliğindeki Kurgu Donanımlar (Kurgu Gereçler) : Kâğıt-terzilerin eğitim inde-kum aşın, m im arların m aketlerinde tuğla, ç i mento, tahta vb. gereçlerin yerine kullanılır. Alçı, plastik, hamur, ç a mur, tel, karton, kibrit çöpü, mum, talaş gibi gereçler, okullarda k ı lıktan kılığa sokulabilirler. H içbir kuyum cu çırağı öğrenim ine altın iş leyerek başlam az. Belirli bir ürün elde etmek için kullanılıp tüketilmesi zorunlu olan pahalı, tehlikeli ya da güç işlenir gereçlerin yerine geçen ucuz, kolay ve sa kın ca sız benzerleri gereç niteliğindeki kurgu donanım lardır. M etal yerine tahta, tahta yerine karton, karton yerine kâğıt kullanılarak öğretilebilecek pek çok beceri ve yetenek vardır. 3. Süreç Niteliğindeki Kurgu Donanımlar (Kurgu Süreçler) : Donanım sözcüğü, genellikle bir nesne, bir aygıt, çoğunlukla bir takım araç-gereçleri çağrıştırm aktadır. Oysa, insanoğlu gerçek yaşam ı daha 34

3 iyi kavramak için onun süreç boyutunun da kurgularını geliştirmiştir. Bu yazının temel konusu olan «eğitim», eninde-sonunda gerçek y aşa mın bir kurgusudur. Süreç niteliğindeki kurgu donanım ların en önem lilerinden biri de oyundur. Oyunlar çocuk eğitim inden em ekli yetişkinlere dek yararlanılabilecek kurgu süreçlerdir. «Nasıl teknik donanım lar insan gövdesinin uzantıları ise oyunlar da kurum lar gibi, O'nun politik ve toplum sal varlığının uzantılarıdır. Oyun, toplumun tümünün ya da bir bölümünün kendi kendine konuşm ası gibi bir şeydir. Ve a n laşılm ıştır ki birbirinin kendi kendine konuşm ası, özgüveni geliştirm ek için yeri tutulm az bir oyundur. Oyun da, herhangi bir sanat biçimi gibi, yaşanm ası güç bir olayın elle tutulur örneğidir (McLuhan, 1973 : ).» Oyun oynamanın çocukların yaratıcılığ; iı girişim ciliğini arttırdığı, gerilim ve bunalım larını yumuşattığı saptanm ıştır (Sylva, Bruner, Genova, 1978). «Oyun oynarken davranışlarının çevredeki etkilerini gözleyen biri çevrenin istenilen biçim de değiştirilebilerek denetlenebileceğini kavrar (Colman, 1978 : 462)». Savaş için söylenm iş bir sözden esinlenilerek denilebilir ki; oyun ve oyuncaklar, oyuncakçıların tekeline bırakılam ayacak kadar ciddî bir iştir. Kurgu donanım lardan çeşitli yetenek ve becerileri, dahası bazı duygusal tutum ları geliştirm ek için yararlanılabilir. Bu açıdan bakıldığında da kurgu donanım lar üç öbeğe d a ğ tıla b ilir. 1. Becerisel Kurgu Donanım lar : Gövdenin tümü ya da bazı organlarını daha becerikli, kıvrak, güçlü ve duyurlı kılınm asında yararlanılan kurgu donanım lar bu kümeye alınabilirler. Diş hekimliği adayları, kerpetenlerini, ilk kez çürük dişleri sert balçıktan bir dam ağa saplanmış mankenlerin ağzında denemektedirler (Wheatcroft, 1973 : 150). M ankenin oynak çenesi, hekim adayının yanlış ve doğrularını bir tutanağa işleyecek duyarlıkta olursa sınav da deneyle bütünleşiverecektir. Yalnız hekimler mi? Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon bölümlerinde sakatlar, hastalar ve özürlüler de bazı becerileri, kurgu donanımlarla yeniden kazanabilm ektedirler. Hekimler, «manken hastalarla» uğraşırken «ağır siklet mankenler» de güreşçileri eğitm iyorlar m ı? 2. Bilişsel Kurgu Donanım lar : Bilgisayar, gerçek bir donanımdır. Ama bugün bazı bilişsel yeteneklerin geliştirilm esi için gerekli deney düzeneklerinin yerine geçebilm ektedir : Ekonomi öğrencileri için bir 35

4 «firma», kimya öğrencileri için «elektroliz aygıtı», fizik öğrencileri için bir «atom çekirdeği» gibi davranabilm ektedir. B ilişsel yeteneklerin ge liştirilm esinde kullanılan kurgu donanım lar bilgisayar kadar yeni ve karm aşık değildir. Y ıllard ır pekçok gerçek olayın, deneyin ve v a rlıkla rın yerine geçen kitaplar, m odeller, karartahta ve defter de işin özünde kurgu donanım lardır. Dil öğretim inde teyp, başkalarının yerine konuşan bir aygıt değil mi? Cousteau, denizleri televizyonun kavanozuna doldurm adı mı? 3. C uyuşsal Kurgu Donanım lar : O yuncak bebekler, çocuklar analık-babalık duygularının, dolgu hayvanlar, canlı sevgisinin g e liş mesine yardım cı olurlar. Maymunlar bile, vumuşak dolgu anaları, sert kaplamalı analara yeğ tutmuşlardır. Sarılacak bir nesne bulamayan maymun yavruları kendi kendilerini kucaklam aktadırlar (Suomi, Harlow, 1978). Duygusal sorunların saptanmasında, kişinin kendini tanım asında-jpsikolojik ve eğitsel rehberlik am cçlarıyla-kurgu sü re çle r den yoğun biçim de yararlanılm aktadır. Kurgu donanımları, olumlu ve olumsuz olarak bölümlemek de o la naklıdır. Yukarıda olumlu örnekler verilm iştir, yeri geldikçe yine verilecektir. Düzmece mutluluk veren uyuşturucular, kişiye kendi kendine doyum sağlayan yapay cinsel organlar da, olumsuz örnekler arasında sayılabilir. Kurgu donanım kavramını geliştirmek, kavrama geniş bir açıdan bakabilm ek için somul. ve soyut kurgu ayrım ını da örneklendirm ek yararlı olur. Araçlar, gereçler, oyunlar, oyuncaklar, som ut olarak nitelenebilir. Soyutların en önem li örneklerinden biri ise m atem atik kurgulardır. Örneğin, diferansiyel denklem ler, elektrik devrelerindeki a k ı mın davranışından, bcşalan bir hunideki suyun niceliğinin değişimine dek pek çok olayın yerine geçen soyutlam alardır. Tavla zarının davranışından, kalıtım yasalarına, öğrenci başarısından hava tahm inlerine dek pek çek alanda olasılık kuramları ve istatistik kurgular uygulan maktadır. Bilim sel kuramlar, gerçeğin soyut kurgularıdır. Öyle ki bu kurgular, eğretim in aracı olm aktan öte am acı düzeyine gelm işlerdir. Kurgu donanımlar, başka ölçütler kullanılarak değişik türlerde de incelenebilir. Bu aşamada, kurgu donanımların yararlarını özetlemek daha uygun gözüküyor. Kurgu Donanım ların Yararları 1. Güvenlik : Gerçek donanım larla doğrudan uygulama yapmaya kalkışm ak öğrenci, öğretmen ya da donan.m için sakıncalı olabilir. Spor eğitim inde kullanılan kum torbaları, m ankenler, tehlikesiz rakiplerdir. H içbir pilot uçmayı havada öğrenm em iştir. Toplu iğneler, terzi 36

5 mcınkelerinin canını yakmaz. Kadavra, yanlışlıklardan pek zarar görmeyecek bir hastadır. Yelkencilerin eğitimi, denizin ortasında değil, kapalı salonda elektrik m otorları ile yaratılan kurgu dalgalarla ba şla maktadır. Yüksek gerilm li elektrik dizgeleri kurulmadan önce kâğıt üzerindeki m atem atik kurgularını kavram ak zorunludur. Bilim in önderliği, kuram larının (gerçeğin yerine geçen kurgular) geçerliği ö lçü sünde güven vericidir. 2. Kolaylık : M illikan, Yağ D am lası deneyinde am aç elektronun elektrik yükünü saptamaktır. Atvvood aygıtının görevi de yerçekimi ivmesini kanıtlam aktır. Bu deneyleri gerçek donanım ları ile yapm ak için kabaca bir sayım la ayrı bilgi ve beceri birim inin hiç de yeri değilken öğrenilm esi gerekmekte, çoğu zaman da deneyin temel amacı gezden kaçabilm ektedir. Böylesi deneylerin kitaplardan ya da karatahtadan öğrenilm esi ne derece yetersiz ise çetrefil aygıtlarla ayrıntılara boğarak öğretilm esi de o ölçüde gereksizdir. Zaten birinci yolun yetersizliği, ikinci yolun güçlüğü yüzünden göze alınm aktadır. Kurgu donanımlar, bilgi ve becerileri bileşeni Brine ayırarak öğrencilerin ilgisini cnem li odaklarda yoğunlaştırırlar. İncelenip, anlaşılm ası gereken bazı gerçek olaylar, öğrencilerin algı ve öğrenme hızları ile karşılaştırılam ayacak ölçüde hızla olup biterler. Böyle durum larda eğrenm e-öğretm e sürecinin hızına ayak uydurabilecek kurgu donanımlar, gerçeklerinin yerine konabilir. Çizgi film, bu görevi pekçok değişik konuda başarıyla gerçekleştiren bir örnektir. Filmlerden, yavaş gelişen uzun süreli olayları hızlandırmak ama cıyla da yararlanılm aktadır. 3. Ucuzluk : Yukarıda verilen örneklerden de görülüyor ki, kurg donanım lar, öğrenim in m aliyetini düşürürler. Pahalı tezgâhlar, toy ç ı rakların eline verilem ez, ö ğretim için zorun'u olan ama üretim sü re cinin verimini düşüren örnek gösteriler, yinelemeler, yavaşlatm alar, sınama-yanılmalar, kurgu donanım lara aktarı'abilir. Bcylece erk, emek, zaman ve öteki girdiler sakınılm ış olur. Tehlikesiz ve kolay kullanılır kurgu donanım larda öğrenciler kendi b a ş la m a alıştırm a yapabileceklerinden, öğreticilerin de verimi artar. Kurgu D onanım ların S akıncaları Kurgu donanım larla yapılacak öğretim, tüm eğitim sürecinin ilk ya da ikinci aşam ası olabilir. Bu dönemi alıştırm alar, denetim li denemeler, yardım lı denemeler, bölüm lenm iş uygulama, tam uygulama, geçici sorum luluk ve tam sorum luluk dönem leri izleyecektir. Kurgu donanım larla yapılacak öğretimin süresi, öğrenilecek beceri ve yetene 37

6 ğin niteliğine bağlı olarak araştırm alarla saptanm alıdır. Beceri eğitiminde başarının kurgu donanımla sağlanan öğretimin süresine bağlı olarak önce doğru orantılı olarak yükseldiği belirli bir süre için doruk değere ulaştığı görülmüştür. Kurgu donanımlı öğretime bu süreden daha uzun zam an verildiğinde ise başarının gittikçe düştüğü gözlenmiş. öğrencilerde sıkıntı, bıkkınlık ve bazı olumsuz alışkanlıklar ortaya çıkm ıştır (VVheatcroft, 1973 : ). Donatım : Donanımların Tasarım ve Uygulanımı Nüfus patlam ası, bilginin hızla eskiyip çoğalarak yenilenm esi, öğ retim süreçlerini hızlandırm ak, sürekli yemlemek zorunluğunu gündeme getirmiştir. Öğretimden en yüksek verimi alabilm ek için en uygun ortam ların, en geçerli donanım ların bulunuo kullanılm ası gerekm ektedir. Sağlık bilimlerinden fen eğitimine, okulöncesi eğitimden, sporcu yetiştirm eye dek her alanda kurgu donanım lardan yararlanılabilir. Kurgu donanım ların geliştirilm esinde izlenebilecek süreç aşağıda özetlenmiştir : 1. Ö ğretilecek Beceri ve Yeteneklerin İrdelenmesi : Neyin öğretileceği kararlaştırılm adan nasıl öğretileceği kestirilem eyeceği için ilk önce öğrencilerden beklenen davranışlar seçilip düzenlenmelidir, iş kesiminin gereksindiği özel yetenekler ve çağdaş insanda bulunması gereken genel niteliklerin araştırılm asını M illi Eğitim Bakanlığı ve Devlet Planlam a Teşkilatı yönlendirebilir. Gerekli veriler tarım, endüstri ve hizmet kesimlerinden, eğitim kurum lanııdan, meslek odalarından ve başka kuruluşlardan istenebilir. 2. Kurgu D onanım larla Ö ğretilebilecek D avranışların Saptanm a sı : Birinci aşam ada saptanan davranışların daha kolay daha ucuz, da ha güvenli öğretilm esini sa ğ layacaksa kurgu donanım lar geliştirilm e lidir. Bu aşam ada konu alanı uzmanlarının ve konunun öğretiminde deneyim li olanların bilgi, görgü, uyarı ve önerilerinin derlenm esi gerekmektedir. 3. Kurgu Donanımın Niteliklerinin Saptanm ası : Donanımın hangi beceri ve yetenekleri geliştireceği, kullanacuk öğrencilerin özellikleri, hangi ortam ve koşullarda kullanılacağı, yerini a la cağ ı gerçek donanımla karşılaştırm alı olarak belirtilmelidir. Bu belirtkeleri (şartname) özel uzm anlık kurulları hazırlayabilir. 4. Kurgu D onanım ların Tasarlanm ası : Genel nitelikleri ve görevleri belirlenen kurgu donanım ların teknik, estetik ve ekonom ik ayrıntılarının tasarımı ve ilkörneğin (prototip) üretimi bu aşam ada yer alır. Bu işlem lerin başarılm asında Ders A ra çla rı Yapım M erkezi Fen E ğ i timini G eiştirm e Projesi, T. B. T. A. K., Üniversitelerin Araştırm a Ens 38

7 titüleri, Teknik Öğretm en O kulları görev alabilirler. Eğitim ve Endüstri Tasarım ı Bölüm lerinde lisans ve yüksek lisans tezleri desteklenebilir. G erekirse yarışm alar açılabilir. 5. Öğretim Yönergesinin hazırlanm ası Donanım la yapılacak öğretimin am acı, önceden yapılm ası gereken hazırlıklar, donanım ın kullanılışı, bakımı ayrıntılı olarak saptanm alıdır. Donanım la eğitim i destekleyici alıştırm alar, ödevler, yararlanılm ası gereken başka kaynaklar yönergede belirtilm elidir. Öğretim yönergeleri, öğretm enler ve öğ renciler için değişik olabilir. Öğrenciler için kuramsal bilgileri içeren kitapçıklar, işlem ve veri tutanakları gerekebilir. Öğretim Yönergeleri, deneme eğitim inde sınanm alı ve düzeltilm elidir. 6. Deneme Öğretim i ve Değerlendirm e. Donanım lar, tılsım lı a y gıtlar değildir. Uygulamada aksaklıklar, yetersizlikler ortaya çıkabilir. Zarardan dönm enin en kestirm e yolu, donanım ın deneyle sınanm asıdır. Bu değerlendirm eler de tez ve araştırm alara konu olabilir. Ö ze l likle donanımı tasarlayan kurum ve kuruluşların yakınındaki öğretim kuruluşlarının işbirliği sağlanmalıdır. Böylece tasarlayan, deneyen ve denekler arasındaki iletişim yoğun, çabuk dönütlü (feedback) ve verimli olur. Gerekli düzeltmelerden sonra olumlu Lulunan tasarım ların seri üretimi Ders A raçları Yapım M erkezi, M akina Kimya Endüstrisi ve benzeri kuruluşlarda gerçekleştirilebilir. Kullanım ı yaygınlaştırılan donanım lar da sürekli olarak değerlendirilm elidir. Eğitim, donatım ının karşılığını ödeyen hir süreçtir. Kaynaklar: Bruner, J. S., Jolly, A., Sylva, K. Play. Middlesex 1Penguin Books, Coleman, J. S. «Leaming Through Games» : (Bruner, Jolly, Sylva, 1978 : ). McLuhan, M. Understanding Media. London : Abaeus, Suomi, S. J., Harlow, H. F. «Monkeys Without Playt» : (Bruner. Jolly, Sylva, 1978 : ). Sylva, K., Bruner, J. S., Genova, P. «The Role of Play in the Problem Solving of Children 3-5 Years Old» : (Bruner, Jolly, Sylva, 1978 : ). Wheatcroft, E. O. Simulators for Skill. London : McGraw Hill,