Küresel Finans Krizi Sürecinde Farklı Finans Uygulamalarının Analizi: Konvansiyonel ve Faizsiz Finans Sistemlerin Karşılaştırması

Transkript

1 Küresel Finans Krizi Sürecinde Farklı Finans Uygulamalarının Analizi: Konvansiyonel ve Faizsiz Finans Sistemlerin Karşılaştırması Mustafa YILDIRAN 1* Özet Bu çalışma, küresel finansal kriz döneminde faizsiz finans sistemi ile konvansiyonel finans sistemi arasındaki performans farklılıklarına odaklanmaktadır. Çalışmada bankacılık sistemi, borsa endekslerinin oynaklığı ve tahvil piyasası açısından analiz yapılmaktadır. Elde edilen bulgulara göre, kriz döneminde konvansiyonel bankacılığa göre faizsiz bankacılık daha iyi performans göstermiştir. Dow Jones Sanayi Endeksi (DJI) ve Dow Jones İslami Piyasalar Endeksi (DJIM) benzer performansa sahiptir. Hatta DJIM getirilerindeki oynaklık daha yüksektir. Faizsiz tahvil piyasası ürününde (Sukuk) kriz döneminde büyüme performansı düşmüştür. Sonuçta kriz döneminde faizsiz bankacılık dışında faizsiz finans piyasaları olumsuz etkilenmiştir. Anahtar Kelimeler: Alternatif finansal piyasalar, küresel finans krizi, faizsiz finans sistemin performansı Analysis Of Different Financial Applications In The Process Of Global Financial Crisis: Conventional Finance Versus Interest-Free Finance Abstract This study focuses on performance differences which are interest-free financial system between conventional financial systems during the global financial crisis. It is analyzed the banking system growth performance, volatility of stock indices and bond markets are analyzed in this study. According to the findings the interest-free banking is seen to be performing better than conventional banking during the period of crisis. DJI and DJIM indices have similar performance. Sukuk named volatility in DJIM returns are even higher. Sukuk named interest-free bond market instrument had a performances loss during the crisis period. As a result, interest-free financial markets were negatively affected by the crisis aside from the interest free banking performance. Key words: Alternative Financial Markets, global finance crisis, the performance of interest-free financial system. JEL Classification Code : G29 * Yrd. Doç. Dr., Cumhuriyet Üniversitesi, İİBF, yildiran1489@gmail.com. 105

2 Küresel Finans Krizi Sürecinde Farklı Finans Uygulamalarının Analizi: Konvansiyonel ve Faizsiz Finans Sistemlerin Karşılaştırması GİRİŞ Küresel finans sistemi, 2008 den ve 2010 yılının başlarına kadar etkili olan bir kriz etkisi altındadır. Finansal sistemin unsurları arasında bulunan bankalar, sigorta şirketleri ve diğer finansal kurumlarda meydana gelen zararlar ve iflaslar krizin en önemli etkilerindendir. Yaşanan küresel finans krizine ilişkin en çok üzerinde durulan konulardan birisi de, konvansiyonel küresel bankacılığın ve yatırım bankacılığının oluşturduğu riskler ve çöküş olmuştur. Finans piyasalarında yaşanan krizin sorgulanması sürecinde finansın küreselleşmesinin getirdiği çeşitlilik ve gelişmeler de göz önüne alınmaktadır. Kriz sürecinde konvansiyonel bankaların aksine faizsiz bankacılık ve finansal ürünlere dayalı hizmet veren sisteminin büyüdüğü ve güçlendiği iddia edilmektedir. Dolayısıyla, kriz sürecinde küresel finansal sistemde konvansiyonel bankacılığın güç kaybetmesi karşısında faizsiz bankacılığın karlılığının artmasının ve gelişmesinin nedenlerinin ortaya konması finans çalışmaları açından önemli bir gerekçedir. Bu çalışma, küresel finans sisteminde kriz döneminde konvansiyonel finanstan farklılaşabilmiş midir? ve krizde faizsiz finansal sisteminin getirileri daha mı istikrarlıdır? gibi soruların cevabının araştırılması üzerine kurgulanmıştır. Çalışmanın temel amacı, küresel finans krizinde konvansiyonel finansın faizsiz finansa göre performans farklılığını ortaya çıkarmaktır. Çalışma üç temel bölümden oluşmaktadır. Birinci kısımda, 2008 yılından itibaren dünyada yaşanmakta olan finans krizinin oluşumu ve konvansiyonel bankacılıkta meydana gelen iflas ve kayıplar; ikinci kısımda, faizsiz finans sisteminin temel varsayımları ve gelişimi; son olarak da, küresel finans sisteminde konvansiyonel finans sistemiyle faizsiz finans sisteminin ayrışmasının analizi yapılmaktadır. 1. KÜRESEL FİNANS KRİZİ VE KONVANSİYONEL FİNANSIN ÇÖKÜŞÜ Son finansal krizin oluşumunda, finansal kapitalizmin mali küreselleşme zemininde yatan ve neo-liberal iktisat ideolojisine bağlı olarak ülke ekonomilerinin finansal bolluk içinde yüzmesi önemli faktörlerdendir arası dönemde finansal bolluğun zirve yaparak ekonomilerin rasyonellikten uzaklaştığı ve aşırı risk iştahının da finansal miyopluğa neden olduğu söylenebilir. Diğer spekülatif sermaye akımlarındaki artış, küresel bankacılığın riskli yatırımları, tehlikeli finansal türevlerin hızlı büyümesi ve kontrolsüz fon yatırımları ise finansal bolluk kaynaklı krizin küçük birer parçaları olarak görülmelidir (Yıldıran, 2008:1-93). Küresel bankacılığı krize sürükleyen nedenlerin gizlenmesinde, konvansiyonel bankacılığın yılları arasındaki büyümesi etkili olmuştur. Özellikle ABD ve AB de ticari bankacılık bu dönemde hızlı bir büyüme göstermiştir. ABD de 2000 li yılların başında 7 trilyon dolar seviyesinde aktif büyüklüğüne sahip olan ticari bankacılık, 2008 yılında yaklaşık 15 trilyon dolar seviyesine ulaşmıştır. AB de ise, 30 trilyon dolardan 60 trilyon dolar seviyesine yaklaşmıştır. Net bir şekilde 8 yıl içerisinde ABD ve AB de konvansiyonel ticari bankacılık hızlı bir gelişme göstermiştir (IFSL, Banking 2010). Sonradan anlaşılmıştır ki, bu gelişme reel bir finans olayı olmaktan çok, asimetrik bilgi sorununu bünyesinde taşıyan bir büyüme şeklindedir. Asitmetrik bilgi sorunu, ters seçim ve ahlaki tehdit sorununun birlikteliği şeklinde ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla emlak kredilerinin dağıtımında teminatsız kredilerin dağıtımıyla başlayan süreç (ters seçim), krizin ilk unsurudur. Bu krediyi dağıtan finans kurumunun kurtarılması gerektiği şeklindeki beklentisi de ahlaki tehdittir (Mish- 106

3 M. YILDIRAN kin,1992: ). Krizden önce teminat almadan dağıtılan emlak ve diğer krediler, yatırım bankacılığın ticari bankacılık bünyesinde işlem yapmasına imkân veren düzenlemeler, yöneticilere verilen yüksek prim ve yönetim kurullarındaki üyelere imtiyazlı hisse senedi dağıtılması krizin önemli nedenleri arasındadır (Gorton, 2008). Bu durum konvansiyonel bankacılığın devletler tarafından da desteklenmesi nedeniyle, krizden kaynaklanan sorunlarını artırmıştır. Fakat devletler kurtarma operasyonlarıyla, konvansiyonel bankacılıkta zincirleme iflasları engellemiştir. 21 Kriz döneminde konvansiyonel bankacılığın ilk ve en önemli kayıpları ipoteğe bağlı konut kredileri (mortgage) ile ilgilidir yılının başında, konut fiyatlarında yaşanan %10 oranında düşüş, ev sahiplerinin konut değerlerini düşürürken aynı zamanda konut kredilerine bağlı teminatları ve menkul kıymetlerin değerini de düşürmüştür. Bu sorun nedeniyle 2007 yılında ilk anda ipoteğe bağlı konut kredileri içerisinde ödeme gruplarından Alt-A sınıfından kaynaklanan 300 milyar dolarlık bir kayıp söz konusudur (Blundell-Wignall, 2007). Küresel bankaların doğrudan konut kredileriyle ilişkili olarak belirledikleri kayıplar, IMF tarafından hazırlanan Küresel Finansal İstikrar Raporu-2008 de 288 milyar dolar olarak rapor edilmiştir (Şekil 1). Ülkeler bazında incelendiğinde ise, ABD de 144 milyar dolar, Avrupa da 123 milyar dolar ve içerisinde Çin ve Japonya nın da bulunduğu diğer ülkelerde ise sadece 21 milyar dolar seviyesindedir. Küresel bankaların konut kredileri kayıplarının en çok olduğu ülke, ABD dir (Şekil 1). Konvansiyonel bankacılık kapsamında krizden en çok etkilenenler, küresel bankalardır. Bu bankalar ticari ve yatırım bankacılığı faaliyetlerini aynı anda yönlendiren bankalardır. 32 Küresel bankacılık açısından krizin başlangıcı, Bearn Stearns in yapılandırılmış finansal ürünlerinden meydana gelen iki fonun çöktüğü haberidir. Ardından diğer büyük bankaların yapılandırılmış finansal araçlardan (Structured Investment Vehicles-SIV s) oluşturduğu iki fonun çöktüğü haberi, küresel bankacılıktaki finansal çözülmenin de başladığını gösterdi. Küresel bankaların Haziran 2007 deki kayıpları (Harrison, 2008); 1 Eylül 2008 de Lehman Brothers ın çöküşü ve Özellikle ABD deki küresel bankaların etkisiyle, büyük buhrandan sonra ticari bankaların yatırım bankacılığı yapmalarını yasaklayan Glass Stegall Kanunun 90 lı yıllarda yürürlükten kaldırılması krize yol açan temel sebepler arasında sayılabilir. 107

4 Küresel Finans Krizi Sürecinde Farklı Finans Uygulamalarının Analizi: Konvansiyonel ve Faizsiz Finans Sistemlerin Karşılaştırması UBS: 37.4, Merrill Lynch: 22, Citigroup: 21.1, HSBC: 17.2bn, Morgan Stanley: 9.4, Deutsche Bank: 7.1, Bank of America: 5.3, Bear Stearns: 3.2, JP Morgan Chase: 3.2, BayernLB 3.2, Barclays: 2.6bn, IKB: 2.6bn, Royal Bank of Scotland: 2.6, Credit Suisse: 2 milyar dolar seviyesindedir. Küresel bankacılıkta kredi türevleri ile başlayan kayıplar sistematik bir krize dönüştükten sonra, bankaların zarar ve sermaye ihtiyaçları ortaya çıkmaya başlamıştır. Dünyada önde gelen bankaların kayıpları incelendiğinde ortaya çıkan zararların toplamı, 1,02 trilyon dolar seviyesindedir (Tablo 1). Tablo 1. Büyük Mali Kurumların Zarar ve Kredi Kayıpları (Haziran 2007-Mayıs-2009) BANKALAR VE ARACI KURUMLAR ZARAR/ KAYIPLAR (Milyar Dolar) SERMAYE ARTIRIMI (Milyar Dolar) AÇIK Wachovia Corp. 101, ,9 Citigroup Inc. 101,8 109,3 7,5 Bank of America Corp. 56,6 78,5 21,9 Merrill Lynch & Co. 55,9 29,9-26,0 UBS AG 53,1 33,5-19,6 Washington Mutual Inc. 45,3 12,1-33,2 HSBC Holdings Plc. 42,2 24,5 17,7 JP Morgan Chase & Co. 41,1 44,7 3,6 Royal Bank of Scotland G.P. 29,4 51,1 21,7 Wells Fargo & Company 27,9 41,8 13,9 HBOS Plc. 27,1 23,6-3,5 National City Corp. 25,2 8,9-16,3 Morgan Stanley 22,7 24,6 1,9 Barclays Plc. 18,6 28,0 9,4 Deutsche Bank AG 18,5 6,0-12,5 Credit Suisse Group AG 17,4 12,1-5,3 Lehman Brothers H. Inc. 16,2 13,9-2,3 Diğerleri 321,0 372,9 51,9 TOPLAM 1.021,9 926,4-95,5 DEVLET DESTEKLİ MALİ KURUMLAR Freddie Mac 81,6 51,6-30,0 Fannie Mae 71,3 30,8-40,5 TOPLAM 152,9 82,4-70,5 Kaynak: OECD, Financial Market Trends-2009,5 108

5 M. YILDIRAN 2007 Ağustos ayından 2010 başlarına kadar uzun süre etkisini sürdüren kriz döneminde konvansiyonel bankacılığın maddi kayıplarının yanı sıra, muhasebe sistemlerindeki sorunlar, yatırımcılara verilen yanlış bilgi, iltimas ve değişik hileler nedeniyle önemli seviyede itibar kaybettiği de söylenebilir (Yıldıran, 2010). 2. FAİZSİZ FİNANS SİSTEMİ VE YÜKSELİŞİ Küresel finansal sistem, dini değerleri nedeniyle sistemin dışında kalanların finansal sisteme dahil edilmesi için alternatif yol ve yöntemler üretmektedir. Özellikle İslam dininin ilk zamanlarından beri, iktisadi faaliyetlerdeki riske katlanmanın ve sermaye kullanımı için değişik yollardan bedelleri karşılanmaya çalışan bir anlayış bulunmaktadır (Durant, 40). Tarihi dayanaklara bağlı olarak günümüzde İslam ülkelerinde ve değişik Batı ülkelerinde alternatif ödünç verme ve risk yönetimi sistemlerine izin veren düzenlemeler yapılmıştır. Dünyada 1970 lerden bu yana gelişen faizsiz finans kurumları ve bankacılık faaliyetleri alternatif arayışlarının bir ürünü olarak ortaya çıkmıştır (The Economist, 2008). Faizsiz bankacılık yürüten bankaların ortaya çıkışı 1970 lerde olmasına rağmen, kullandıkları ürünlerin kökenleri çok daha eski dönemlerdedir. Kullandıkları mali araçların çoğunun dayandığı ilkeler, aşağıdaki gibidir(iqbal,1997:42-45): Faiz yasağı. Riba yasağı, terim olarak fazla anlamına gelir. Kural olarak, satış veya ödünç olup olmadığına bakılmaksızın sermayeye fazlalık verilemez görüşü faizsiz bankacılığın temel inancıdır. Faiz yasağı, sosyal adalet, eşitlik ve mülkiyet hakları üzerine tartışmalara dayanmaktadır. İslam kâr elde etmeyi cesaretlendirmektedir. İslamda ticari kâr olumlu karşılanırken, faiz yasaklamaktadır. Risk Paylaşımı. Faiz yasağından dolayı fon arz edenler kreditörlerin yerine yatırımcı olurlar. Finansal sermaye tedarikçileri ve girişimciler karın paylaşımını içeren getiri işletme risklerini paylaşır. Para. Para potansiyel sermaye aracı olarak işlem görmesi durumunu ifade eder. Yani, bir üretim faktörü olarak paranın sadece diğer kaynakların ele geçirilmesini sağlaması durumunda gerçek bir sermaye unsuru olarak kullanılmasını savunur. Spekülatif hareketlerin yasaklanması: Faizsiz finans sistemi, sermaye birikimi, gelecekteki spekülatif veya olağanüstü belirsizlik durumunu ifade eden işlemleri içeren, yasak işlemlerin önünü kesmiştir. Sözleşmeye Bağlılık: Sözleşmeler saydam ve yerine getirilmeleri zorunludur. Bu zorunluluk, asimetrik bilgi sorununu azaltan ve ahlaki tehdidi düşüren bir kuraldır. Faizsiz finansın temelini oluşturan bankacılıkla ilgili sözleşmelerde iki temel ilke vardır. Bu ilkelerden birincisi, muşaraka (joint venture/iş ortaklığı); ikincisi de, mudarabaha (profit-sharing/kar zarar paylaşımı) şeklindedir. Muşaraka, banka ve işletmelerin bir iş projesinin yönetim ve sermayesine katılımını ifade etmektedir. Projedeki kâr veya zarar ortaklar tarafından paylaşılmaktadır. Mudarabaha ise, bir projenin ihtiyaç duyduğu finansmanın yanı sıra, müşterisine uzmanlık, yönetim ve işgücü sağlayan bir kâr ortaklığı yöntemidir. Bu yöntemde kârın dağıtımı işlemden önce sabit olarak belirlenirken, zararın dağıtımı için zararın gerçekleşmesi beklenir(chong, Liu, 2009: ). Bu temel yöntemlerden türetilen finansal yöntemler, anapara ve üzerine ilave edilen masraflar dahil fiyatlandırmaya (mark up fiyatlandırma) bağlı finans işlemi satışı (murabaha), leasing (icara), kâr paylaşımı anlaşması (mudaraba), hisse paylaşımı (müşaraka), satış sözleşmeleri şeklindedir (Iqbal.,1997:42-45). Bunların yanında tahvil benzeri bir borçlanma senedi olan sukuk ve sigorta sözleşmeleri (takaful) de son dönemde yaygınlaşan finansal araçlardandır (Şekil 2). 109

6 Küresel Finans Krizi Sürecinde Farklı Finans Uygulamalarının Analizi: Konvansiyonel ve Faizsiz Finans Sistemlerin Karşılaştırması Şekil 2. Faizsiz Finansın Gelişimi 1970 den Önce 1970 ler 1980 ler 1990 lar Hisse Senedi Piyasaları Leasing Çağdaş İlk Perakende Bankacılık Ticari Bankacılık Özel Finans Ve Sendikasyon Sigorta İşlemleri İslami Menkul İşlemler Yeni Hazine İşlemleri Bilanço Yönetimi Yenilikçi Aktif Yönetimi Kaynak: IFSB, 2010,1-77 Faizsiz finans sistemine ait ürünler dünyada 1975 den itibaren 75 ülkede kullanılmaktadır. Ağırlıklı olarak, Orta Doğu ve Güneydoğu Asya da yoğunlaşmışken, artık İngiltere ve Almanya gibi batı Avrupa devletlerinde de hızla yayılmaktadır. Faizsiz finans kurumları, fon temini, aktif dağıtımı, ödeme ve döviz işlemleri, risk yönetimi ve riskten korunma gibi çok çeşitli faaliyetleri yerine getirmektedir. Risk paylaşımı, kâr/zarar ortaklığı gibi klasik ürünlerin yanında, Sukuk (Tahvil), DJİM (Dow Jones Islamic Market) ve GIIS (Global Islamic Index Series) gibi yeni finansal ürünler de geliştirilmiştir(şekil 2). Ayrıca Körfez ülkeleri ve Malezya gibi ülkelerin kurduğu yatırım fonları (refah fonları) da faizsiz finansın ilerlemesine katkı sağlamaktadır. Krizden önce petrol fiyatlarının yükselişi bu ülkelerin yatırım fonları kaynaklı gelirlerini hızla artırmıştır. Bu durum, faizsiz finans sistemine ilgiyi artırıcı etkiler yapmıştır (Qorchi,,2005). Tablo 2. Faizsiz Finans Sisteminin Unsurları(Milyar Dolar) Faizsiz Finans Sisteminin Unsurları Büyüme ( 07/06) 2008 Büyüme ( 08/06) Ticari Bankalar % % 30 Yatırım Bankaları % % 13 Sukuk İhracı % % 18 Fonlar % % 5 Takaful % 0 8 -% 20 Toplam % % 25 Kaynak: IFSL Faizsiz finans sisteminin unsurlarını oluşturan ticari bankacılık, yatırım bankacılığı, sukuk ihracı, yatırım fonları ve takaful (sigorta) işlemlerinin döneminde performansları krize rağmen artmaya devam etmektedir yılında kriz döneminde faizsiz finans kapsamındaki finans unsurlarının toplamında % 25 büyüme gerçekleşmiş olup, büyümenin takaful (sigorta) dışındaki alanlarda olduğu görülmektedir. Özellikle ticari bankacılık faaliyetlerinde yüzde 30 seviyesinde büyüme gerçekleşmiştir. Finans sistemindeki 110

7 M. YILDIRAN unsurların toplamı Tablo 2 de gösterildiği gibi, 549 milyar dolardan, 951 milyar dolarlık bir mali büyüklüğü ulaşmıştır 3. KÜRESEL FİNANS SÜRECİNDE FAİZSİZ FİNANS UNSURLARI VE KONVANSİYONEL FİNANS PERFORMANSI Küresel finans krizi sürecinde konvansiyonel finansı temsil eden finansal piyasaların tümü krizden olumsuz etkilenmiştir. Fakat alternatif olduğu kabul edilen yeni finansal araçlar geliştiren faizsiz finans unsurlarının performans farklılıklarının ortaya çıkarılması bu çalışmanın amacıdır. Bu nedenle öncelikle kriz döneminde faizsiz finans unsurlarına ait değerlendirmelerle ilgili literatür incelenmektedir. Daha sonra da bankacılık, borsa endeksi ve tahvil unsurlarının karşılaştırmalı verilerle değerlendirmesi yapılmaktadır Literatür Küresel krizin finansal piyasalar ve kurumlar üzerine etkilerine yönelik tartışmalar, faizsiz finans araçları ve kurumları açısından değerlendirilmektedir. Küresel finans krizinin etkisi yoğun olarak, ABD ve AB ülkelerinde yerleşik ve konvansiyonel finans kurumları üzerine olmuştur. Özellikle FED tarafından 2000 li yıllardan itibaren uygulanan düşük faiz politikasının tetiklediği likidite bolluğuna dayalı finansal genişleme süreci büyük finans kurumlarının büyük zarar ve iflaslarla karşılaşmalarına neden olmuştur (Wehinger, 2009). Bu süreçte ise, farklı tarzı olan faizsiz finans sisteminin genel anlamda büyümeye devam etmesi finansla ilgilenenler açısından araştırma fırsatları ortaya çıkarmıştır. Faizsiz finans sektörü, kriz döneminde konvansiyonel finans sektörüne göre daha az etkilenmiştir. Sukuk (tahvil) piyasası ve bazı finans kurumları dışında krizden etkilenme seviyesi düşük kalmıştır. Sukuk piyasasında 2009 yılında 20 milyar dolarlık yeni ihraç yapılmıştır. Finansal krizin olumsuz etkilerini minimize etmek ve konvensiyonel finansın zayıflıklarını ortadan kaldırma hususunda faizsiz sistemin önemli bir rol oynayabileceği de iddia edilmektedir (Chapra, 2008). Özellikle son yaşanan krizde konvansiyonel finansın olumsuz etkilediği güven (kredibilite) ve kurum imajı gibi unsurların, faizsiz finans sisteminin ortaya koyduğu ilkeler çerçevesinde çözüm üretilebileceği de öne sürülmektedir (Ahmed, 2009:7-32). Hatta bu krizin yol açtığı sorunların tedavi edilmesinde rol oynayacağı da iddialardan birisidir (Dewi, Ferdian, 2009). Finansal krizde faizsiz finans kurumlarının küresel finans sistemine entegre olmasının hem kendisi hem de konvansiyonel finans sisteminin lehine etkiler yaptığı da öne sürülmektedir. Kriz sürecinde ilgili hisse senedi endekslerinde düşüşler yaşanmasına rağmen potansiyelinin yüksek olduğu, faizsiz bankacılığın konvansiyonel bankacılığa göre daha fazla büyüme kaydederek finansal istikrara önemli katkılar sağladığı da ortaya konan tezler arasındadır (IFSB). Faizsiz finansın güçlü olduğu Ortadoğu ülkelerinde ise kriz dolayısıyla petrol fiyatlarındaki düşüşün konvansiyonel ve faizsiz bankalarının kârlılıklarının birlikte etkilendiği ortaya çıkmıştır (Poghosyan,Hesse, 2009:1-22). Faizsiz finansın konvansiyonel finanstan bağımsız düşünülmesi mümkün değildir. Malezya daki kâr/zarar ortaklığı ile çalışan bankalar ile konvansiyonel bankalar arasında çok büyük farklılıklar yoktur. Temelde faizsiz esaslara göre çalışması gereken bankaların çalışma sistemlerinde mevduat açısından faizsiz esaslara bağlı kalınmadığı da tespit edilmiştir(chong, Liu, 2009: ). 13 farklı ülkeden faizsiz bankalar ve konvansiyonel bankalardan alınan düzeltilmiş verilerle yapılan analizlerde de, faizsiz finans kurumlarının diğerlerinden çok daha fazla kârlı bankalar olmadığı görülmüştür. Ancak Lehman 111

8 Küresel Finans Krizi Sürecinde Farklı Finans Uygulamalarının Analizi: Konvansiyonel ve Faizsiz Finans Sistemlerin Karşılaştırması Brothers un çöküşü sırasındaki yaşananlar dolayısıyla, finansal türevlerden ve aşırı riskli menkul değer yatırımlarından uzak kalması nedeniyle faizsiz bankaların zararları sınırlı kalmıştır (Ariss, 2010). Dolayısıyla son yayımlanan çalışmaların odaklandığı konu, konvansiyonel finans ile faizsiz finans sisteminin unsurları arasında kriz sürecinde performans açısından farklıklar olduğudur. Özellikle faizsiz finansın daha iyi performans gösterdiği tespit edilmektedir Kriz Sürecinde Faizsiz Finans Unsurlarının Performansının Analizi Kriz sürecinde konvansiyonel bankacılık açısından en önemli sorun, bankacılık sektöründeki aşırı risk iştahı ve finansal sistem açısından tehlike oluşturan finansal yeniliklerdir. Özellikle küresel bankaların kurtarılma beklentisinin getirdiği özgüvenle, muhasebe oyunları ve konut kredileri ağırlıklı aşırı riskli yatırımlara yönelmesi önemli bir sebeptir (Wilmarth, 2009). Bu nedenle faizsiz finans araçları arasında riskli ve spekülasyona açık işlemlerin ilke olarak kullanılmaması kriz döneminde faizsiz finansın üstünlüğü olarak görülebilir. Konvansiyonel finans sektöründe konut kredilerinden kaynaklanan riskli türev ürünler ve derecelendirme kurumlarının gerçek dışı kredi notları vermesinin getirdiği riskler krizin etkisi açısından önemlidir. Benzer noktalarda faizsiz finans unsurları daha az risklidir (Tablo 3). Bu farklılıklar, kriz sürecinde faizsiz finans unsurlarının farklı performans göstermesini gerektirmektedir. Tablo 3. Konvansiyonel Finansın Faizsiz Finansın Kriz Unsurlarına Bağlı Karşılaştırılması KONVANSİYONEL Bankalar ve finansal kurumlar konut kredilerinde yüksek fonlara sahiptir. Ödünçler Teminatlı Kredi Türevleri(CDO) ve Konut Kredilerine Bağlı Menkul Kıymetler(MBS) olarak sınıflandırılmıştır. Derecelendirme firmaları teminatlı kredilerin risklerini olduğundan farklı sınıflandırmıştır. Yatırımcılar, konvansiyonel bankaların çıkardığı spekülatif menkul kıymetlere yatırım yapmıştır. Kredi Temerrüt Swapları (CDS) kredi riski korunmak amacıyla satın alınmıştır. CDS ihracıyla temerrüt riski üstlenilmiştir. Kaynak. Ahmed, H., 2009 (7-32) FAİZSİZ Gevşek risk yönetimi araçlarıyla konut kredilerine bağlanmıştır. Ödünçler Sukuk şeklinde tahvillere bağlanmıştır. Faizsiz ürünlerin derecelendirmesi güçtür. Yatırımcılar menkul kıymetleri satın alacaktır. Yatırımcılar geri ödemeli swap olarak sukuk takası yapabilir. Swap işlemi gerçekleştikten sonra sukuk riski ortaya çıkmaktadır. Faizsiz finansın performansına ilişkin üç temel piyasa üzerinden analiz yapılmaktadır. Bunlar, (1) faizsiz bankacılığın kârlılık ve büyüme oranlarının değerlendirilmesi; (2) borsa 112

9 M. YILDIRAN endekslerinin getiri ve oynaklık (volatility) analizi; (3) tahvil piyasasının analizi şeklinde incelenmektedir. Bu analizin amacı, döneminde yaşanan kriz sürecinde konvansiyonel finans karşısında faizsiz finansın farklılıklarını ortaya çıkarmaktır Konvansiyonel Bankacılık, Faizsiz Bankacılık Karşılaştırması Faizsiz finansın en temel unsuru, ticari bankacılıktır. Özellikle son yıllarda batı ülkelerinde yerleşik bankaların İslami bankacılık bölümleri açması ve yeni faizsiz bankaların kurulmasıyla birlikte önemli gelişmeler gösteren bir sektördür. Kriz sürecinde krize neden olan türev ürünlerin yasak olması ve bankaların riskli finansal araçlara yatırım yasağı nedeniyle faizsiz bankacılık sektörü, konvansiyonel bankacılıktan farklılaşma avantajına sahiptir. Bununla birlikte halen bu sektörün konvansiyonel bankacılık karşısında çok küçük hacimli kalması bu avantajın önemini azaltmaktadır (IFSL, Banking 2010). Kaynak: The Banker, November, 2009, 2 Dünyada faizsiz bankacılığa yönelen ilgi giderek artmaktadır. Petrol ihraç eden ülkelerdeki yerleşik fonların finans sistemine aktarılmasındaki zorlukların faizsiz finans araçlarıyla çözümlenmesi ve 11 Eylül olaylarının etkisiyle de birleşince faizsiz kurumlara olan ilgiyi artırmaktadır. İngiltere gibi önemli finans merkezlerinde hızla gelişen faizsiz bankacılık, Çin ve Fransa gibi devletlerde de kurumlaşmaya başlamıştır (The Banker, 2009) yılında 500 büyük faizsiz banka yüzde 29,7 seviyesinde büyümüştür ve 2009 yıllarında ise azalarak da olsa büyümenin devam ettiği görülmektedir (Bkz. Şekil 3). Özelikle İngiltere finans piyasalarında faizsiz finans kurumlarına ve ürünlerine yönelik ilgi artmaktadır (IFSL, Banking 2010). 113

10 Küresel Finans Krizi Sürecinde Farklı Finans Uygulamalarının Analizi: Konvansiyonel ve Faizsiz Finans Sistemlerin Karşılaştırması Kaynak: The Banker, November, 2009, 6 Faizsiz finans kurumlarının sayısında artış da yavaşlamaya rağmen artmaktadır yılında 525 olan kurum sayısı, 2009 yılında 626 ya yükselmiştir ye göre 2008 de hem konvansiyonel bankaların bu konuyla ilgili ihtisas birimlerinin sayısı hem de sadece faizsiz bankacılık yapan kurumların sayısı artmıştır (Şekil 4). Kaynak: IFSL, ; The Banker Küresel bankaların ciddi sermaye kayıpları ve zararlarının olduğu kriz döneminde faizsiz bankacılığın büyümeye devam etmesi bir farklılaşma göstergesidir. Bunun yanı sıra konvansiyonel ticari bankacılık 2007 ve 2008 yıllarında tüm dünyada büyümeye devam etmiştir. Fakat büyüme hızında meydana gelen düşüşler dikkati çekmektedir yılında ABD de yaklaşık yüzde 10 büyüyen ticari bankacılık, 2008 yılında yüzde 6,2 seviyesinde büyüyebilmiştir. AB ülkelerinde 2007 yılında yüzde 18 seviyesinde büyüyen ticari bankacılık 2008 yılında yüzde 6,7 seviyesinde büyümüştür. Faizsiz bankacılık ise, 2007 yılında yüzde 30 a yakın bir büyüme ve 2008 yılında yüzde 28 e yakın bir büyüme göstermiştir (Şekil 5). 114

11 M. YILDIRAN Borsa Endekslerinin Oynaklık Karşılaştırması Finansal kriz dönemlerinde borsalarda ani düşüşler ve dalgalanmalar yaşanmaktadır yılından bu yana yaşanan krizde S&P 500, NIKKEI, DOW JONES, KOSPİ, FSTE gibi dünyanın önemli borsaları aşağı doğru ani değişimler geçirmiştir (Adamu, 2010). Bu analiz için Dow Jones Sanayi Endeksi (DJI) ve Dow Jones İslami Piyasalar Endeksi (DJİM) kullanılmıştır. Bu tercih iki nedene dayanmaktadır. İlk olarak, iki endekste Dow Jones kapsamında ve aynı kurallara tabidir. İkincisi de, dünyada finans krizinin en etkili olduğu ABD finans piyasalarında krizden makro olarak aynı şekilde etkilenen endekslerdir. Analizde Lehman Brothers ın iflasının yaşandığı haftadan itibaren 92 haftalık veriler (19 Eylül Haziran 2010) tarihine kadar geçen süredeki borsa verileri kullanılmıştır. Oynaklık (volatility), bir finansal varlığın fiyatındaki değişkenliği ifade etmektedir ve genellikle standart sapma ile ölçülmektedir. Standart sapmanın büyüklüğü oynaklığın yüksekliğini ve düşüklüğü de oynaklığın düşüklüğünü göstermektedir (Akçay vd 2009:225). Kriz dönemlerinde ani düşüşler nedeniyle oynaklığın artış göstermesi genelde beklenir. Bu nedenle endekse bağlı getirilerdeki oynaklık yüksek olduğu durumda riskin yüksek olduğu da söylenebilir. Analizde haftalık getiri aşağıdaki şekilde hesaplanmıştır: R=V f -V i /V i Formülde (R): getiri; (V) Haftalık endeksi göstermektedir. 4 Getiri hesaplamalarında hesaplamalar sırasında iki haftalık veri değerlendirme dışında bırakılmıştır. Lehman Brothers ın iflasından sonra getirilerde görülen dalgalanma artmıştır. Özellikle krizin en şiddetli olduğu bu dönemde riskin yüksek olduğu görülmektedir. Haftalık getiri grafiğinde DJI ve DJIM verilerinin benzer bir değişim gösterdiği görülmektedir. Krizin finansal piyasalardaki şiddetinin azalmasıyla birlikte dalgalanma aralığı (range) daralmaya başlamıştır (Şekil 6). Kaynak: (e.t.30/06/2010) Haftalık borsa endeksine bağlı getirilerin istatistiki değerlendirmesi, DJI ve DJIM arasındaki farklılığın değerlendirmesini kolaylaştıracaktır. Endeks ve getiri verilerinden elde edilen bulgular, hem dalgalanma aralığı hem de oynaklık yönünden faizsiz finans göstergesi olarak kullanılan DJIM ın daha riskli bir yapıda olmasına rağmen ortalama 4 Elde edilen bulgular 100 le çarpılarak getiri yüzde olarak hesaplanmıştır. 115

12 Küresel Finans Krizi Sürecinde Farklı Finans Uygulamalarının Analizi: Konvansiyonel ve Faizsiz Finans Sistemlerin Karşılaştırması getirisinin daha yüksek olduğunu göstermektedir. DJI getirilerindeki haftalık oynaklık yüzde 4 seviyesindeyken, DJIM getirilerinde yüzde 10 un üzerindedir (Tablo 4). Tablo 4. DJI ve DJIM Getirileri İstatistikî Değerler N Aralık Minimum Maksimum Ortalama Oynaklık DJİ Getiri(%) DJİM Getiri(%) ,01 3, ,47 10,812 Faizsiz finans ve konvansiyonel finans göstergelerine göre haftalık borsa getirilerinde farklılaşmanın ölçülebileceği unsurlardan birisi de, iki getiri arasındaki korelasyon katsayıdır. Korelasyon analizi ile, aralarındaki istatistiki ilişki, endeks getirilerine dayanarak analiz edilebilecektir. Elde edilen bulgular, her iki endeksin yüzde 90 a yakın korelasyon gösterdikleri ve bu ilişkinin yüzde 1 seviyesinde anlamlı olduğunu göstermektedir. Getirileri açısından aralarındaki ilişki yüzde 40 seviyesindedir ve yüzde 5 seviyesinde anlamlıdır (Tablo 5). Bu bulgulara göre, iki değişken birlikte hareket etmekte ve krizde benzer eğilimler göstermektedir. Tablo 5. DJI ve DJIM Getirileri Korelasyon Analizi Sonuçları DJİ DJİM DJİ Getiri DJİM Getiri DJİ 1,889 **,118,048 DJİM 1,184,244 * DJİ Getiri 1,394 ** DJİM Getiri 1 * ** µ: 0,05 seviyesinde anlamlı µ:0,01 seviyesinde anlamlı Tahvil Piyasası Performansı Küresel piyasalarda konvansiyonel finans aracı olarak tahviller, borçlanma imkânı veren ve karşılığında faiz teklif eden finansal varlıklardır. Faizsiz olarak çıkarılan tahviller ise, bir duran varlığın değerini ifade eden veya proje finansmanında kullanılan finansal araçlardır. Bu araçlara Sukuk denilmektedir. Bu varlığa sahip olanlar finansman sağladığı varlığın getirisinden yararlanmaktadır (AAOIFI s Shari ah Standards for Financial Institutions 2004). Bu anlamda faizsiz tahviller klasik tahvilden farklılaşmaktadır. Sukuk piyasalarındaki gelişmelerin analizinde piyasasının konvansiyonel tahvil piyasalarıyla karşılaştırılamayacak kadar küçük olması nedeniyle tek yönlü bir değerlendirme yapılmaktadır. Sukuk ihracı, ülke içinde ve uluslararası piyasalara dönük olarak yapılmaktadır yılına kadar hızlı bir şekilde artan sukuk ihracı 14 milyar dolar seviyesine kadar yükselmiştir. Özellikle emlak piyasalarına dönük çıkarılan ürünlerin getirisinin kalmaması nedeniyle 2008 yılında sukuk ihracı önemli ölçüde azalmıştır (Tablo 6). 116

13 M. YILDIRAN Tablo 6. Sukuk İhracı(Milyon Dolar) Ülke İçi Uluslararası (Haziran) Kaynak. IIFM Tablo 6 dan sukuk piyasalarında 2006 yılına kadar görülen hızlı büyümenin 2007 yılından itibaren yavaşladığı anlaşılmaktadır döneminde ortalama yüzde 90 seviyesinde büyüyen sektör, 2008 ve 2009 yılında yüzde 20 nin altında büyümüştür. Bu durum sukuk piyasasının kriz döneminde büyüme hızının düştüğünü göstermektedir. Sukuk piyasalarında büyüme 2008 ve 2009 yıllarında düşmüştür (Şekil 7). Kaynak. IIFM 117

14 Küresel Finans Krizi Sürecinde Farklı Finans Uygulamalarının Analizi: Konvansiyonel ve Faizsiz Finans Sistemlerin Karşılaştırması SONUÇ Bu çalışmada, küresel finans krizinde alternatif finans piyasaları arasında olan faizsiz finans kurumlarının konvansiyonel finans sisteminin unsurlarıyla karşılaştırılmalı analizi yapılmıştır. Bankacılıktaki büyüme, borsa performansı ve tahvil piyasaları arasında karşılaştırmaya göre değerlendirme yapılmaktadır. Elde edilen bulgulara göre, faizsiz bankacılık, kriz sürecinde konvansiyonel bankacılıktan daha iyi büyüme performansına sahiptir. Borsadaki değerlendirmeye göre, faizsiz piyasa endeksinin getirileri Lehman Brothers ın iflasından 25 Haziran 2010 tarihine kadar geçen 92 haftalık verilere göre daha oynaktır. Yalnız faizsiz piyasa endeksi ile sanayi endeksi arasında korelasyon yüksektir. Bu anlamda farklılığın olmadığı tespit edilebilir. Faizsiz tahvil piyasalarındaki büyümede ciddi düşüşler vardır. Tablo 7. Bulgular (Özet) FİNANSAL UNSURLAR KONVANSİYONEL (A) FAİZSİZ (B) SONUÇ Bankacılıkta Büyüme Düşük Yüksek B daha başarılı Borsa Oynaklık Düşük Yüksek A daha istikrarlı Borsa Getiri(91 Haftalık) Negatif Pozitif B daha başarılı Tahvil(İhracı) Düşük Düşük A ve B aynı Kriz döneminde faizsiz finans unsurları bankacılık performansı ve borsa getirisi yönünden daha başarılıdır. Borsa istikrarı açısından konvansiyonel endeks performansı daha istikrarlıdır. Faizsiz tahvil ihracında önemli bir düşüş vardır. Zaten sukuk piyasası çok düşük hacimli bir piyasa olması nedeniyle, konvansiyonel tahvil piyasalarıyla karşılaştırma imkânı düşüktür. Ayrıca konut kredilerine bağlı tahvil piyasalarında ciddi düşüş ve zararlar söz konusudur. Sonuçta, bankacılıkta faizsiz finans kurumları, konvansiyonel bankalardan daha iyi performans göstermiştir. 118

15 M. YILDIRAN KAYNAKÇA ADAMU, A., Global Financial Crisis and Nigerian Stock Market Volatility, abstract= (e.t ) AAOIFI, Shari ahstandards for Financial Institutions AHMED, H., Financial Crisis: Risks and Lessons For Islamic Finance, ISRA, International Journal of Islamic Finance, Vol. 1, Issue 1, 2009, 7-32 AKÇAY, M.B., Kayahan, C., Yürükoğlu, Ö.Ö., Türev Ürünler ve Risk Yönetimi Sözlüğü, Scala Yayıncılık, İstanbul,2009 ARİSS, R. T., Competitive conditions in Islamic and conventional banking: A global perspective, Review of Financial Economics (2010).doi: /j.rfe BLUNDELL-WİGNALL, A.İ., ( 2007) Structured Products:Implications for Financial Markets, OECD( CHAPRA, U., The Global Financial Crisis:Can Islamic Finance Help?, presentationpapers/5-m_umer_chapra.pdf CHONG, B. S., LİU, M-H., Islamic banking: Interest-free or interest-based?, Pacific-Basin Finance Journal 17(2009) DEWİ, M. K., FERDİAN, I. R., Islamic Finance: A Therapy for Healing the Global Financial Crisis, (cgfs.hu.edu.jo/schedule.htm ) DURANT, W., İslam Medeniyeti, Tercuman 1001 Temel Eser 29,(Tarihsiz) GORTON, G., The panic of 2007 Federal Reserve Bank of Kansas City, Jackson Hole Conference, August 2008 HARRİSON, E. (2008), Global Bank write-offs and failures, com/2008/04/global-bank-write-offs-and-failures.html IFSB, Islamic Finance and Global Financial Stabilty ( ) IFSL, Banking 2010 (Research Report) IFSL, Islamic Finance 2010 ( ) IQBAL, Z., Islamic Financial Systems, Finance & Development/june 1997,42-45 MİSHKİN, F. S., Anotamy of a financial crisis, Journal of Evolutionary Economics, 1992, 2: POGHOSYAN, T.-HESSE, H., Oil Prices and Bank Profitability: Evidence from Major Oil Exporting Countries in the Middle East and North Africa, IMF Working Paper, WP/09/220, 2009,1-22 OECD Financial Market Trends-2009 QORCHİ, M. E.,, e.t.26/02/2006) Islamic Finance Gears Up, Finance and Development, December 2005, v.42, n.4 ( THE BANKER, Top 500 Islamic Financial Institiutions, FT Business, November,

16 Küresel Finans Krizi Sürecinde Farklı Finans Uygulamalarının Analizi: Konvansiyonel ve Faizsiz Finans Sistemlerin Karşılaştırması THE ECONOMİST, Faith-based finance, The whys and wherefores of Islamic finance, Sep 4th 2008 (e.t ) WEHİNGER, G. The Turmoil and Financial Industry: Developments and Policy Responses, OECD-2009 ( WİLMARTH, A.E., The Dark Side of Universial Banking: Conglomerates and the Origins of the Subprime Financial Crisis, (e.t ) YILDIRAN, M. (2008) Bolluğun Getirdiği Darlık: Türkiye de Krize Maruz İktisadi Yapının Finansal Kritiği, Küresel Sermayede Likiditasyon ve Türkiye Ekonomisine Etkileri, Hesap Uzmanları Vakfı, 2007 Ekonomik ve Mali Araştırma Yarışması Birincisi, HUV Yayın no:23ankara YILDIRAN, M. (2010) Küresel Finans Krizinde Kurtarma Operasyonlarının Vergi Politikasına Etkileri: Krizin Finansmanın Ahlaki Riziko ve Devletin Rolü 25. Maliye Sempozyumu, Antalya, Mayıs,