ERDEM ATATÜRK KÜLTÜR MERKEZİ DERGİSİ

Transkript

1 Cilt:1 Sayı:1

2 T. e. A T A T Ü R K K Ü L T Ü R, D İL V E T A R İH Y Ü K S E K K U R U M U A T A T Ü R K K Ü L T Ü R M E R K E Z Î ERDEM ATATÜRK KÜLTÜR MERKEZİ DERGİSİ DÖRT AYDA BÎR ÇIKAR Çüt I Ocak 1985 Sayı I TÜRK TARİH KURUMU BASIMEVİ, ANKARA Aralık 1984

3

4 İÇİNDEKİLER Sayfa A ydin Sa y il i: Yayma Başlarken i Cumhurbaşkanımız Sayın K enan EvREN in Konuşması (22 Mart 1984)... 7 Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Başkanı sayın Suat İ l- HAN m Konuşması (22 Mart 1984)... 9 A yd in Sa y i l i: Batılılaşma Hareketimizde Bilimin Yeri ve A ta tü r k... ıı : The Place of Science in the Turkish Movement of Westernization, and A ta tü r k N e c a t İ Ö n e r : Zihniyet Farklılıkları ve Kültür A hmet U y s a l: Beliefs and Practices Regarding Hidden Treasure in Turkey : Türkiye de Gizli Hazineler ile İlgili İnançlar ve Uygulamalar (Özet) E m el DOĞRAMACI: Cumhuriyet Döneminde Türk Kadını... u ı E m el E sin : Kotuz (Türkçe-îngilizce) E rcüm end Be r k e r : Türk Musikisinde D önem ler A ydin Sa y il i: Ortaçağ Bilim ve Tefekküründe Türklerin Yeri M üjgân C unbur: Û dî ve Mâcerâ-i M âh adlı Eseri Süleyman K azmaz : Türk Halk Edebiyatında Rüya ve Aşk Badesi M o tifi : The Theme of Initiation Through Dream in Turkish Folk Literature M ü b a h a t T ü r k e r - K ü y e l (Çeviren): Bir Türk Lehçesi olan Uygurca ile Yazılmış Kutadgu B ilig in ( ) Şairi: îbn Sînâ nm bir Öğrencisi (Yazının Almanca aslının yazarı: Otto Alberts) İSMAİL So y sa l: İletişim İnkılabı ve M illî Kültür İNCİ E ngin ü n : Osmancık H a b e r l e r Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Başkanı sayın Suat İ l- HAN ın Konuşması (18. ıo. 1984)

5

6 E R D E M Cilt: I ARALIK 1984 Sayı: I YAYINA BAŞLARKEN Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek K urum unun bir bağlı kuruluşu olan Atatürk Kültür M erkezim izin dergisi E R D E M ilk sayısı ile, bilim ve kültür yaym ailemizin bir üyesi olarak faaliyetine başlamış oluyor. E R D E M in yılda üç sayı olarak çıkarılması öngörülmektedir. En geniş anlamıyla Türk kültürünü, millî kültürümüzü temsil etmeyi benimsemek suretiyle, ERDEM, hiç şüphesiz, büyük bir ülküyü, çok şerefli bir görevi üzerine almış olmaktadır. Hattâ, şerefli olmak ötesinde, burada aynı zamanda, kutsal bir görevin de üstlenilmesi söz konusudur. Çünkü Atatürk Kültür Merkezinin dergisi olmak, Atatürk e lâyık bir dergi olmayı amaçlamak demektir. Atatürk Türkiye Cumhuriyetinin temeli kültürdür demiştir. Gerek bu sözünde ve gerekse kültüre ilişkin diğer beyanlarında, Atatürk kültür kavramını çok yönlü ve geniş kapsamlı bir kavram olarak ele almaktadır. Atatürk Kültür Merkezimiz de, Atatürk ün kültür anlayışına uygun olarak, kültürü en geniş anlamıyla temsil etmeyi amaçlamakta olması tabiîdir ve bir kanun gereğidir. Bununla paralel olarak, dergimizin adı E R D E M de, yine Merkezimiz dergisinin adı olmak sıfatiyle, erdem sözcüğünün en geniş anlamı ile benimsenmek ve dergimiz tarafından temsil edilmek durumundadır. Aşağıda kendisinden yapılmış olan bir alıntı, Atatürk ün de erdem sözcüğünü çok geniş anlamıyla kullandığına tanıklık etmek durumundadır.

7 2 YAYINA BAŞLARKEN Yine Atatürk, millî kültürümüzü muasır medeniyet seviyesinin, çağdaş uygarlık düzeyinin, üstüne çıkarmak idealinden söz etmiş olduğuna göre, Atatürk millî kültürümüzü dinamik, devingen, bir kültür olarak düşünmüş, onun en ileri uygarlık kurma faaliyetlerinin daima ön safında yer alacak biçimde geliştirilmesini öngörmüş, kendisinden sonraki kuşaklara bunu bir gâye olarak göstermiştir. Demek ki, ister istemez, ERD E M de bu amaca hizmet etmek çabası içine girmek, girmeye yönelmek zorundadır. Bu amaca yönelinmesinde başarılı ve yararlı olabildiği oranda da, şüphesiz, kendisinden beklenen hizmeti vermiş olacaktır. Bu ise, kültürümüzü, kültürümüzün tefekkürü yakından ilgilendiren kesimlerini, sağlam bilgi ışığında, bilim ışığında, geliştirmekle mümkündür. Bu amacı gerçekleştirmeye katkıda bulunmak için, bunu güvence altma almak için, ilk şartımız tamamiyle bilimsel bir çerçeve içinde çalışmak, E R D E M i ilk plânda bilimsel araştırma faaliyetini temsil eden bir dergi olarak yayın alanına sunmaktır. Kültürümüzün çağdaş uygarlık doğrultusunda tırmanışlar yapmasında yol göstericimiz, Atatürk ün vurguladığı gibi, bilim olmalıdır. Çünkü, A tatürk ün dediği gibi, en gerçek yol göstericimiz, kılavuzumuz, en hakikî mürşidimiz bilimdir. Uygarlık yolunda ilerlerken elimizde ve kafamızda tuttuğumuz, yolumuzu aydınlatmasını dileyip umduğumuz meşale bilim meşalesidir, bilim meşalesi olmalıdır. Dergimizi, böylece, herşeyden önce geçmişe ve geleceğe yönelik olmak üzere, Türk kültürü konusunda bilimsel araştırmaya adamamız, bilimsel araştırmaya hasretmemiz gerekecektir. Bilimsel olma vasfı ve bilim yolunda yürümenin şartı ise aynı zamanda mütevazı olmayı gerektirir. Bu sebeple, daima gerçekçilik çizgisinin içinde kalmaya özen göstermemiz zarurîdir. Dergimiz, ilk ağızda ulusumuzun aydın kesimine hitap edecektir. İyi anlaşılan, iyi tasarlanan düşünceler daima sarih ve açık biçimde ifadelerini bulacaklarından, ayrıca, kültür alanı geniş ve çok çeşitli dalları içerdiğinden, bu aydın okuyucu kesiminin oldukça büyük bir okuyucu kütlesi demek olacağını, geniş bir okuyucu kütlesini oluşturacağını ummaktayız. Yazarlarımızın, ister istemez en başta gelmek üzere, Merkezimizin üyelerinden oluşacağı tabiîdir. Fakat üyelerimiz dışında, çeşitli kültür alanlarının ve dallarının seçkin temsilcilerinin de E R D E M i değerli yazılarıyla zenginleştireceklerini, dergimize cömert katkılarını esirgemiyeceklerini ummaktayız.

8 YAYINA BAŞLARKEN 3 Bilimsel çalışmalar, ister istemez, temelde monografik araştırmalar şeklinde gerçekleşmektedir, gerçekleşmek zorundadır. Fakat bu temel üzerinden ve bilimsellik vasıflarıyla tamamen bağdaşmak şartıyla, bu mevziî ve münferit sonuçlara dayanılarak terkiplere, geniş kapsamlı görüşlere ulaşılmasının asıl amaç olması gerekir. ERD EM bu yolda da hizmet getirdiği ölçüde, amacına, kendisinden beklenenlere, beklenmesi gereken hedef ve gâyelere, güzel ve etkili bir yaklaşmayı başarmış olacaktır. Teknolojinin insanoğluna sağladığı bunca olumlu hizmetlerin ve paha biçilmez faydaların yanı sıra insanın bu yoldan zararlar görmesi ve kendini donattığı bu bilgi ve becerileri kötüye kullanması tehlikesi de daima mevcuttur. Gerçekten bu olasılık büyük bir sorun olarak karşımızda durmaktadır. Işte, ileri teknolojinin oluşturduğu bu tehlike ve sakıncaları erdem ölçülerinin ve fazilet mülâhazalarının daima geçerli, daima başatlı tutulmasiyle kontrol altında bulundurmak mümkündür ki, bu da zengin bir kültürün yaygınlaştırılması ile sağlanabilir. Yani zengin ve seviyeli bir kültür erdemli davranışların bir tür güvencesini, teminatını teşkil eder. Atatürk Kültür Merkezimizin dergi adı olarak Erdem adını benimsemesinin, böylece, kültür ve erdem kavramları arasındaki organik bir bağı dile getirmekte olduğu söylenebilir. Erdemin, faziletin, ne olduğunu, tanımını, kültürle, veya eski adıyla, harsla arasındaki münasebederi burada ayrıntılı biçimde söz konusu etmeye gerek duymuyorum. Erdemin ne olduğunu ve kültür kavramı içinde işgal ettiği yeri hepimiz, uzun uzadıya düşünmeden, az çok biliriz. Eskiden ilim ile fazilet ve âlim ile fâ zıl kelimeleri çok zaman birbiri peşi sıra zikredilirdi. Gerçekten, bilgi ile erdem gibi kültürün iki ana öğesinin birbirlerine ne denli yakın oldukları noktası, yukarıda da işaret edildiği üzere, her zaman için vurgulanmak ihtiyacındadır. Ben burada bu kısa sunuş yazısını sona erdirirken okuyucuyu Atatürk ün bu konuya ışık tutan çok ilginç bir konuşmasının birkaç cümlelik bir kısmıyla başbaşa bırakmak istiyorum. Savaşların ve özellikle meydan savaşlarının amacı düşmanı ezmek, ona mümkün olduğu kadar ağır bir darbe indirmektir. Bu itibarla, burada ilk akla gelecek şey fiziksel güç üstünlüğüdür. Savaşa girildimi savaşı muhakkak kazanmaya bakmak, bunun gereklerini noksansız olarak yerine getirmek şarttır. Fakat, yine de, Atatürk e

9 4 YAYINA BAŞLARKEN göre, bu durumda dahi erdemli tarafın kârlı çıkacağı muhakkaktır. Tarihin en kalburüstü meydan muharebesi örnekleri arasında bulunan 30 Ağustos zaferimize ilişkin olarak 30 Ağustos 1924 günü Dumlupınar da yaptığı konuşmada Atatürk şöyle söylüyor : Efendiler. Ağustos un otuzbirinci günü tekrar zevalde idi ki, yine bu Çalköyü nde, yıkık bir evin avlusu içinde ismet Paşa ve Fevzi Paşa ile buluştuk. K ırık kağnı arabalarının döşeme ve oklarına ilişerek, bundan sonraki vaziyeti mütalaa ettik. Kazandığımız meydan muharebesinin bütün seferi hitama erdirebilecek bir azamet ve ehemmiyette olduğunda ittifak ettik. Şimdi Bursa istikametinde çekilen düşman kuvvetlerini mahvetmekle beraber bütün ordu-yi aslî ile bilâ-ârâm İzm ir e yürüyecektik. Efendiler. Bu günden sonra İzmir de Akdenizi, M udanya da Marmarayı görmek için sekiz dokuz günlük bir zaman kâfi gelmiştir. Fakat hatırlatmalıyım ki, bu güne, bu üzerinde bulunduğumuz tepeye, bu yanık Çalköyü ne gelebilmek için yalnız Sakarya dan itibaren sarfettiğimiz zaman tam bir senedir. Fakat bu tesbit ettiğimiz zaferi ihzâr edebilmek için bir seneyi çok bulmazsınız zannederim. Çünkü efendiler, harb, muharebe, nehayet, meydan muharebesi, yalnız karşı karşıya gelen iki ordunun çarpışması değildir. M illetlerin çarpışmasıdır. M eydan muharebesi, milletlerin bütün mevcudiyetleriyle, ilim ve fen sahasındaki seviyeleriyle, ahlaklarıyla, harslarıyla, hülâsa, bütün maddî ve manevî kudret ve faziletleriyle ve her türlü vasıtalarıyla çarpıştığı bir imtihan sahasıdır. Bu sahada, çarpışan milletlerin hakikî kuvvet ve kıymetleri ölçülür. Netice yalnız kuvve-i cismâniyyenin değil, bütün kuvvetlerin, bilhassa ahlâkî ve karşi kuuvetlerin tefevvukunu mertebe-i sübûta vardırır.... * * * E R D E M de çıkacak eski metin çevriyazılarında belli bazı kurallara uyulması tabiîdir. Bunun sınırlarını ve mahiyetini belirlemek her zaman kolay olmamaktadır. Fakat kuralımızı kısaca şu şekilde dile getirmek uygun görülüyor. Şöyle ki, çıkacak Türkçe yazılarda dilimize mal edilmemiş Arapça ve Farsça sözcüklerin çeviriyazısı için mutad yollara göre harf işaretlerinden yararlanılacaktır. Çeviriyazmm dilimize ve kulağımıza mümkün mertebe yabancı

10 YAYINA BAŞLARKEN 5 gelmemesi için, sesli harfler bakımından, aksi matlup bulunmadıkça, ses uyumu kuralımızın gereklerinin göz önünde bulundurulması, kelimelerin birleştirme ve kısaltılmalarını göstermek üzere apostroftan yararlanılması, şemsî ve kamerî harflerle, harf-i tarifler arasında tire kullanılması tavsiye edilebilir. İmlâ bakımından özellikle ilâve işaretler isteyen harfler aşağıdaki çizelgede gösterilmiştir. g b e s vi» z ^ S İ к sif Ş o * z i h e к 3 d c h s ^ z j» Dipnotaki atıflar aynı eser55, aynı kitap, aynı makale, aynı yazı, ya da b111un kısaltmaları gibi kolay anlaşılacak şekilde yapılmalıdır. Diğer ayrıntı noktalarında, yazarlarımızın çıkmış dergi sayılarına bakarak, onlarda yerleşen ya da yerleşme eğilimi gös teren kurallara uymalarının en doğru yol olacağı düşünülmektedir. Ord. Prof. Dr. Aydın SA Y IL I, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.. Atatürk Kültür Merkezi Başkanı.

11

12 CUMHURBAŞKANIMIZ SAYIN KENAN EVREN İN 22 MART 1984 PERŞEMBE GÜNÜ ATATÜRK KÜLTÜR MERKEZİNİN DÜZENLEDİĞİ TOPLANTIDA YAPTIKLARI KONUŞMA METNİ* Ord. Prof. Dr. Aydın S A Y IL F yı dikkatle dinledik. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi tertiplediği konferans dizisinin ilkini Atatürk e hasretmekle, Atatürkçülüğü, Atatürk ün inkılâplarını, Atatürk ün fikirlerini, yurt sathında yayma çalışmalarını da bu suretle başlatmış olmaktadır. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumunu teşkil ederken, bunun kanununu çıkarırken esasen bir maksadımız da bu idi. Burada zevkle dinlediğimiz bu konferansın ve. buna benzer diğer konferansların diğer şehirlerimizde de tekrar edilmesini ve bu suretle Atatürkçülüğün bütün yurt sathında tanıtılmasını içtenlikle arzuluyoruz. Bu hususu Kurum Başkanı sayın Suat il H A N la görüşürken de dile getirmiştim. Bu konferansları yurt sathında yayacağız ve okullarımızdaki öğrencilerimizde, hattâ halkımızda Atatürk sevgisini yeniden ihya edeceğiz. Bugünkü konferans konusu hakikaten güzel seçilmiş bir konuydu. Atatürk ün ilme ve fenne verdiği değeri bu suretle bir defa daha hatırlamış olduk. Türk milletinin açık fikirli olduğunu, ilme ve fenne kapalı olmadığını Atatürk çok iyi biliyordu. Ama halkımız arasında yayılmış birçok hurafeler ve tutucu çevrelerin menfî propagandaları, maalesef açık fikirli olan Türk milletinin zamanla ilme ve fenne uzak kalmasına yol açmıştır. Bir zamanlar İstanbul da rasathane kuruluyor, arkasından bir yobaz çıkıyor ve Allah ın yarattığı kâinatla uğraşmak günahtır diyerek o rasathane yıktırılıyor. Bu hale gelmiş bir ülke elbette ki Batı medeniyeti ile boy ölçüşemezdi. İşte Atatürk bunlarla mücadele etti ve hakikaten zor bir mücadele vererek Türk milletini şu gün içersinde bulunduğumuz seviyeye getirdi. Dünyayı dolaştıkça, diğer ülkeleri gördükçe Atatürk ün * Bu konuşma Atatürk Kültür Merkezi Başkanı Ord. Prof. Dr. Aydın Sayılanın bunu takip eden sayfalarda (s ) metni sunulan konferansına şeref veren sayın Cumhurbaşkanımızın konferansı dinledikten sonra irticalen yaptığı konuşmadır.

13 8 CUMHURBAŞKANIMIZ SAYIN KENAN EV REN İN KONUŞMASI ne büyük insan olduğunu o zaman daha iyi anlamak imkânına sahip olabiliyoruz. Yakın tarihlerde de bize benzer bazı ülkelerde, radyonun günah olduğunu, televizyon seyretmenin günah olduğunu dile getirenler bulunabilmiştir. Halbuki dinimiz, ilme, bilgiye, irfana açık. Ama gelin görün ki, bundan fayda umanlar, fayda uman tutucu çevreler, ki biz onlara yobaz diyoruz, bu yobaz zümre, milleti bu hale getirebilmiştir. O milletleri de bu hale getirebilmişlerdir. O milletler de şimdi bu gibi çarpık fikirlerle mücadele etmektedirler. Atatürk ün 1922 lerde başlattığı bu mücadeleler ancak şimdi o ülkelerde yapılabilmektedir. Atatürk için değerli hocamızın dile getirdikleri konular üzerinde benim söyleyeceğim başka bir şey yok. Ancak şunu tekrar belirtmek istiyorum ki, ilim ve fen sahasında diğer Batı medeniyetleri ile boy ölçüşebilmenin yolu millî eğitimden geçer. Eğer millî eğitimimizi o yönde yönlendirebilirsek işte o zaman bu millet çok daha çabuk olarak muasır medeniyet seviyesine ulaşabilir ve hattâ o medeniyet seviyesinin üstüne de çıkabilir. Türk milletinin zekâsının, çalışkanlığının nelere muktedir olduğunu bugün Batı dünyası da öğrenmiştir. Bugün birçoklarımızın beğenmediği o köyden giden işçilerimiz dahi Batıda aranmakta, iftiharla çalışkan bir milletiniz var, zeki bir milletiniz var denilmektedir. Onun için millî eğitime büyük önem vermek gerekir diyorum. Millî eğitime harcanacak her türlü emek yerindedir. Bize bu tatlı konferansı dinlettiklerinden dolayı Sayın Sayılı ya hepimiz namına teşekkür ediyorum ve bunların devam etmesini diliyorum. Hepinize teşekkürler.

14 ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU BAŞKANI SAYIN SUAT ILHAN IN ATATÜRK KÜLTÜR MERKEZİNİN 1984/85 KONFERANSLARININ ILKÎNÎ AÇIŞ KONUŞMASI* Sayın Cumhurbaşkanım, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumuna gösterdiğiniz yakın ilgi ve destekler için bütün mensuplarımız adına şükranlarımı sunarım. Müsaadenizle Atatürk Yüksek Kurumunun kanunî sorumlulukları ve vereceği hizmetler içerisinde konferansların yeri hakkında kısa bilgi sunmak istiyorum. Kurumumuz, konularımızla ilgili bilimsel çalışmalar yapacaktır. Görevlerimizin bu bölümü akademik özelliğimizdir. Sorumluluğumuz yalnızca bilimsel çalışma yapmakla bitmemekte, elde ettiğimiz sonuçların uygulamaya intikalini sağlamamız ve milletimize maletmemiz gerekmektedir. Bu sonuca ulaşmak için gerçekleştireceğimiz belli başlı yayınlar ve faaliyetler şunlar olacaktır: K aynak eser niteliğindeki yayınlar. Bu faaliyet iki yönlü planlanmaktadır. Birisi, her ana konuda kaynak değer taşıyan eserlerin basımı, gerekiyorsa tercümesi. Diğeri, özellikle boşluk olan konularda duyulan ihtiyaçlara cevap verebilecek, kaynak olma niteliğinde telif eserler hazırlanması ve araştırıcıların istifadesine sunulmasıdır. Ayrıca, kaynak eserleri tamamlayacak diğer telif (monografi^ eserler hazırlanması, vülgarize yayınlar, raporlar, dergiler, görsel yayınlar, seminer tipi toplantı, anma ve konferanslarla faaliyetlerimize devam edilecektir. Çalışmaların bir bölümünü teşkil eden konferanslar, her yıl Kasım ayında başlayacak, müteakip yılın Mayıs ayı sonuna kadar devam edecektir. * Atatürk Kültür Merkezinin 1984 yılında tertiplediği bir dizi konferansın ilkini onurlandıran Sayın Cumhurbaşkanımızın huzurunda Sayın Suat Ilhan ın yaptığı konuşma (22 Mart 1984).

15 IO SUAT ILHAN IN AÇIŞ KONUŞMASI Dört Bağlı Kuruluşumuz tarafından hazırlanacak ve her hafta Perşembe günleri Türk Dil Kurumunun bu salonunda, Cuma günleri Türk Tarih Kurumu salonunda verilecek konferansların bir kısmı dergilerimizde de yayınlanacaktır. Bu konferans çalışmalarına yabancı bilim adamlarının konferansçı olarak davet edilmesi de öngörülmektedir. Konferanslarımızı yalnız Ankara da vermekle yetinmek istemiyoruz. Bize verilen görevleri tam anlamıyla yerine getirmek üzere bu çalışmalarımızı yurt çapında yaygınlaştırmak düşüncesindeyiz. Bu bakımdan bazı konferanslarımız uygun görülecek diğer illerde de tekrar edilecektir. Konferans konularının yaptığımız çalışmaları yayma, geniş aydın ve halk kitlelerine maletme amacına uygun olmasına ve bilimsel muhtevalarıyla diğer çalışmalarımıza dayanak teşkil etmesine özen gösterilmektedir. Yurt içinde ve yurt dışında bilimsel hüviyetimizi koruma ihtiyacı dikkate alınarak, konferans ve yayınlarımızda güncel konular da işlenecektir. Faaliyetlerimizde kendi üyelerimiz dışındaki kurum veya kuruluşların değerli üyeleri ile işbirliği kurulmasına ve çalışmalarımızda bütün millî kuruluşların katkısının sağlanmasına çalışılmaktadır. Bu yıl Türk Tarih Kurumu tarafından önceden planlanan Atatürk ve Tarih konularındaki konferanslara devam ediliyor. Bugün Atatürk Kültür Merkezinin ilk konferansı verilmiş olacaktır. Sayın Cumhurbaşkanım, Onur verdiğiniz bu ilk konferans, çalışmalarımıza özel bir anlam ve ağırlık kazandıracaktır. İlginiz ve desteğiniz amaca ulaşılmasında en büyük güven kaynağımızdır. Şimdi Prof. Necati Ö N ER, konferansı verecek olan Prof. Dr. Aydın S A Y IL I nm kısa özgeçmişini sunacak, daha sonra da konferans sunulacaktır. Saygılarımı sunarım.

16 BATILILAŞMA HAREKETİMİZDE BİLİMİN YERİ VE ATATÜRK* A Y D IN S A Y IL I* * Bugün huzurlarınızda yapacağım konuşma Osmanlı İmparatorluğunun gerileme dönemini, inhitat devrini, ilgilendiriyor. Şanlı bir kuruluş ve yükseliş sürecinden sonra, Osmanlı İmparatorluğu, özellikle Batının uygarlık ve kültür alanında kaydettiği göz kamaştırıcı terakkiler sonucu olarak, ilkin bir duraklama devresine, sonra da bir inhitat dönemine girmiştir. Böyle gelişme ve inhitat devreleri misallerine tarihte pek de seyrek olmamak üzere, rastlanmaktadır. Aynı şeyi doğada da görmek mümkündür. Darwin in evrim teorisi türlerin hayat mücadelesi sonucunda elenmeleri, kaybolup sönmeleri ve yenilerinin belirip gelişmeleri süreci ile temellenir. İnsan kendi kaderine egemen olabilen bir varlıktır. Ancak, toplumlar birbirleriyle amansız bir hayat mücadelesine girmek eğilimindedirler. Biz Osmanlı İmparatorluğunun son bulması üzerine, onun bir uzantısı olarak Türkiye Cumhuriyeti Devletini kurabildik. Böylelikle de bu ölüm kalım mücadelesinde bu sona erme olayını telâfi ettik, önlemiş olduk. Fakat kazandığımız bu mücadele artık geçmişe aittir. Varlığım ızı sürdürmek için toplumlararası hayat mücadelesine devam etmek ve bunda başarılı olmayı güvence altma almak zorundayız. İşte bunu yaparken, Batılılaşma hareketimizde kazandığımız ve onu bilimsel incelemelere tabi tutmak suretiyle kazanabileceğimiz bilgi ve tecrübelerden yararlanabiliriz. Esasen Atatürk bunu gayet güzel bir şekilde yapmış ve parlak başarılarını da bu gibi tecrübelerle temellendirmiştir. Atatürk Türkiye Cumhuriyeti için llelebed pâyidâr olacaktır demiştir. Atatürk buna candan inanıyordu. Çünkü Atatürk Türklüğün büyük medenî vasıflarının, bundan sonraki inkişâflarıyla, * Atatürk Kültür Merkezinde düzenlenen konferans dizisinin ilki olarak 22 Mart 1984 günü verilen konferans. ** Ord. Prof. Dr. Aydın Sayılı, Bilim Tarihi Profesörü, Atatürk Kültür Merkezi Başkanı.

17 12 AYDIN SAYILI âtinin medeniyet ufkunda yeni bir güneş gibi doğacağından emindi. Gerçekten bizim de bunu şiar edinmemiz, böyle bir ülküye dört elle sarılmamız gerekir. Şimdi Batılılaşma hareketimizi bu açıdan inceleyelim. * * * Batı Avrupa da onaltıncı ve onyedinci asırlarda bilimde gerçekleştirilen atılım yanında, Rönesans ve Reformasyon hareketleri de Avrupa da büyük bir manevî kalkınmaya önayak oldu. Onsekizinci asır Aydmlanma hareketi bu gelişmenin parlak bir uzantısını ve devamını teşkil eder. Batıdaki bu göz kamaştırıcı uygarlık ve kültür gelişmeleri karşısında Osmanlı İmparatorluğu, ister istemez, Avrupa ya kıyasla az gelişmiş bir toplum durumuna düşmüş bulunuyordu. Neticede, birbiri ardı sıra askerî yenilgilerle karşılaşması dolayısıyle ve sanayi ve ticarette Avrupa nın kazandığı ezici üstünlük karşısında, Osmanlı İmparatorluğu Batıyı üstün kılan hususları bulup ortaya çıkarmaya, bunları benimsemeye, kısaca, Batılılaşmaya karar verdi. Tarihte uygarlık kurmada önderliğin bir toplumdan bir başkasına geçmesi ve bir toplum ya da kültür çevresinin bir başka kültür ve uygarlık çevresini örnek alarak yoğun kültürel temas kurması misalleriyle aradabir karşılaşılmaktadır. Bu gibi durumlarda, örnek alman toplum bazan, Rönesans misalinde olduğu gibi, tarihe karışmış bir toplum olabilir. Birbirleriyle yaptıkları temaslar sonucunda, genellikle, çeşitli toplumların özel olarak bilim ve teknoloji kapsamı içine giren alanlarda birbirlerinden en büyük kolaylıkla etki aldıkları görülmektedir. Bu gerçekten akla yakın bir şeydir de. Çünkü bu tür insan faaliyetleri dil, din, ırk, ve milliyet sınırları tanımayan faaliyetlerdir. Aynı suretle, bilim ile teknoloji ürünleri bütün insanların ortak malıdır, bütün insanlarca aynen benimsenmek durumundadırlar. Yıldırım siperleri bir kiliseyi olduğu kadar, bir mescidi, bir musevi tapmağım korumak için aynı suretle kullanılırlar. Aşı ve serumlarımızdan din, dil, ve milliyetleri ne olursa olsun bütün insanlar yararlanırlar. Tarihte karşılaşılan ve ağırlık noktasını bilim ile tefekkür ve teknolojinin teşkil ettiği kültürel temas misallerinin en kalburüstü olanları eskiçağda Yunan Dünyasının Mısır ve Mezopotamya bilim uygarlığından yararlanması, sekizinci ve dokuzuncu asırlarda İslâm Dünyasının yoğun tercümeler yoluyla Yunan ve Hint bilim, tıp,

18 BATILILAŞMA HAREKETİMİZDE BİLİMİN YERİ VE ATATÜRK 13 ve felsefe eserlerini kendi kültürüne maletmesi, onikinci asır içinde de Batı Avrupa nın Arapça bilim, felsefe ve tıp eserlerini Latinceye çevirmesi faaliyetleridir. Böylece, tefekkür tarihinde uluslararası çapta önem taşıyan, verimlilik ve etkinliğini ispatlamış olan, yoğun kültür temaslarının hepsinde de bilimin temelde olduğu görülmektedir. Işte bizim Batılılaşma hareketimiz de aşağı yukarı bu mahiyette, bu tabiatta, bir teşebbüstür, yahut da genel çizgileriyle böyle bir teşebbüs vasıflarını taşımaktadır. Başka bir ifade ile, bu girişim, biri sarih olarak üstünlüğünü ispatlamış iki uygarlığın birbirleriyle karşılaşması olayıdır. Onsekizinci asrın ortasından itibaren, Avrupa, sanayide ve teknolojide dev adımlarıyla ilerlemeye başladı. Ayrupa ya ayak uydurmaya çalışmak bu sıralarda artık bir ölüm kalım meselesine, bir hayat memat sorununa dönüşmüştü. Üçüncü Selim zamanında, örneğin Beykoz da, 1805 te, Avrupa örneği üzerinden bir kumaş fabrikası kuruldu. Oniki yıl sonra bu fabrikanın makineleri ve su kanalları tamire muhtaç durumdaydı. Gerekli onarım yapıldı. Fakat 1836 da fabrika âtıl ve harab durumdaydı. Oysa, zamanın hükümdarı İkinci Mahmud sınaî tesislere, bunların bakım ve onarımlarına büyük önem vermekteydi. Kendisi kurulmuş bu gibi fabrikaları sık sık ziyaret ederek ilgilenmekteydi. Hattâ Beykoz bölgesinde bu maksatla kendisine özel bir dinlenme yeri de hazırlatmıştı ile 1853 yılları arasında Osmanlı İmparatorluğunda birçok yeni sınaî tesisler kuruldu. Bu Türkiye için bir rekordu ve Osmanlı İmparatorluğunda gerçek bir sınaî inkılâp yaratma ve gerçekleştirme ümidini temsil etmekteydi. Bu tesisler içinde iplik ve kumaş fabrikaları, buharlı gemi tersanesi, demir izabe ve döküm fırını ve atölyeleri birimleri, çeşitli ihtiyaç maddeleri imalâthaneleri ve gerekli personeli yetiştirmek üzere teknik okul gibi birimler mevcuttu. Bütün bunların kuruluş ve bakımı ve hattâ kısmen de çalıştırılmaları yardımcı Avrupalı elemanların desteği ile mümkün olabilmekteydi. Fakat yine de bu teşebbüs büyük ölçüde başarısız kaldı. Bu başarısızlığın nedenleri arasında malî problemler, pazarlama sorunları, ham madde temini meselesi, nakliye, uluslararası iktisadî bunalım devrelerinin etkileri, zelzele ile yangm gibi doğal

19 14 AYDIN SAYILI âfetler ve kazalar, ve bunlara benzer başka etmenler, faktörler, bulunmaktaydı. Fakat uzun vadeli olarak en önemli sorun Batı ile rekabet meselesiydi. Çünkü Batı mütemadiyen tesislerini modernleştirmekte, mükemmelleştirmekte idi. Bu modernleşmelerin temelinde ise, teknolojik icatlar yanında ve onlardan daha da önemli olarak, yeni bilimsel keşiflerin, arı bilim alanındaki elçin ve özgecil, yani hasbî, araştırmaların getirdiği yepyeni olanaklar, imkânlar, yatmaktaydı. Sınaîleşme veya sınaî alanda Batılılaşma çabamızın en canalıcı yönü, ister istemez, bu noktada düğümlenmekteydi. Fakat acaba biz bu noktanın önemini ne dereceye kadar ve ne zaman kavradık, farkedebildik? Bu sorunun cevabını burada belirlemeye çalışalım. Batılılaşmamızın Batı endüstrisini memleketimize kazandırma sorunu dışında başka önemli yönleri, veçheleri, de vardı. Bunlardan oldukça geniş kapsamlı bir tanesi siyasî Batılılaşmamızdır. Devlet anlayışında ve idare mekanizmasında Batıyı örnek almak, kökleri derinlerde yatan birtakım zihniyetlerin değiştirilmesini gerektiriyordu. Bu itibarla, bu da zor bir işti. Bunu 1839 da Gülhane Hatt-ı Hümâyûnu ile başarmaya çalıştık. Bu iş herkesten çok Mustafa Reşid Paşa nın eseriydi. Mustafa Reşid Paşa Batı üstünlüğünün sırrını, anahtarını, medeniyet veya uygarlık kavramıyla dile getirip özetlemenin mümkün olduğu kanısındaydı. O zaman dilimizde henüz bu kavramı ifade eden bir sözcük yoktu. Bu sebeple, Mustafa Reşid Paşa civilisation kelimesini aynen kullanmış ve bunu terbiye-i nâs ve icrâ-i nizâmât ibâresiyle açıklamıştı. Mustafa Reşid Paşa ya göre Osmanlı Devletinin vermesi gerekli önemli karar Batı uygarlığı sistemine dahil olmak, Batı milletleri ailesinin bir uzvu haline gelmek, Batı hayat felsefesini önemli ana çizgilerinde benimsemekti. Bir bakıma, bu anlamda bir kararın ilk izlerini, üçyüz yıla yakın bir gecikme ile matbaayı Avrupa dan almaya nihayet razı gelmemizde görebiliriz. Bu karar Lâle Devrine rastlar ki, bu da olsa olsa Batılılaşma öncesi bir deneme olarak nitelendirilebilir. K ü l türel açıdan Avrupa dan etkilenmemiz, çok daha somut olarak, 1773 te başlar. Bu yıl içinde Batı örneği üzerinden İstanbul da bir deniz mühendisliği okulu açıldı. Bu, askerî bir okuldu. Bu yoldan deniz kuvvetlerimizi güçlendirmeyi amaçlıyorduk ile 1795

20 BATILILAŞMA HAREKETİMİZDE BİLİMİN YERİ VE ATATÜRK 15 arasında geçen yıllar içinde de kara kuvvetlerimize ilişkin olarak Avrupa tipinde bir askerî mühendislik okulumuz faaliyete geçti. Mühendishâne-i Bahrî-i Hümâyûn ve Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn adlarını taşıyan bu iki okul bugünkü İstanbul Teknik Üniversitemizin kökenini oluşturur. Batı bilimini, modern bilimi biz ancak bu mühendis okullarıyla yurda sokmaya başlama işini başarabildik. Aslmda, Batı bilimi bu sıralarda henüz çok ilerlemiş değildi. Mekanik alanı bir yana, kimyada Lavoisier çağında bulunuluyordu. Bu o zamana göre önemli bir aşama oluşturuyor idiyse de, böylece o çağın kimyası bugünün ortaokul kimyası gibi bir şeydi. Henüz pi1 ve elektrik akımı da Batı bilimine yabancı idi. Fakat gün geçmiyordu ki, Batı yeni bir bilimsel keşif yapmasın. Bunun bir sonucu olarak, örneğin 1850 Avrupası 1773 Avrupasını çok çok gerilerde bırakmıştı. Bizim yeni açılan mühendis okullarımız ise, Batı biliminin temeline ve araştırıcı zihniyetine ayak uyduramazdı. Çünkü bunların başka ana görevleri vardı ve amaçları biraz değişik doğrultulara yönelikti. Ayrıca, bu okulların mezunları, ister istemez, bizim aydın zümremizin ancak küçük bir kesimini oluşturmaktaydı. Fakat yine de silahlı kuvvetlerimiz mensuplarının, aralarındaki tabip, cerrah, ve veteriner gibi meslek sahipleri dahil, uzun süre bizim en seçkin münevver zümremizi, en geniş kültürlü insanlarımızı, teşkil etmiş olmaları bu durum ışığında bir izaha bağlanabilmektedir. Gerçekte, Batılılaşma hareketimize başladığımız sıralarda ve buna başladıktan sonra da, daha bir süre, biz, ortaçağlılıktan kopmamıştık ve bundan kolay kolay kopamadık. Oysa, Avrupa dönüşme üzerinde dönüşmeden geçerek yepyeni bir akılcı kültür havası içine girmişti. Buna ulaşmak, hattâ bunu hakkıyla takdir ederek gereği gibi değerlendirmek güçlüğü önümüzdeki en büyük engellerden birini oluşturuyordu. Değişmesi gerekli zihniyeti medresenin yetiştirdiği ulemâ, yani, eski hukukçularımız ve münevverlerimiz temsil ediyordu. Nitekim, önemli yenilikler için bu sınıf müntesibi ulemâmızın, hukukçuların, fetvası gerekli görülüyordu. Atatürk Ankara Hukuk Fakültesini açış nutkunda, 19254e şöyle konuşmuştur: Milletimizi inhitata mahkûm etmiş ve milletimizin feyyâz sinesinde devir devir eksik olmamış olan menfî ve kaahir kuvvet

21 i 6 AYDIN SAYILI şimdiye kadar elimizde bulunan hukuk ve onun muakkipleri olmuştur.... Beynelmilel umumî tarihin cereyanında Türklerin 1453 zaferini, yani İstanbul un fethini tasavvur buyurunuz. Bütün bir cihana karşı istanbul u ebediyyen Türk camiasına maletmiş olan kuvvet ve kudret takriben aynı senelerde icad edilmiş olan matbaayı Türkiye ye kabul için erbâb-ı hukukun meş ûm kuvvetini ıktihâma muktedir olamamıştır. Köhne hukukun ve müntesiplerinin matbaanın memleketimize girmesine müsaade etmeleri için üçyüz sene müşahade ve tereddüt etmelerine ve leh ve aleyhte pek çok kuvvet ve kudret sarf etmelerine ıztırar hasıl olmuştur. Batının uygarlıktaki yeni aşamaları birbiri peşi sıra gerçekleştirebilmesinin nedenleri şüphesiz çok ve çeşitli idi. Fakat her şeyden önce ve her şeyden daha büyük ölçüde Batının asıl başarı sırrını, gözkamaştırıcı canlılık ve verimliliğinin candamarmı oluşturan şey bilimdi, bilimin dinamik gücü ve engin gelişme yeteneği idi. insanoğlunun bilim ve teknoloji yardımıyla doğayı kendi ihtiyaçları doğrultusunda etkilemesi sürecinin sonu gelmez. Fakat bu gibi süreçlerin iki yönünü veya boyutunu birbirlerinden açık seçik biçimde ayırt etmek icap eder. Çevrenin aktif bir tarzda insan ihtiyaçlarının gerek ve isteklerine göre dönüştürülmelere uğratılması statik olanakların etkili kılınmasıyla harekete getirilebileceği gibi, bunun çok çok üstünde ve ötesinde olmak üzere, yeni keşif ve icatlarla ortaya çıkan yepyeni olanakların seferber edilmesi insan çabası veriminin kat kat artması sonucunu doğurabilir, insan faaliyetinin etkinliğini kat kat arttırabilir. Statik olanaklar yatay veya ufkî gelişmeleri, yani uygarlık seviyesinde kökten değişikliği tazammun etmeyen sonuçları verir. Y ep yeni olanaklara, yeni bilgi, teknik, ve araçlara dayanan insan faaliyetleri ise, evrensel tarih ölçüsünde çağların akışını ve birbirinden çıkışını belirleyen dönüşme ve değişmelere yol açabilir. Yeni bilgi, teknik ve araçlar insanın tarih yapma çabasını belirginleştiren faaliyet tipleridir. Bu itibarla, bunlar yatay gelişimleri değil dikine tırmanışları, uygarlıktaki gelişimin bu doğrultularda tersinmez düzey yükselişlerini b e lir te re k tarihin özünü oluştururlar. Aslmda, insanoğlu, mecbur olmadıkça alışkanlık ve geleneklerinden ayrılmama temayülündedir. Toplumlar da bununla paralel olarak, bununla koşut olarak, statikleşme eğinimindedirler. Bilim