ÖZET ABSTRACT. Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir.

Transkript

1 - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p , ANKARA-TURKEY UKKİḬA ŞEHRİ VE KATİPLER * Nursel ASLANTÜRK ** ÖZET Anadolu da yaşamış ve büyük bir uygarlık kurmuş olan Hititler kendi dillerini çiviyazısı ile binlerce kil tablet üzerine uygulamışlardır. Kral yıllıkları, siyasal antlaşmalar, hukuki metinler, yönetim ile ilgili yönerge metinleri, dini metinler: dua metinleri, ayinler, bayram törenlerine ait metinler, fal ve büyü metinleri olarak sınıflandırılmakta olan bu tabletlere Hitit çiviyazısını kazıyanlar katiplerdir. Hititler in başkenti Ḫattuša da otuz iki tahta tablet katibi ile birlikte elli katip görev almıştır. Bu katipler katip okullarında eğitim alarak yetiştirilmekteydiler. Toplam 375 işareti olan Hitit çiviyazısının öğrenilmesi zor olduğundan dolayı eğitime küçük yaşlarda başlamışlardır. Eğitimlerini tamamlayan katiplere başkent arşivinde depolanması ya da birçok yere dağıtılması için yüzlerce tableti birkaç kez kopyalattırdıkları bilinmektedir. Bu meslek babadan oğla geçmekteydi. Hitit toplumunda saygın aileler tarafından seçilmekteydi. Önasya daki devletlerin ve vasal devletlerin krallarıyla yapılan yazışmaları, kraliyet buyruklarını, arazi bağışlarını ve davalarda verilen hükümler gibi kaydetme işlerini yaptıklarından dolayı bu meslekte güvenilir olmak son derece önemliydi. Hitit katiplerinin adları, bazen soyağaçları ve de denetçileri tabletlerin kolofonlarından öğrenilmektedir. Adını Hitit çiviyazılı metinlerden öğrendiğimiz Ukkiḭa şehri yalnızca üç metnin kolofonunda geçmektedir. Bu kolofonlardan Kizzuṷatna Kralı Pilliḭa nın Ritüeli nin katibi Lili-ṷalṷa nın, adı yalnızca kolofonda geçen katip Piḫa-muṷa nın ve de Bronz Tablet katibi Ḫalṷaziti nin Ukkiḭalı olduğunu, babasının adının ise Lupakki olduğu öğrenilmektedir. Bu şehrin adının sadece katiplerle bağlantılı olmasından dolayı katip yetiştirmede önemli bir merkez olduğunu göstermektedir. Anahtar Kelimeler: Katip, Ukkiḭa/Ukkiya, Lili-ṷalṷa/Liliwalwa, Piḫa-muṷa/Pihamuwa, Ḫalṷaziti/Halwaziti, Lupakki. UKKIḬA CITY AND SCRIBES ABSTRACT Hittites who had lived in Anatolia and established a great civilization applied their own language through cuneiform on thousands of clay tablets. The scribes were the ones to carve the Hittite cuneiform * Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Arş. Gör. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri Bölümü Hititoloji Anabilim Dalı, El-mek: n.aslanturk3@gmail.com

2 38 Nursel ASLANTÜRK on such tablets which were classified as King annuals, political treaties, legal texts, regulations on directive texts, religious texts: prayer texts, rituals, texts narrating the feast ceremonies, texts of the auguries and sorceries. In Ḫattuša, the capital city of Hittites, fifty scribes, thirty two of which were wooden tablet scribes, were assigned. The scribes were being trained in scribe schools. Since it was difficult to learn the Hittite cuneiform which had 375 figures in total, the training was being given in childhood. It s known that the scribes, after completing their training, had to copy hundreds of tablets for being archived in the capital city archive or for being circulated to several places. The profession was being handed down from father to son. It was being selected by exclusive families of the Hittite society. Credibility in the profession was very important since the scribes were recording the correspondences with the kings of the Asia Minor states and vassals, kingdom decrees, grant land and verdicts of the cases. The names of the Hittite scribes and sometimes their pedigrees and inspectors were being acquainted from the tablet colophons. The name of Ukkiḭa city which we know from Hittite cuneiform tablets can be seen only in three text of colophon. From these colophons, the name of Lili-ṷalṷa who is the scribe of Kizzuṷatna King Pilliḭa s ritual, was the scribe of Piḫa-muṷa who can only be seen in colophon and was Ḫalṷaziti who is the scribe of Bronze tablet, and it was learnt that the name of the father was Lupakki. It can be thought that this city was important center for educating scribe since of the name of city only related with scribe. Key Words: Katip, Ukkiḭa/Ukkiya, Lili-ṷalṷa/Liliwalwa, Piḫamuṷa/Pihamuwa, Ḫalṷaziti/Halwaziti, Lupakki. İÖ.II.bin yıllarında Anadolu da yaşamış ve büyük bir uygarlık kurmuş olan Hititler; kendi dillerini çiviyazısı ile binlerce kil tablet üzerine uygulamışlardır. Hitit çiviyazılı tabletler (Çorum:) Boğazköy de, Ortaköy de; (Tokat:) Maşathöyük te; (Çorum:) Alacahöyük te; (Sivas-Başören:) Kuşaklı da ve (Yıldızeli:) Kayalıpınar da; (Çankırı-Ankara arasındaki:) İnandıktepe de; (Samsun:) Vezirköprü Oymaağaç ta; (Hatay:) Tel Açana da; (Çorum:) EskiYapar da; (Çorum:) Kuşsaray Höyüğü nde; (Kaman:) Büklükale de; (Mısır:) Tel el Amarna da; (Kuzey Suriye:) Meskene de ve Ras Şamra da bulunmuştur. Hitit çiviyazılı tabletler Kral yıllıkları, siyasal antlaşmalar, hukuki metinler, yönetim ile ilgili yönerge metinleri, dini metinler: dua metinleri, ayinler, bayram törenlerine ait metinler, fal ve büyü metinleri olarak sınıflandırılmaktadır. Ancak bu tabletlerin çoğu kült yani kutsama, din, dini tören, ayin ile ilgilidir. Dini metinler ise; kendi içinde bayram törenleri, ritüeller, efsaneler, dualar ve ilahiler, adak metinleri, büyü ayinleri, fal metinleri ve kült envanterleri olarak ayrılmaktadır. Tüm bu tabletlere; hece sistemine dayalı olan, her işaretin bir heceyi ya da bir kelimenin tümünü ifade eden ideogram/logogramı gösterdiği Hitit çiviyazısını yazan(kazıyan)lar kuşkusuz ki Hitit katipleridir. Hititler in başkenti Boğazköy yani Ḫattuša da Büyük Tapınak ta 32 tahta tablet katibi ile birlikte 50 katip görev almıştır 1. Genellikle babadan oğla geçen ya da Hitit toplumunda saygın aileler tarafından seçilen bu meslekte güvenilir olmak son derece önemlidir 2. Çünkü katipler; kopyalama işlerini, uluslararası antlaşmalarla vasal antlaşmaların birden fazla kopyasının çıkarılmasını, Önasya daki devletlerin ve vasal devletlerin krallarıyla yapılan yazışmaları, ayrıca 1 Bryce 2002: Karasu 1995: 119.

3 Ukkiḭa Şehri Ve Katipler 39 kraliyet buyruklarını, arazi bağışlarını, yasal bildirileri ve davalarda verilen hükümleri kaydetme işlerini yaparlardı 3. Katiplerin, kral ve kraliçenin tanrıya sunduğu duaları onların adına okudukları 4, Hititler in bir yılının büyük bölümünü kapsayan tanrıları için kutladıkları bayram törenlerine katıldıkları, kral seferdeyken ülkesindeki gelişmelerden haberdar olmak ve gerektiğinde iletişimde bulunmak için de katiplere ihtiyaç duymalıydı ki katiplerin askeri seferlerde krala eşlik ettikleri Hitit çiviyazılı metinlerden öğrenilmektedir 5. Hitit dünyasında tüm bu işleri yapan bazen vergi ve haraçtan muaf tutulma gibi ayrıcalıklara da sahip olan 6 yüksek rütbeli görevlilerden katipler, katip okullarında eğitim alarak yetiştirilmekteydiler 7. Burada hemen belirtmek gerekir ki alfabe sisteminin tersine çiviyazısı, hece yazısı olduğundan dolayı hecelerin oluşturduğu her sesin ayrıca gösterilmesi için yüzlerce işaret gerektirir. Hitit çiviyazısında da toplam 375 işaret vardır. Bu işaretler arasındaki farklar da çok az olduğundan dolayı muhtemelen Hitit çiviyazısının öğrenilmesi çok da kolay olmamıştır. Bu nedenle de eğitime küçük yaşlarda başlamış oldukları 8 ve öğrencilerin yani katiplerin eğitimine, Mezopotamya dakiler gibi önce öğrendikleri basit hece ve kelime işaretlerini defalarca kopya ederek başladıkları; sonra ise daha zor ve karmaşık işaretlere yöneldikleri düşünülmektedir 9. Boğazköy Arşivi nde Gılgamıš Destanı nın Hititçe, Akadça ve Hurrice versiyonlarına ait tabletlerin bulunması 10 yazının temelini kavradıktan sonra bazı metinleri defalarca kopyaladıklarına kanıt olarak gösterilmektedir 11. Katiplik eğitiminde yardımcı materyaller Boğazköy de ele geçirilmiş olan iki dilli hece işaretleri ve Sumerce-Akadça-Hititçe karşılıklarını veren sözcük listeleri olduğu düşünülmektedir. Eğitimlerini tamamlayan yeni mezunlara başkent arşivinde depolanması ya da birçok yere dağıtılması için yüzlerce tableti birkaç kez kopyalattırdıkları bilinmektedir 12. Boğazköy deki Yamaç Ev 13 olarak bilinen yapının Katip Okulu olduğu düşünülmektedir 14. Ancak bu katip okullarının Hitit devletindeki katip ihtiyacını karşılayamadığına Maşat Höyük arşivindeki bazı katiplerin Akadça adlar taşıyor olması kanıt olarak gösterilmekte; ve adı geçen katiplerin Mezopotamya dan veya Suriye den getirildiği düşünülmektedir 15. Katipler kolofon larda 16 -tabletlerde yazının bittiği son kısma verilen bir addır- adlarını, bazen soyağaçlarını ve de denetçilerini belirtirlerdi. Bu durum ise; katiplerin secereleri hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlamaktadır. Kolofonları incelediğimizde üç ayrı katip kendilerini Ukkiḭalı olarak tanıtmaktadırlar. Bir başka deyişle Ukkiya şehrinin adı yalnızca üç metnin kolofonunda katiplerle bağlantılı olarak geçmektedir. 3 Bryce 2002: KBo (1122/v+217/w)+KUB 24 1 I 1-2(CTH 377); Singer 2002: Bryce 2002: Bryce 2002: Bryce 2002: 74; Bryce 2005: Bryce 2002: Beckman 1983: Bryce 2002: Bryce 2005: Bryce 2002: Bkz. Resim Bryce 2002: 81; Bryce 2005: 383; Savaş 2013: Bryce 2002: 79; Savaş 2013: Ayrıntılı bilgi için bkz. Karasu 1997:

4 40 Nursel ASLANTÜRK Ukkiḭa 17 şehrinin adının geçtiği Hitit çiviyazılı metinler: 1. KUB 7.20 IV 7ʹ (CTH 475) 18 (Kizzuṷatna Kralı Pilliḭa nın Ritüeli) Yeni Hitit 6ʹ 7ʹ Çeviri 6ʹ-7ʹ Metin Değerlendirme: ŠU m Li-li-UR.MAḪ[ LÚ URU Uk-ki-ḭa Ukkiḭalı (katip) Lili-ṷalṷa nın eli (yazdı). Str.6ʹ: ŠU: el ; Hit.: (UZU) keššera, keššar, keššara, kiššer, kišer, kiššar, keššira, kiššara, kiššera; Akad. QATU 19. Str.7ʹ: LÚ URU Uk-ki-ḭa: Ukkiḭalı/Ukkiyalı. LÚ: Erkek, adam; meslek adları önüne gelen determinatif 20. URU Uk-ki-ḭa: Ukkiḭa şehri. URU: Şehir ve şehir adları önüne gelen determinatif 21. Hit.ḫappira-; Akad.ᾹLUM. Yukarıda transkripsiyonu ve tercümesi verilen bu metnin kolofonundan metnin katibinin Lili-ṷalṷa ve adı geçenin Ukkiḭalı olduğu anlaşılmaktadır. 2. KBo ay. 3 (CTH 825) (Kolofon) Yeni Hitit 2ʹ [ŠU 22 m ]Pí-ḫa-A.A D[UB.SAR(?) 23 ] 3ʹ [L]Ú URU Uk-ki-ḭa [ Çeviri 2ʹ-3ʹ Ukkiḭalı K[atip] Piḫa-muṷa nın [eli] (yazdı). Metin Değerlendirme: Bu kolofonun hangi metne ait olduğu bilinmemektedir. Katip Piḫa-muṷa 24 nın adı yalnız bu kolofonda geçmektedir Bo 86/299 ay.iv (CTH 106) (Bronz Tablet) Yeni Hitit 43 m Ḫal-ṷa-zi-ti LÚ DUB.SAR DUMU m Lu-pa-ak-ki LÚ URU Uk-ki-ḭa IL 5-ṬUR 17 Ertem 1973: 151; Tischler-del Monte 1978: 451; Otten 1988: 28-29, 53; del Monte 1992: 177; 1992 yılı sonrası Hitit çiviyazılı metinlerde, Ukkiḭa şehrinin adının geçtiği yönündeki araştırmamda ise KBo (35-60) metin cildindeki, coğrafya adları dizini bölümü incelenmiş ve gerekli olan metinler elde edilmiştir. 18 Otten 1988: 28, 29; del Monte 1992: 177; Beckman 1996: HW: 108; HW 1.Erg.: 10; HW 2.Erg.: 15; CAD (Q): 183; HED (k): 160; HHw: 123; MHH: HW: 283; HW 3.Erg.: 41; HZL: 334; MHH: HW: 299; HZL: 358; HHw: 57; MHH: Torri 2008: Torri 2008: Yazılış için krş. Torri 2008: Torri 2008: Otten 1988: 28, 29; Beckman 1996: 117; del Monte 1992: 177.

5 Ukkiḭa Şehri Ve Katipler 41 Çeviri 43 Ukkiḭalı Lupakki nin oğlu, katip Ḫalṷaziti yazmıştır. Metin Değerlendirme: Str. 43: LÚ DUB.SAR: Katip 27. Akad. ṬUPŠARRU IL 5ṬUR: ŠAṬARU yazmak 28 Prt. 3. Tekil Şahıs. o yazdı 29. Hit. ḫatrai- IV.Tutḫaliḭa ile Tarḫuntaša kralı Kurunta arasında yapılan ve literatüre Bronz tablet olarak geçen bu antlaşma metninin kolofonunda katip Ḫalṷaziti nin Ukkiḭalı ve babasının adının da Lupakki olduğu öğrenilmektedir. Genel Değerlendirme: Yukarıda incelenilen Hitit çiviyazılı metinlerden elde edilen veriler sonucunda Ukkiḭa şehrinin adı yalnızca üç metnin KUB 7.20 IV 7ʹ, KBo ay. 3, Bo 86/299 ay.iv 43 kolofonunda geçmektedir. Bu kolofonlarda adı geçen Katip Lili-ṷalṷa nın, Katip Piḫa-muṷa nın ve Katip Ḫalṷaziti nin Ukkiḭalı olduğunu, babasının adının ise Lupakki olduğu öğrenilmektedir. Bu şehrin adının yalnızca katiplerle birlikte geçiyor olması bu şehrin katip eğitiminde önemli bir role sahip olduğunu göstermektedir 30 ; belki de bu şehirde bir katip okulu olabileceği ve söz konusu şehir keşfedildiğinde burada en azından katiplerin eğitimleri için kullanılan tabletlere rastlanabileceği göz ardı edilmemelidir. Ukkiḭa Şehri nin Adının Geçtiği Hitit Çiviyazılı Metinler: URU Ukkiḭa: KUB 7.20 IV 7ʹ; KBo ay. 3; Bo 86/299 ay.iv 43. Resim 1: den alınmıştır. Yamaç Evi in rekonstrüksyonu (R.Naumann kaynak alınarak U.Betin) 27 HW: 268; CAD (T): 151; HZL: CAD (Š): HW: 308; HZL: Ayrıca bkz. Otten 1988: 53. Buna karşın Torri 2008: 772: Katiplerin aynı ailenin üyesi olduğunu söylemektedir.

6 42 Nursel ASLANTÜRK KAYNAKÇA BECKMAN 1983: G.M.Beckman, Mesopotamians and Mesopotamian Learning at Ḫattuša, JCS 35, 1983: BECKMAN 1996: G.M.Beckman, Hittite Diplomatic Texts, Atlanta-Georgia BRYCE 2002: T.Bryce, Hitit Dünyasında Yaşam ve Toplum, Ankara BRYCE 2005: T.Bryce, The Kingdom of the Hittites, New York ERTEM 1973: H.Ertem, Boğazköy Metinlerinde Geçen Coğrafya Adları Dizini, Ankara KARASU 1995: C.Karasu, Some Considerations on Hittite Scribes, ArAn 1, 1995: KARASU 1997: C.Karasu, Hattuša-Boğazköy Arşiv-Kitaplık Sistemleri Üzerine Bir İnceleme, ArAn 3 (Emin Bilgiç Anı Kitabı), 1997: DEL MONTE-TISCHLER 1978: G.F.del Monte- J.Tischler, Die-Orts und Gewässernamen der hethitischen Texte, Répertoire Géographiquedes Textes Cunéiformes 6, Wiesbaden LAROCHE 1971: E.Laroche, Catalogue des textes hittites, Paris Supp. RHA 30, 1972: ; RHA 33,1975: DEL MONTE 1992: G.F.del Monte, Répertoire Géographique des Textes Cunéiformes 6/2, Die- Orts und Gewässernamen der hethitischen Texte, Supplement, Wiesbaden OTTEN 1988: H.Otten, Die Bronzetafel aus Boğazköy. Ein Staatsvertrag Tuthaliias IV., StBoT Beiheft 1, Wiesbaden SAVAŞ 2013: S.Özkan Savaş, Hitit Dili ve Yazısı, Aktüel Arkeoloji Dergisi Sayı 36, 2013: SINGER 2002: I.Singer, Hittite Prayers, Brill TORRİ 2008: G.Torri, The Scribes of the House on the Slope, (6. Uluslararası Hititoloji Kongresi Bildirileri), SMEA 49-50, 2008: