T.C. TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI. SOYA FASULYESİNİN EKONOMİK ÖNEMİ, KULLANIM ALANLARI ve PAZARLANMASI ANKARA

Transkript

1 T.C. TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI SOYA FASULYESİNİN EKONOMİK ÖNEMİ, KULLANIM ALANLARI ve PAZARLANMASI ANKARA

2 Yay nlayan TARIM VE KÖY filer BAKANLI I Yay n Dairesi Baflkanl Bakanl k Ad na mtiyaz Sahibi ve Genel Yay n Koordinatörü Recep TEZGEL (Baflkan) Yay n Sorumlusu Ali MET N (fiube Müdürü) Seri Editörü Bülent SEZER (Ziraat Y. Mühendisi) Grafik Tasar m Mahmut AYDO AN Yay n Tarihi Ekim Proje Yay n Seri No TÜGEYP 2006/40

3

4 SOYA FASULYES N N EKONOM K ÖNEM, KULLANIM ALANLARI ve PAZARLANMASI SOYA B TK S N N EKONOM K ÖNEM FAO kaynaklar nca, 1980'li y llarda bafllayan üretim art fl h z n n yavafllamas ve dünya nüfusunun artmas ile birlikte her y l milyonlarca kiflinin yetersiz beslenme nedeniyle öldü- ü ifade edilmektedir. Halen, 2010 y l için g da maddeleri üretiminde kötümser tablolar çizilmekte ve dünya nüfusunun yaklafl k yüzde 25 inin kronik açl k tehlikesi içinde olaca beklenmektedir. Ayn zamanda Güney-Kuzey ülkeleri aras nda g dan n üretim, da- t m ve tüketiminin yüzy l n bafll ca sorunu olaca belirtilmektedir. Önümüzdeki on y l içinde beslenmede karfl laflaca m z en büyük sorun protein aç olacakt r. fiu anda bu aç n sentetik olarak kapat labilmesi mümkün görülmemekte ve birim alandan en fazla protein üretebilen bitki olan soyan n bu aç n kapanmas nda önemli rolü olaca hesaplanmaktad r. 1

5 Soya topra a organik madde ve azot sa layarak, topra n verimlili ini artt ran önemli bir münavebe bitkisidir. Soya tohumu ortalama %35-45 protein ve %18-20 oran nda ya içermekte olup, dünyadaki bitkisel ya lar n ve yüksek proteinli hayvan yemlerinin bafll ca kayna d r. Soyadan endüstride çok de iflik flekilde faydalan lmaktad r. fiekercilikte, inflaatlarda kullan lan macun bileflimlerinde, fungusit ve pestisitlerde, antibiyotiklerde, dizel yak t nda, matbaa mürekkebi olarak ve di er bir çok endüstriyel ve ecza ürünlerinde de kullan lmaktad r. Hayvan besleme uzmanlar için soya aminoasit ve hazmolunabilirlik bak m ndan oldukça önemlidir. Ö ütülmüfl soya, m s r gibi di er danelerle kar flt r ld nda, bu kar fl m n protein içeri i tek bafl na kullan lan besin maddesine göre daha yüksektir. Topra a organik madde ve azot sa layarak, topra n verimlili ini artt ran önemli bir münavebe bitkisidir. Baklagiller içinde yer alan bitki türü olmas na ra men bünyesinde ya oluflu nedeniyle s n fland rmada ya l tohumlu bitkiler aras nda mütalaa edilmektedir. 2

6 Dünyada genifl ekim alanlar na sahip ve bitkisel ya üretiminde ilk s ray alan soyan n ülkemizde de ekim alanlar n n artt r lmas, hem son y llarda giderek artan ya aç m z n kapat lmas na hem de hayvanc l m z için gerekli küspe ihtiyac m z n karfl lanmas na katk da bulunacakt r. Ya bitkileri ekiliflleri içerisinde % 2 paya sahip soya fasulyesi GAP Projesinin devreye girmesi ve sulaman n bafllamas ile gerek ana ürün gerekse II.Ürün olarak de erlendirilerek bitkisel ya üretimindeki pay artt r labilecektir. Soya fasulyesi çok yönlü bir bitki olmas sebebiyle dünya üretiminde I.s rada olan ABD de oldu u gibi ya ve küspe yan nda di er yan ürünleri de iflleyecek ve pazarlayacak entegre tesislerin kurulmas halinde soya fasulyesi ülkemizde daha güncel hale gelebilecek bir ürün olma durumundad r. Ülkemiz, g da maddesi üretimi bak m ndan kendine yeter ülkeler aras nda yer almas na ra men, ya l tohumlu bitkiler üretimimiz çeflitli nedenlerle istenilen düzeyde art r lamam flt r. Dolay s yla nüfus art fl h z n n alt nda kalan üretim art fl nedeniyle sürekli talep aç oluflmaktad r. Ya l tohum üretiminin öncelikle ülkemiz tüketimine yetecek seviyeye getirilerek de ifltirilmesi hedeflenmifltir. Ülkemizde hayvanc l k sektörü taraf ndan soya ve soya küspesinin üstünlüklerinin kabul edilmesi ile birlikte soya kullan m da artm flt r. Sektör ihtiyac olan soyay ithalat yoluyla karfl lamaya bafllam flt r. Bu nedenle 1999 y l nda 1994 y l na göre 7 kat soya ve 2.5 kat soya küspesi ithalat gerçekleflmifltir li y llara kadar Orta ve Do u Karadeniz Bölgesinde I. ürün olarak ekimi yap lan soya fasulyesi,1981 y l ndan sonra ise Çukurova Bölgesinde 2.ürün projesi kapsam nda genifl ekim alanlar na yay lm flt r. 3

7 DESTEKLEME POL T KALARI: Dünyada hemen her ülkede oldu u gibi ülkemizde de tar m sektörü uzun y llardan beri çeflitli yollarla desteklenmektedir. Son y llarda fiyat yoluyla yap lan destekleme yönteminden vazgeçilmeye bafllanm fl ve desteklenen ürün say s azalt lm flt r. Ekonominin kay t alt na al nmas, vergi gelirlerinin art r lmas, tar msal kay t ve envanterin tutulmas, üreticinin ve sanayicinin birlikte korunmas yla üretimin teflvik edilmesi, sanayicinin dünya fiyatlar ndan ham madde elde etmesi gibi amaçlara yönelik olarak ve devlet bütçesine daha az yük getirecek yöntem olan prim sistemine aflamal olarak geçilmifltir. Uygulamaya devam edilen destekleme politika araçlar ndan prim deste i sistemi; ülkemiz tar msal üretiminin yönlendirilmesinde, özellikle ülkenin ihtiyaç duydu u tar msal ürünlerin karfl lanmas nda teflvik edici olarak kullan lan çok önemli bir araçt r. Prim ödemesi, hem üretimi teflvik etmesi hem de bütçeye daha az yük getirmesi nedeni ile tercih edilen bir destekleme sistemidir. Prim deste i ülkemizde özellikle pamuk ve ya l tohumlar gibi üretim aç olan ve d flar ya döviz ödeyerek ithal etti imiz sanayi ürünlerinde uygulan- 4

8 maktad r. Bu sistemde bir taraftan üretici korunurken, di er taraftan da sanayicinin dünya fiyatlar ndan hammadde temin etmesi sa lanmaktad r. Prim ödemesi, hem üretimi teflvik etmesi hem de bütçeye daha az yük getirmesi nedeni ile tercih edilen bir destekleme sistemidir. Bu uygulama ile ülkemizde arz aç bulunan ve stratejik öneme haiz kütlü pamuk, ya l k ayçiçe i, soya fasulyesi, kanola ve zeytinya desteklemelerine halen devam edilmekte olup ayr ca, 2004 y l nda dane m s r ürünü de destekleme primi ödeme kapsam na dahil edilmifltir. SOYA ÜRET M NE YILLAR T BAR YLE KG BAfiINA ÖDENEN PR M M KTARLARI Cent/Kg 8 8 5,6 6,1 8,3 9,5 14,8 TL/Kg Soya üretimine destekleme primi ödemesi, 1999 y l nda bafllan lm fl olup, y llar itibariyle tabloda gösterilmifltir. Sertifikal tohum kullanarak üretim yapan üreticilere 2005 y l ürünü için %20 fazla destekleme ödemesi yap lmakta olup, sertifikas z tohumluk kullanarak üretim yapan üreticilere Kg bafl na 20 Ykr, sertifika- 5

9 l tohumluk kullanarak üretim yapan üreticilerimize 24 Ykr destekleme ödemesi yap lmaktad r. SOYA ÜRET M NE YILLAR T BAR YLE ÖDENEN PR M M K- TARLARI * Trilyon TL 2,0 3,0 3,0 9,96 4,8 2,0 6,3 * 2005 y l tahminidir. Bu destekleme primi ile; özel sektör güçlendirilmifl, özel sektörün dünya piyasalar ile rekabeti sa lanm fl ve çiftçimizin gelir seviyesi art r lm flt r. SERT F KALI TOHUMLUK KULLANIMININ ÖNEM Dünyada tar msal faaliyet yap labilecek alanlar n son s - n r na ulafl lm fl olmas, h zla artan nüfusun ihtiyaç duydu u besin maddelerinin karfl lanmas n birim alandan verim art fl ile mümkün k lmaktad r. Verim art fl n n sa lanabilmesi genotip, yetifltirme teknikleri ve ekolojik koflullar n iyilefltirilmesi ile mümkündür. Ekolojik koflullarda de ifliklik yapmak imkans z 6

10 veya oldukça güç olacakt r. Ancak yetifltirme tekniklerindeki iyileflme, bölgeye uygun ve iyi vas fl bir çeflidin kaliteli tohumlu unun kullan lmas yla baflar sa layabilecektir. Kaliteli tohumluk kullan m ile ürün verimini; kendine döllenen türlerde % 20-30, soya gibi yabanc döllenen türlerde 2-3 kat ve hatta hibrit tohumluklarda 8-10 kat art rmak mümkün olmaktad r. Yetifltirme tekniklerindeki iyileflme, bölgeye uygun ve iyi vas fl bir çeflidin kaliteli tohumlu unun kullan lmas yla baflar sa layabilecektir. Bitkisel üretim faaliyetlerinde en önemli unsurlardan biri de kaliteli tohumluk tedariki ve kullan m d r. Kaliteli tohumluk kullan m n n sa lad verim art fl, maliyet, ürün sat fl fiyat ve birim alana/ürüne sa lanan kar gibi göstergeler, slah edilmifl çeflitlerin yayg n olarak yetifltirilmesini k s tlayan önemli faktörler olarak ortaya ç kmaktad r. Çiftçilerin bölgelerine uygun, kalite ve verimi yüksek soya çeflitlerin sertifikal tohumluklar n kullanmalar konusunda bilinçlendirilmeleri ve çeflitli yollarla kullan m n teflvik edilmesi halinde, ürün veriminin istenen düzeye ç kar lmas yan nda, özellikle endüstrisinin istedi i kalitede hammadde tedarikine de hizmet edilebilecektir. SOYA FASULYES N N PAZARLANMASI Soya fasulyesi % protein, % ya içeri i ile son derece besleyici ve çok çeflitli kulan m alan ile günümüz tar m nda giderek önemi artan bir üründür. Ülkemizde üretilen ürünün tamam na yak n yurt içinde tüketilmektedir. Son y llarda, giderek artan oranda soyal ürünlerin ithal edilmesi ve 7

11 market raflar nda yer bulmas yla birlikte, mutfak tüketimimizde de giderek ra bet gören bir besin kayna olmaya bafllam fl ve dengeli beslenmedeki önemi anlafl lm flt r. Giderek artan oranda soyal ürünlerin ithal edilmesi ve market raflar nda yer bulmas yla birlikte, mutfak tüketimimizde de giderek ra bet gören bir besin kayna olmaya bafllam fl ve dengeli beslenmedeki önemi anlafl lm flt r. Soya fasulyesi, içerdi i zengin besin de eri nedeniyle insan ve hayvan beslenmesinde büyük öneme sahiptir. Dünyada de iflik alanda kullan m olan soyan n ülkemizde de birçok ürünün yap m nda kullan ld bilinmekte olup sanayinin vazgeçilmez ürünlerinden birisidir. Soyan n unu, lesitini, küspesi, proteini, ya- ve onlardan elde edilen yan ürünleri ile sanayinin hammaddesini oluflturmaktad r. Türkiye nin y llara göre de iflmekle birlikte soya ya tüketimi 250 bin ton, soya küspesi kullan m ise 900 bin ton civar ndad r. 8

12 SOYANIN KULLANIM ALANLARI Ya Sanayi Bugün dünyan n en fazla üretilen ve tüketilen ya soya ya olup, her türlü yemeklik ve k zartmal k ya larda ve margarinlerde kullan lmaktad r. En yüksek oranl ve en kaliteli protein deposu olarak tan nan soyada, ortalama olarak % oran nda ya bulunmakta, içerdi i ya asitleri bak m ndan oldukça de erlidir. Di er bitkisel ya larda oldu u gibi, soya ya da kolesterol içermez, aksine kolesterolü düflürme yönünde olumlu etkisi vard r. Soya ya sadece yemeklerde kullan lmakla kalmay p; Lecithin ad verilen ve her türlü flekerleme, bisküvi ve çikolata ürününde zorunlu olarak kullan lan bir mucizevi maddeyi de g - da sanayisinin hizmetine verir. Kalp ve dolafl m sistemi ile sinir hücrelerinin beslenmesini destekleyen bu madde, g da sanayisinde birlefltirici ve k vam verici olarak kullanmaktad r. Soya ya g da endüstrisince mayonez, kahve kremalar, margarin, sandöviç ya ve salata sosu gibi pek çok 9

13 üründe kullan lmaktad r. Ülkemizin her y l milyon dolarl k soya ya ithalat yap yor olmas, soyan n g da sanayisindeki önemini ve tüketimimizdeki yerini göstermektedir Soya Unu Belki de en yayg n olarak kullan labilecek soyal ürün olan soya unu, ekmekte ya da her türlü hamur iflinde, bu day ununa % oran nda kat larak tüketilebilir. Soya ununun protein içeri i % 50 oran nda oldu undan, bünyesine kat ld unlu ürünleri zenginlefltiren ve bayatlamay geciktiren bir etki yapmaktad r. Kar fl m nemli tutma özelli i mikro dalga f r nda piflirilmesini kolaylaflt r rken, daha az ya emmesi de önemli bir tercih sebebi olmaktad r. Soya unu sadece hamur ifllerinde kullan lmakla kalmay p, her türlü çorbaya ve baflta sarma, dolma olmak üzere di er yemeklerin içerisine de kat larak daha lezzetli ve sa l kl tatlar elde edilmesi mümkündür. Soya Sütü Hafllanan soya tanelerinin ezilerek bulamaç haline getirildikten sonra su ilavesiyle kaynat lmas ndan ve süzülmesinden elde edilen soya sütü; zengin protein, vitamin ve kalsiyum içeri i nedeniyle sa l kl bir ürün olup çocuklara ve yafll lara özellikle önerilmektedir. nek sütüne alerjisi olanlar için de en uygun besin kayna olan soya sütü kolesterol ya da süt flekeri içermeyen iyi bir g da ürünüdür. 10

14 Soya Eti Soya Ya n n Biyodizel Olarak Kullan m Günümüzde fosil yak tlar n olumsuz etkileri sonucu çevre kirlili inin büyük boyutlara ulaflmas ve iklim de iflikleri temiz yak t kullan m n gündeme getirmifltir. Soya ve di er bitkisel kaynakl ya lardan elde edilen biyodizel kullan m geliflmifl ülkelerde giderek artmaktad r. Ülkemizde de gelecekte biyodizel üretiminin artaca varsay l rsa soya ekim alanlar n n önemli daha da artacakt r. Soya eti, vejetaryenlerin en do al ürünlerinden birisidir. çerdi i yüksek protein düzeyi bak m ndan ete yak n bir de er tafl - maktad r. Bu nedenle k rm z etin kullan ld her yerde denenebilecek bir seçenek olmas na karfl n ülkemizde et ile birlikte veya yaln z soyan n kullan ld ürünlerde azda olsa bulunmaktad r. 11

15 Yem Sanayi Soya fasulyesinin içerisinde bulunan % 40 oran ndaki protein ile hayvansal yemlerin protein ihtiyac n karfl lamada vazgeçilmez bir protein kayna d r. Özellikle soya proteininde bulunan lycine hayvan beslenmesinde önemli bir yere sahiptir. Tam ya l soyan n yüksek enerji de eri ve protein muhtevas, özellikle besin konsantrasyonu olan rasyonlarda kullan ld nda çok büyük yararlar sa lamaktad r. Soya fasulyesinde yüksek oranda Lineoleik asit bulunmakta olup her yafl hayvan için gerekli olmakla birlikte yumurta tavuklar için daha da önemlidir. Yem fabrikalar yetersiz üretim nedeniyle genellikle soya ihtiyac n ithalat yoluyla karfl lamaktad rlar. Ülkemizde y ll k 900 bin ton civar nda soya küspesi hayvan yemi olarak kullan lmaktad r. 12

16 Tar m ve Köyiflleri Bakanl Yay n Dairesi Baflkanl vedik cad. Bankac lar sk. No:10 Yenimahalle/ANKARA (0312) Fax: (0312) yayin.ypm@tarim.gov.tr