stanbul Kültür Üniversitesi, Türkiye

Transkript

1 215 ROMANYA LE BULGAR STAN IN AB YE EKONOM K ENTEGRASYONU Yrd. Doç. Dr. Mesut EREN stanbul Kültür Üniversitesi, Türkiye 1. Girifl Avrupa Birli i nin 5. ve son genifllemesi 2004 y l nda 10 Orta ve Do u Avrupa ülkesi ile bafllam fl ve Bulgaristan ve Romanya n n 2007 y l nda üye olmas yla sonlanm flt r. Bu geniflleme 50 y l k AB tarihinde bugüne kadar gerçekleflen genifllemeler içerisinde en büyük, ama ayn zamanda en sorunlu olan d r. Daha önceki tüm genifllemelerin aksine, tamamen politik nedenlerle gerçeklefltirilmifl olup; Avrupa n n bölünmüfllü üne son vermek ve Avrupa y tekrar birlefltirmek amac yla yap lm flt r. Bu gün bu amaca büyük ölçüde ulafl lm fl olmas na ra men, genifllemenin ekonomik etkilerinin neler oldu u, hem finansör AB15 ülkelerinindeki etkileri, hem de AB ye kat larak h zl bir flekilde kalk nmak isteyen Orta ve Do u Avrupa Ülkelerinde (ODAÜ) incelenmektedir. Genifllemenin hem ODAÜ de hem de AB de yaratt etkilerin analizi AB nin belki de en baflar l politikalar ndan say lan geniflleme politikas n n getirdi i siyasi baflar n n, ekonomik baflar ya da yol aç p açmad n n belirlenmesi bak m ndan önemlidir. Öte yandan Türkiye ve H rvatistan ile yürütülen tam üyelik müzakereleri ve s rada bekleyen Balkan ülkeleri ile üyelik yolunda kurulan iliflkilerin olumlu sonlanabilmesi için böyle bir sa lamaya ihtiyaç duyulmaktad r. Bu çal flmada ilk olarak son genifllemenin AB ye sa lad katk veya kazand rd ekonomik güç k saca analiz edilecektir. Daha sonra çal flman n as l konusunu oluflturan Bulgaristan ve Romanya n n AB üyeli inin bu ülkelerde yaratt ekonomik etkiler incelenecektir. De erlendirmeye katk sa layaca - n düflündü ümüz için iki aday ülke Türkiye ve H rvatistan n ekonomik performanslar na da yap lan çal flmada k yaslama yap labilmesi için yer verilecektir.

2 Uluslararas Balkan Kongresi / 2 n d International Balkan Congress 2. AB nin 5. Genifllemesinin Yaratt Ekonomik Etkiler AB nin Ekonomik Gücüne Katk s Tablo 1: AB nin Ekonomik Gücünün Seyri *Sat n Alma Gücü Paritesine Göre Kaynak: EUROSTAT, WTO International Trade Statistics AB, her genifllemesi sonras nda önemli ölçüde ekonomik güç kazanm flt r. Tablo 1 den görülebilece i gibi nüfus aç s ndan bak ld nda AB nin bugün 500 milyona yaklaflan nüfusu, AB6 ile karfl laflt r ld nda % 100 lük bir art fl ortaya koymaktad r. AB, 15 üyeli bir topluluktan 27 üyeli bir topluluk haline gelmesiyle % 28 lik bir nüfus art fl kaydetmifltir. Yine son geniflleme sayesinde kifli bafl na düflen gayri safi yurtiçi has la (GSY H) sat nalma gücü paritesine göre % 22 artm flt r. Bu sayede AB, Dünya n n ekonomik aç dan en güçlü ülkesi Amerika Birleflik Devletleri nden de daha büyük bir ekonomik alan haline gelmifltir. Son genifllemeyle birlikte gerçekleflen di er önemli bir de iflim de AB nin Dünya ticaretindeki pay n n artmas fleklinde ortaya ç km flt r. Bugün Topluluk tüm Dünya da gerçeklefltirilen mal ticaretinin % 40 n tek bafl na gerçeklefltirmektedir. AB üyesi ülkelerin kendi aralar nda yapt klar ticaretin (intra-eu trade), toplam ticaretlerine oran ise % 63 e ulaflm flt r. Bu oran AB 6 üyeli bir topluluk iken % 50 seviyesindeydi. Di er taraftan, AB nin genifllemesi, tablodan da görülebilece i gibi, AB nin y llar içinde istatistiksel olarak fakirleflmesini de beraberinde getirmifltir y l sonunda hesaplanan kifli bafl na düflen GSY H, sat n alma gücü paritesine göre ABD dolar iken, 6 üyeli Toplulu un 50 li y llar n sonundaki kifli bafl na düflen gelir seviyesi ayn ölçekle ABD dolar d r. Bunun nedeni 1995 genifllemesiyle Toplulu a kat lan zengin ülkelere ra men

3 Romanya ile Bulgaristan n AB ye Ekonomik Entegrasyonu 217 (Avusturya, sveç, Finlandiya), 2004 ve 2007 genifllemeleriyle üye olan fakir Orta ve Do u Avrupa ülkelerinin, AB nin gelir ortalamas n düflürmüfl olmalar d r AB nin Ticaretine Katk s Son genifllemeyle birlikte AB nin gümrük birli ine dahil olan ülke say s 27+1 e ç km flt r. Buradaki +1 Türkiye yi temsil etmektedir genifllemesi sonras nda AB nin gümrük birli i, 27 ülkenin gümrük alanlar ile Türkiye nin gümrük alanlar n n toplam ndan oluflmaktad r. Gümrük birli ine giren yeni üyeler ve üye olmadan AB ile gümrük birli ine giren Türkiye, di er AB ülkelerine uygulad klar gümrük vergileri ve efl etkili önlemlerle her türlü miktar k s tlamas n kald rm fllard r. Bunun yan nda AB nin üçüncü ülkelere karfl uygulad Ortak Gümrük Tarifesi ni (OGT) üstlenmifller ve ulusal ticaret politikalar n, AB nin Ticaret Politikas ile uyumlu hale getirmifllerdir. Tablo 1 den de görülebilece i gibi AB ile gümrük birli ine entegre olan ülkeler, 10 yeni AB üyesi ile Bulgaristan ve Romanya bu entegrasyondan kazançl ç km fllard r. Özellikle AB10 de erlendirildi inde gümrük birli inin ticaret yarat c etkisi nedeniyle topluluk içi ticaret, gümrük birli i öncesine göre % 10,8 art fl kaydetmifltir. Refah etkisi olarak % 0,22 lik bir art fl kaydedilirken, reel GSY H art fl % 0,24 olarak gerçekleflmifltir. Benzer etkiler AB tarihinde Toplulu a kat lan en fakir iki ülke Bulgaristan ve Romanya için de geçerli olmufl, hatta daha da yüksek olmufltur. fiöyle ki: Bulgaristan AB içi ticarette % 37,6 l k bir art fl sa larken, Romanya % 39,1 art fl kaydetmifltir. Bu iki ülkenin AB15 ile ticaretine bakt m zda da Bulgaristan n, üyelik öncesine göre % 17,7 ve Romanya % 7,9 oran nda iyileflme sa lad görülmektedir. AB üyeli inin refah etkisi Bulgaristan da % 1,11, Romanya da ise % 0,65 lik bir art fl olarak kendini göstermifltir. Tam üyelik sonras Bulgaristan n Reel GSY H s % 1,19, Romanya n n ise yine % 0,65 oran nda artm flt r. AB iç pazar na dahil olman n ticaret üzerinde yarataca do rudan etkinin yan nda, s n r kontrollerinin kalkmas n n d fl ticaret maliyetleri üzerinde gümrük indirimine benzer bir etki yaratt kesindir AB Üyeli inin Di er Ekonomik Etkileri ç Pazar Etkileri AB iç pazar nda yer alman n, yeni üye olan ülke ekonomilerinde ciddi bir verimlilik art fl na yol açt ve rekabeti artt rd gözlenmektedir. Ayr ca üretimin daha genifl bir pazara yönelik olarak yap lmas, ölçek ekonomilerinin de etkisiyle, kapasite art fl na neden olmaktad r. Bu sayede artan verimlilik, ekonominin genelinde de bir refah etkisi yarat lmas na yard mc olmaktad r.

4 Uluslararas Balkan Kongresi / 2 n d International Balkan Congress AB üyeli i, ekonomik entegrasyon alan içerisinde faktör hareketlili ini de beraberinde getirmektedir. Yeni duruma en h zl tepki gösteren ise uluslararas sermaye, baflka bir ifadeyle yabanc yat r mc lar olmaktad r. Gerçekten de Tablo 3 te görülebilece i gibi herhangi bir aday ülke, üyelik öncesinde ve üye olduktan sonra, hatta tam üyelik perspektifi elde ettikten hemen sonra o ülkeye önemli ölçüde yabanc do rudan yat r m (YDY) girifli olmaktad r. YDY lar ezici bir ço unlukla zengin Bat dan, yoksul Do u ya do ru gerçekleflmektedir. Di er taraftan emek faktörünün, entegrasyon alan içerisinde serbestçe hareket edebilmesi, ekonomik entegrasyon teorisinin en önemli unsurlar ndan biridir. Buna ra men AB nin 5. ve son genifllemesinde de, daha önceki genifllemelerde oldu u gibi, bu hakk n kullan m geçici olarak devre d fl b rak larak -baz istisnalarla- bir geçifl dönemi uygulanmaktad r. Bunun nedeni de yeni üye olan yoksul ülkelerden, varl kl AB15 ülkelerine do ru gerçekleflecek ciddi bir iflgücü ak m n n beklenilmifl olmas d r. Serbest dolafl m üzerindeki k s tlamalar kalkt ktan sonra uzun dönemde faktör fiyatlar yani ücretler, daha önceki genifllemelerde de oldu u gibi eflitlenecektir. Bunun neticesinde ise iflgücü piyasalar üzerindeki olas bir bask ortadan kalkacakt r AB Yard mlar Yeni üye olan ülkeler, ekonomik aç dan görece az geliflmifl olduklar için AB bütçesinden önemli yard mlar almaktad rlar. Yap sal fonlardan al nan yard mlarla ulusal alt yap lar n gelifltirme yoluna gitmifllerdir. Bu yard mlar daha önce alm fl ve kalk nmalar n önemli ölçüde bu destekle sa lam fl olan rlanda, Yunanistan, spanya ve Portekiz, AB12 nin toplulu a kat lmas sonras nda önemli kay plar yaflam fllard r Ekonomik ve Parasal Birlik üyeli i (EPB) Zorunlu olmasa da EPB ye üye olmak da uygulanan ortak para ve maliye politikalar sayesinde entegrasyon etkisi ba lam nda önemli avantajlar sa lamaktad rlar. 3. Romanya ve Bulgaristan n AB üyeli i Romanya ve Bulgaristan 1 Ocak 2007 tarihinden bu yana AB üyesidir. Ekonomik entegrasyonun ölçümünün en bilinen yöntemlerinden biri, bu ülkelerin GSY H lar n n, AB ortalamas ile karfl laflt r lmas d r. Analiz s ras nda iki yeni üyenin yan s ra, AB ye tam üyelik müzakerelerini sürdüren Türkiye ve H rvatistan n bu ülkelerle ayn kriterleri esas alan de erlendirmeleri de yap lacak ve bu ülkelere gelen YDY ler ve YDY stokuna bak lacakt r. Her iki ülkenin piyasa entegrasyonunu ölçmeye yarayan ve bir ülkeye giren YDY nin o

5 Romanya ile Bulgaristan n AB ye Ekonomik Entegrasyonu 219 ülkenin GSY H s na oran n esas alan bir de erlendirme yap lacakt r. Ard ndan ülkelerin rekabet gücünün en önemli unsurlar ndan olan sabit sermaye yat r mlar n n ulaflt seviyelere bak lacakt r. Daha sonra rekabet gücünün di er önemli bir unsuru olan d fl ticaret hacmi, ihracat ve ithalat de erleri incelenecektir. Son olarak da ilgili ülkelerin gayri safi milli has la (GSMH)lar n n art fl h zlar karfl laflt r lacakt r. Tablo 2 yard m yla yap lacak bir karfl laflt rma flöyle bir sonuç vermektedir. Öncelikle AB-27 ortalamas n 100 olarak ald m zda Bulgaristan da bu oran 2008 y l sonu itibariyle henüz 39,7 seviyesindedir. Bulgaristan da y llar n kapsayan 10 y ll k karfl laflt rmada % 48 lik bir refah art fl elde edilmifltir. Romanya ise 2008 sonunda ancak AB ortalamas n n % 44,8 ine ulaflabilmifltir. Romanya da karfl laflt rmas nda elde edilen refah art fl oran olarak % 73 e ulaflm flt r. Türkiye 1997 y l nda gümrük birli inin kurulmas ndan hemen sonra AB de kifli bafl na düflen gelir seviyesinin % 32,1 ini elde ederken, bu oran 10 y l içinde % 34 artarak % 42,9 luk bir seviyeye gelmifltir. H rvatistan n refah seviyesi 2008 sonunda AB-27 nin refah seviyesinin üçte ikisine yaklaflm fl ve AB ye 2004 de üye olan bir çok Orta ve Do u Avrupa üyesi ülkeyi geride b rakm flt r. Tablo 2: Kifli Bafl na Düflen GSY H n n AB-27 ile Karfl laflt r lmas Sat n alma gücü paritesine göre, AB-27=100 Kaynak: EUROSTAT Bulgaristan ve Romanya ya gelen YDY lara hem ak fl, hem de stok olarak bakt m zda da flöyle bir analiz yapmak mümkündür.

6 Uluslararas Balkan Kongresi / 2 n d International Balkan Congress Tablo 3: Yabanc Do rudan Yat r mlar Y llara Göre Genel Bak fl (Milyon dolar) Kaynak: UNCTAD, Romanya ve Bulgaristan Merkez Bankas istatistikleri Tablo 3 e göre Romanya ya aras ndaki 10 y ll k dönemde y lda ortalama 656 milyon dolar gelirken sadece 2006 da 11,3 milyar dolar, 2007 de ise 9,7 milyar dolar gelmifltir. Bulgaristan a aras nda y lda ortalama 300 milyon dolar gelirken sadece 2006 da 7,5 milyar dolar, 2007 de ise 8,4 milyar dolar gelmifltir. Yine tabloya göre Türkiye ye y llar aras nda 791 milyon dolar gelirken, 2005 de 10 milyar dolar, 2006 da 19,9 ve 2007 de de 22 milyar dolar yabanc do rudan yat r m girmifltir. YDY stoku olarak bakt m zda ise 2007 sonunda Romanya da 60 milyar dolarl k, Bulgaristan da 36,5 ve Türkiye de ola anüstü bir seviyeye, 145,5 milyar dolara ulaflm flt r. Önemli bir entegrasyon göstergesi say lan bir ülkeye gelen yabanc do rudan yat r mlar n, o ülkenin GSY H s na oran na bakt m zda da afla daki de erlendirmeyi yapmak olanakl d r. Tablo 4: Piyasa Entegrasyonu: Yabanc Do rudan Yat r mlar n GSY H daki Paylar YDY (Ak fl)/gsy H % De erler Kaynak: Eurostat

7 Romanya ile Bulgaristan n AB ye Ekonomik Entegrasyonu 221 Tablo 4 incelendi inde Bulgaristan a 2006 ve 2007 y llar nda GSY H s - n n % 12 si kadar bir YDY girifli oldu u görülmektedir. Bu oran, ayn y llarda Romanya için s ras yla %4,8 ve %3 kadard r. Türkiye ye 2006 ve 2007 y llar nda GSY H s n n % 2 si kadar bir yabanc do rudan yat r m girifli olmufltur. H rvatistan a ise 2006 y l nda GSY H s n n %4.2 si, 2007 y l nda ise % 4,7 si oran nda bir yabanc do rudan yat r m girifli olmufltur. Tablo 5 de ise ilgili ülkelerdeki YDY stoklar n n GSY H lalar na oranlar n karfl laflt rd m zda, AB ortalamas n n % 25 oldu unu belirterek, Bulgaristan da bu oran n 2007 sonunda % 1,4, Romanya da % 0,7, Türkiye de 1,7 ve H rvatistan da ise %5,9 gibi bir seviyede oldu unu görmekteyiz. Tablo 5: Yabanc Do rudan Yat r m Sto unun GSY H ya Oran YDY Stok/GSY H % De erler Kaynak: Eurostat Sabit sermaye yat r mlar n Tablo 6 yard m yla karfl laflt rd m zda ise 2008 sonu itibariyle ve cari fiyatlarla AB-27 ortalamas n n milyar Euro oldu unu belirttikten sonra ayn oran n Bulgaristan da 2007 sonunda 8,6 milyar Euro, Romanya da 37,6 milyar Euro, Türkiye de 103 milyar Euro ve H rvatistan da 11,2 milyar Euro oldu u görülmektedir. Tablo 6: Sabit Sermaye Yat r m (cari fiyatlarla milyar Euro) Kaynak: Eurostat

8 Uluslararas Balkan Kongresi / 2 n d International Balkan Congress Tablo 7 de Romanya, Bulgaristan ve Türkiye nin tam üyelik yolunda ilerledikleri dönemde d fl ticaretlerindeki geliflmeler de erlendirilmifltir. Tüm bu ekonomik entegrasyonun d fl ticaretleri üzerinde nas l bir etki yaratt n görmek aç s ndan da bu de erler önemlidir. Bulgaristan 1999 y l ndaki 8,8 milyar dolarl k d fl ticaret hacminden, 2007 y l sonu itibariyle 35,3 milyar dolarl k bir d fl ticaret hacmine ulaflm flt r. Romanya 1999 y l nda toplam 17,7 milyar dolarl k mal ticareti yapabilmekteyken, 2007 y l sonuna gelindi inde bu rakam 80,3 milyar dolara ç km fl durumdad r. Son olarak Türkiye nin durumuna bak ld nda 2000 y l rakamlar na göre 63,3 milyar dolarl k d fl ticaret hacmine sahipken, 2007 y l sonu itibariyle bu de er 213,2 milyar dolara ulaflm flt r. Tablo 7: hracat ve thalat n Geliflimi, Milyar Dolar Kaynak: Eurostat Son olarak Tablo 8 de AB ile ilgili ülkelerin büyüme de erleri karfl laflt r lm flt r y llar n kapsayan dönemde AB y ll k ortalama % 2,4 büyümüfltür. Bulgaristan, son 10 y ll k dönemde y ll k ortalama % 5,3 büyürken di er yeni üye Romanya ise yine geçti imiz 10 y lda ortalama % 5,1 oran nda büyümüfltür y l nda her iki ülke de bir önceki y la oranla % 6,2 oran nda büyümüfltür. Aday ülkelerden Türkiye an lan dönemde % 4 büyürken, di er aday H rvatistan ise bu dönemde 3,6 oran nda büyümüfltür.

9 Romanya ile Bulgaristan n AB ye Ekonomik Entegrasyonu 223 Tablo 8: GSMH Büyüme Oranlar, % De erler Kaynak: Eurostat 4. Sonuç Bulgaristan ve Romanya ekonomik aç dan AB nin en fakir iki ülkesidir. Her iki ülkede de AB ye ekonomik entegrasyon a r ancak düzenli bir flekilde ilerlemektedir. Her iki ülke üyelik öncesinde, Orta ve Do u Avrupa ülkelerinin alm fl oldu u yat r mlar n çok gerisinde bir YDY alm fllard r. YDY girifli di er ülkelerin aksine üyelik sonras nda h zlanm flt r. Romanya ve Bulgaristan ihracatlar n h zl bir flekilde artt rmaktad r. Her iki ülke son 10 y ll k dönemde yüksek büyüme h zlar na ulaflm fllard r. Bu sayede AB ortalamas na ulaflmalar çok uzun zaman almayacakt r. Aday ülkeler Türkiye ve H rvatistan bir çok bak mdan her iki yeni üye ülkeden daha iyi bir performans sergilemektedir. Notlar 1 Türkiye 1/95 say l Ortakl k Konseyi karar uyar nca 1 Ocak 1996 tarihinden itibaren AB ile sanayi ürünlerini kapsayan, (baz ifllenmifl tar m ürünleri d fl nda kalan tüm tar m sektörünü kapsam d fl nda b rakan) bir gümrük birli ine girmifltir. 2 Sat fl de erinin ortalama % 2,5 una karfl l k gelen bir yük oluflturmaktad r. Kaynakça Christian Weise, The impact of EU enlargement on cohesion, Contribution to the international conference the enlargement and the future of the EU, October 2001 Fritz Breuss, Erfahrungen mit der fünften Erweiterung, W FO Monatsberichte 12/2007

10 Uluslararas Balkan Kongresi / 2 n d International Balkan Congress Enlargement, two years after An economic success, Communication from the Commission, COM(2006) 200 final, from 3 May 2006 Paul Brenton, Francesca Di Mauro, Matthias Lücke, Economic Integration and FDI: An Empirical Analysis of Foreign Investment in the EU and in Central and Eastern Europe, Empirica, 1999 Kluwer Academic Publishers Thomas Plümper, Christina J. Schneider, Discriminatory European Union Membership and the redistribution of enlargement gains, Journal of conflict resolution, Vo. 51, Nr. 4, 2007 World Investment Report 2008, UNCTAD