TÜRKİYE DEKİ MUHACİR AZERİ BASINI IŞIĞINDA SOVYETLERİN AZERBAYCAN TOPRAKLARINDA İSKÂN SİYASETİ

Transkript

1 TÜRKİYE DEKİ MUHACİR AZERİ BASINI IŞIĞINDA SOVYETLERİN AZERBAYCAN TOPRAKLARINDA İSKÂN SİYASETİ Özet Yrd.Doç.Dr. Telli KORKMAZ İlker TÜRKMEN Çarlık Rusya nın, XVI. yüzyılın ortalarında başlayan Türk Dünyası toprakları üzerinde yayılma siyaseti, XIX. yüzyılın sonlarına gelindiğinde büyük oranda hedefine ulaşmıştı. Bu süreçte, işgal edilen Azerbaycan toprakları üzerinde Rusların varlığının daimi olması için, sistemli bir toprak siyaseti uygulanmıştır. Rus göçmenlerin, en verimli ve en değerli Türk topraklarına yerleştirilmesine dayalı olan bu siyaset, Türk Dünyasının dört bir yanında sürekli olarak isyanlara sebep olmuştur. Çarlık Rusya nın akabinde, Sovyetler tarafından da uygulanan aynı iskân siyaseti, medreselerde yetişmiş olan Azerbaycan aydınları tarafından çıkarılan basın ile dünya kamuoyuna duyurulmuştur. İskân siyasetinin uygulamalarındaki haksızlıkları ve usulsüzlükleri dile getiren bu yazarlara, kendi yurtlarında kısa süre içerisinde Rusya tarafından yayın yasağı getirilmiştir. Türkiye yi ikinci vatan olarak gören bu aydınlar, yayın hayatlarına muhacir olarak Türkiye de devam etmişlerdir. Makalemizin konusuyla ilgili olarak, Türkiye de neşredilmiş olan Azerbaycan Yurt Bilgisi ve Odlu Yurt dergileri taranmıştır. Yardımcı kaynaklar ile birlikte elde edilen veriler ışığında, Sovyetlerin Azerbaycan topraklarında uyguladığı toprak siyaseti okuyucuya aktarılmaya çalışılmıştır. Anahtar kelimeler: Rus göçmenler, Azeri köylüler, toprak sorunu, Ruslaştırma çalışmaları ve tepkiler. THE SOVIET S SETTLEMENT POLICY IN THE LANDS OF AZERBAIJANIN LIGHT OF THE AZERBAIJANIAN REFUGEES PRESS IN TURKEY Abstract Tsarist Russian policies of expansion in the lands of the Turkish World that started in middle of the 16th century became successful to a great extent when it was the end of the 19th century. In this period, a systematic land policy was carried out so that the Russian existence in Azerbaijani territories could be permanent. This policy depending on the settlement of the Russian migrants in to the most fertile and valuable Turkish lands which caused steady revolts in all the corners of Turkish World. The same settlement policy fulfilled also by the Soviet following the Tsarist Russia was exposed to the world public view by help of the press of the Azerbaijani intellectuals people educated in medreses. In their own land, a publication ban by Russia was soon imposed to these writers who expressed the in justice and irregularities in the application of settlement policies. These intellectuals regarding Turkey as a second homeland continued their publication life in Turkey as refugees. Concerned with our article, the journals published in Turkey, Azerbaycan Yurt Bilgisi and Odlu Yurt were surveyed. In light of the domestic data as well as that from the foreign sources, the Soviet s land policy that she performed in Azerbaijan territories was aimed here by to be given to readers. Key words: Russian migrants, Azerbaijani villagers, issue of land, efforts for Russification and reactions. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Fen-edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Doktora Öğrencisi. 179

2 Giriş Köklü tarihi geçmişe sahip sayılı milletlerden birisi olan Türkler, Asya kıtası başta olmak üzere birçok kıtada hâkimiyet kurmuşlardır. Devlet olma bilincini çok erken dönemde kavramış olan Türkler, sistemli bir yönetime sahip olmanın verdiği avantaj ile yüzyıllar boyunca birlik içerisinde yaşamışlardır. Kendi dillerine örf ve adetlerine sahip çıktıkları sürece esarete düşmemişlerdir. Türkler, zaman içerisinde çeşitli boylara ayrılmışlar, bu boylardan bir kısmı imparatorluklar kurarken bir kısmı da esarete düşmekten kurtulamamıştır. Türk boylarının önemli bir kısmının yaşadığı, Orta Asya nın kuzeyinde bulunan Ruslar, başlangıçta Knezlikler şeklinde yönetilmişlerdi. Zamanla siyasi birliğini güçlendiren Rusya, Çar IV. İvan zamanında ilk olarak 1552 yılında Kazan Hanlığı nı ardından 1556 yılında Astrahan Hanlığı nı işgal ederek yayılma siyasetlerini başlatmıştır. Bu işgallerden sonra Rusya, artık Türk dünyasına daha fazla açılma imkânını bulmuş ve yalnız Rus halkının yaşadığı bir devlet olmaktan çıkıp imparatorluk olmaya başlamıştır. Rusya güçlenip Türk topraklarını bir bir işgal etmeye başladığı dönemde, Türkler farklı coğrafyalarda farklı siyasi birlikler halinde yaşıyorlardı. Rusya ile Türk dünyası toprakları arasında tampon bölge konumunda olan Altın Orda, Rusların güneye inmesine engel oluyor ve Türk dünyası topraklarını bu sayede koruyordu. Zamanının güçlü devletlerinden olan Altın Orda, bir takım iç meseleleri yüzünden zayıflar ve bu dönemde, ilki 1391 de olmak üzere birkaç kez Timur devletinin saldırılarına maruz kalır, bu saldırılar sonrasında zayıflayan Altın Orda yıkılır ve onun yerine parlayan Timur devleti olur. Timur, Altın Orda yıkıldıktan sonra dağılan Türk boylarını hâkimiyeti altında toplamak için bir ömür çaba sarf eder ama bunu başaramaz. Timur, 1405 tarihinde öldüğü zaman Orta Asya da ve Kafkasya coğrafyasında yaşayan Türklerin dört bir yana dağılması ve siyasi birlikler oluşturamaması, güneye inme çabasında olan Rusların işini kolaylaştırmıştır. Türk boylarının büyük bir bölümü Osmanlı Devleti çatısı altında imparatorluk haline gelip medeniyetini en yüksek seviyeye çıkartırken diğer tarafta kuzeydeki Türkler, Çarlık Rusya nın boyunduruğuna girmekle karşı karşıya kalmıştı. Rus yayılmacılığı başlamadan önce, Altın Orda devletinin yıkılmasından sonra toprakları üzerinde birçok Türk hanlığı kurulmuştur. Kuzey Türklerinin bulunduğu bölgelerde Kazan, Kırım, Astırahan, Kasım ve Sibir gibi hanlıklar bulunmaktaydı. Boylar halinde yaşayan Türklerin, her bir boyu bir hanlık tarafından yönetilmekteydi. Kökenleri açısından kardeş olan hanlıklar, kendi içerisinde mücadele halinde olduklarından etkili güç olamıyorlardı. Türk boyları bu durumdayken, iç mücadelelerini sona erdiren Ruslar, batı dünyasına yüzünü erken dönmenin verdiği avantajla, Türk hanlıkları arasındaki kavgalardan ve her hanlığın kendi içindeki entrikalardan yararlanmayı çok iyi bilmişlerdir. Konumuz Azerbaycan olmakla birlikte, Rusların erken dönemlerden beri işgal etmiş oldukları Türkistan coğrafyasından da bahsetmek gerekmektedir. Muhacerete çıkan bütün Türkler, Türkistan davasının birer mümessilleri olmuştur. Azerbaycan aydın ve yazarı olan Mirza Bala ve Mehmet Emin Resul-zade de Türkistan ile ilgili birçok yayın yapmıştır. Rusya Muhacir Türklerinin, ana vatan olarak nitelendirdikleri Türkistan, tarihin en eski çağlarından beri her yönden ilgi çekmiş olan memleketlerden birisidir. Tarih boyunca birçok hadiseler geçirmiş olan bu memleket, son esaret felaketini de yaşamak zorunda bırakılmıştır. Bilindiği üzere, yeniçağ Avrupa hâkimiyeti gelişinceye kadarki çağlarda, Türkistan kıymetli mahsul ve mamulâtıyla yakın ve uzak çevreleri besleyen önemli bir merkezdi (Y.T., 1953: 11). Türkistan denilince bazıları; tarihe karışmış, unutulmuş bir diyar, kenarda kalmış, dünya ile alakası olmayan başka bir âlem; bazıları da Rus istilasından sonra müstevliler tarafından kurulan ve Türkistan Umum Valiliği adı verilen idari bir teşkilat sahası hududuna sıkışan bir ülke diye nitelendirmektedir. Birtakım kimseler de; Türkistan ı Doğu ve Batı diye ayırmaktan başka, Sirderya ile Amuderya arasında Maveraünnehir diye adlandırarak Sibirya nın kuzeyinde farklı bir yer olarak göstermektedir. Çok geniş bir coğrafyayı kapsayan Türkistan, aynı zamanda bir yerleşim birimini de ifade etmektedir. Türkistan, günümüzde Kazakların ve Özbeklerin yoğun olarak yaşadığı Kazakistan Cumhuriyeti nin güneyinde Çimkent (Shumkent) e bağlı bir şehrin adıdır (Aşurbay, 1953: 7). Çarlık Rusya Türkistan da genişleme siyasetini sürdürürken, hâkimiyet kurmak istediği bölgenin güneyinde siyasi güç olarak, Buhara Emirliği, Hive Hanlığı ve Hokand Hanlığı bulunuyordu. Çarlık Rusya 1865 yılında Taşkent şehrini, 1868 yılında Semerkant ı ele geçirdi. Bu işgaller karşısında Buhara Emirliği Rus hâkimiyetini tanıdı. Aynı şekilde 1868 yılında Hokand Hanlığı da Rus nüfuzunu kabul etmek zorunda kaldı. 180

3 Bu işgaller neticesinde, Türk dünyası toprakları üzerinde erken devirlerden beri istila hareketini sürdüren Rusya, XIX. yüzyıl sonuna gelindiğinde emellerine büyük oranda ulaşmıştı. Rusya nın, Azerbaycan toprakları üzerindeki emelleri, XVIII. yüzyılın başlarında şekillenmeye başlamıştır. Azerbaycan ın jeopolitik konumu dolayısıyla, Türkiye ve İran arasındaki ticaretin transit merkezi olması ve bölgenin zirai ve hammadde yönünden zengin olması, Rusya nın bölgeye hâkimiyet kurması için önemli bir sebep olmuştur. Nadir Şah ın hâkimiyet sınırları içerisinde olan bölgede, yönetim yönünden bir zayıflığın olduğunu fark eden Rusya, ilk olarak 1735 te Azerbaycan üzerine bir akın düzenlemiştir. II. Katerina döneminde ( ) güney yönünde devam eden Rus ilerleyişi sonrasında 1758 yılında gelindiğinde, Kuba bölgesi ve Kafkasya nın büyük bir bölümü Rusya nın idaresi altına alınmış bulunuyordu. Rus hâkimiyeti altına alınan Azerbaycan topraklarında, Ruslar ile Azerbaycan hanlıkları arasında savaşlar eksik olmamıştır. Ruslar, 1805 te Gence Hanlığı ile yapmış olduğu savaş sonrasında hanlık topraklarını ele geçirmiştir Rus-İran savaşı sonrasında imzalanan Gülistan Antlaşması ile Kuzey Azerbaycan toprakları Ruslara bırakılmıştır. Bu durumu hazmedemeyen İran ın, Abbas Mirza kumandasındaki bir orduyla Kuzey Azerbaycan topraklarına saldırması sonrasında, İran ordusu mağlup olmuş Tebriz de Ruslara kaptırılmıştır. Bu savaş sonrasında İran ve Rusya arasında imzalanan Türkmençay Antlaşması (1828) ile Osmanlı ve Rusya arasında imzalanan Edirne Antlaşması sonucu Azerbaycan toprakları ikiye bölünmüş, Rusya Revan ve Nahcıvan hanlıklarını alarak Hazar denizinde egemenlik kurmuştur (Buniyatov, 1991: 1991). Kuzay Azerbaycan bölgesinde hâkimiyet kuran Rusya ile Güney Azerbaycan a hâkim olan İran arasında XX. yüzyılın başlarına kadar hâkimiyet yarışı devam etmiştir. Yüzyıllardır devam eden Rusya nın istila siyaseti neticesinde, 20 Nisan 1920 de müstakil Azerbaycan, mazlum Türk halkının kanı ile boyanmış, Rus emperyalizmini derinden hissetmişti. Sadece renk değiştirerek sahneye çıkan Sovyet yönetimi, hakkın ve adaletin düşmanı olmaya devam etmiş, Türklüğün tarihi geçidine, Türklüğün ezeli köprüsüne bayrağını dikmişti (Seyit Ahmet, 1933: 176). Türk tarihi içerisinde kara bir gün olarak nitelendirilen Azerbaycan ın işgal edildiği tarih, matem günü olarak tüm Türk dünyasında derinden hissedilmiştir. Hürriyet ve kurtuluş uğrunda canı pahasına mücadele veren Azeri Türkleri bu uğurda binlerce şehit vermiştir. Azeri şairi Gültekin in aşağıdaki dizeleri, Azeri halkının nazarında hak ve hürriyetin ne kadar değerli olduğunu gösterir niteliktedir. Halk ezilmedikçe vicdan haykırmaz, Hakkı alınana, Ölüm bile az. Sana dokunmayan ele gül uzat, Hakkını çiğneyen kafayı kır, at (Ahmet, 1933: 187). Sovyet idarecilerin Azerbaycan topraklarında sürdürdüğü sömürü siyaseti içerisinde, köylünün elindeki toprakların alınması ve Rus göçmenlere verilmesi ilk sıralarda gelmiştir. Rusya, işgal edilen topraklara göçü teşvik etmek için birçok imkân sunmuştur. Azerbaycan köylülerinin ellerindeki verimli araziler alınmış, Rus köylülerine verilmiştir. Sistematik bir biçimde köylünün serveti elinden alınmış kolhoza girmesi için halka baskı yapılmıştır (İsimsiz, 1933: 47). Sovyetlerin İskân Politikası Kızıl emperyalizm bilindiği gibi Pasifik sahillerinden Baltık sahiline kadar uzanan Doğu ve Kuzey Asya yı ve Doğu Avrupa yı içine almış bulunmaktaydı. Kızıl emperyalizmin 2. Dünya savaşından önceki sahası, Çarlık Rusya sından miras kalan Rusya toprakları ve Çarlığın kanlı istila hareketleri neticesinde olarak istila ettiği, Türk Dünyası topraklarıydı (Buğra, 1956: 1). Komünist yönetici kadroları, hiçbir zaman için hâkimiyetleri altında bulunan halk kitlelerine güvenmemişlerdir. Bu sebeptendir ki komünist irade, hâkimiyeti altında bulunan ahaliyi ancak aşağıda belirtildiği şekilde itaat altında tutabilmiştir. Bütün halkın günlük gıda maddelerine el koymak, insanları bütün insan haklarından mahrum bırakmak, herkesi ölüm ile korkutmak, vazifelendirilen casusları kürek tehdidi ile başlarına dikmek bu uygulamalardan bazılarıydı. Bunlara ek olarak bütün milletleri sindirme politikası gütmek, Rus olmayanları yurtlarından çıkartıp yerlerini Rus göçmenlerle doldurmak, bu siyasetin başka bir boyutuydu. Birçok kez görülmüştür ki komünistlerin bazen, taktik icabı halka göstermiş oldukları müsamahaları, halk, hürriyete kavuşmak için bir fırsat olarak kullanmıştır. 181

4 İnsanlığı, bulunduğu durumdan yücelten manevi bir kuvvetin, komünist idaresinde görülmüş olması şöyle dursun, bilakis bu idarenin pençesine düşmek felaketine maruz kalan halklar, maddi bakımdan olduğu gibi manevi bakımdan da inanılmayacak derecede zayıflatılıyordu. Bu insanlar doğruları saklamak, yalancı ve ikiyüzlü davranmak zorunda bırakılmışlardır. Ağır şartlar altında benliklerini kaybetmişler, mahzunluk ve çekingenlik perdesi bürünmeye mecbur bırakılmışlardır. Rus esaretine düşen halklar, hürriyetleri kaybetmenin yanında, refah ve huzuru da kaybetmişler, sefalet içerisine düşmüşlerdir (Buğra, 1956: 3). Komünistler başa geldiği zaman, ortaya atılan Marksizm teoriler en baştan uygulamaya koyulmamıştır. Komünistlerin bunları olduğu gibi tatbikat sahasına koyamayacakları ilk anlardan itibaren görülen bir gerçekti. Çünkü Lenin, iktidarının başlangıcında Marks ın çizdiği yolu terk etmiştir. Proletarya (işçi sınıfı) halk hâkimiyeti kurmak yerine, komünist parti diktatörlüğünü kurmuştur. Hürriyet isteyen milletleri, emperyalizmin en vahşi katliamlarıyla Rus hâkimiyeti altına almak suretiyle Çarlık Rus emperyalizmi aynen kurulmuştur. Hele Stalin daha da ileri giderek parti diktatörlüğünü kaldırmış, kendi diktatörlüğünü kurmuş Hitler ve Musollini yi bile geride bırakmıştır. Gerek Marksizm gerekse Leninizm ve Stalinizm olsun hiçbiri insanlığın empatisini kazanmamıştır (Buğra, 1956: 4). Türk Dünyası topraklarında, Rusların asimile unsurlarından biri, Rus iktisat politikasına bağlı olarak yürütülen, toprakların sömürge haline getirilmesiydi. Sovyetlerin sömürgeleştirme siyaseti iki yönlü olarak gerçekleşmiştir: a) Türk köylüsünün arazilerinin müsadere edilmesi b) Rus köylerinin, Türklerin ellerinden alınan topraklara yerleştirilmesi. İlk müsadere teşebbüsü 1773 de Orenburg Kalesi nin yapımı ile başlamıştır. Bu tarihten sonra Rusya dan getirilen göçmenlerin yerleştirilmesi için, arazi müsaderesinin ardı arkası kesilmemiştir. Rus askeri ve iktisadi menfaatlerinin bulunduğu her toprak parçasına Ruslar tarafından el konuluyordu (Hayit, 204: ). Rusya nın Türk Dünyası topraklarına Rus muhacirleri gönderme süreci XVI. yüzyılda başlamıştır. Bu tarihten itibaren Rus göçmenler, Türklerin topraklarına parça parça yerleştirilmeye başlanmıştır. Rus çiftçi muhacirleri işgal edilen topraklardaki en verimli arazilere yerleştirilmişlerdir. Yerleştirme işlemleri, Sovyet yönetimi başa geldiği zaman, belirli kanuni düzenlemelerle yapılmaya başlanmıştır. Yerleştirme işlemleri yalnızca verimli topraklar ile sınırlı kalmamış, kömür yataklarının bol olduğu yerlerde de uygulanmıştır. Rusya nın Türk dünyası topraklarının dört bir yanında uygulamış olduğu bu siyasete Azerbaycan dışından bir örnek verecek olursak; bütün Türkistan ın merkezi konumundaki Taşkent in 1926 yılı nüfus sayımında ahalisi varken, bu sayı 1930 yılında e ulaşmıştır (Yaş Türkistanlı, 1935: 9). Rusların, yüzyıllardır Azerbaycan da yaşayan Türkleri sindirmek için aldığı en önemli tedbirlerden birisi hiç şüphesiz Rus göçebeleri Azerbaycan topraklarına iskân etmektir yılında Çarlık hükümetinin çıkarmış olduğu bir kararname gereği, Sefirlikten (toprak köleliğinden) affedilen bir kısım Rus köylüsü Azerbaycan a o tarihte yerleştirilmeye başlanmıştır. Yerleştirme siyaseti sadece Rus köylüleri ve göçmenleri ile sınırlı değildi. Ermeniler de kasıtlı olarak Azerbaycan topraklarına yerleştirilmiştir. XX. yüzyılın başlarında Çarlık Rusya nın Azerbaycan topraklarında yürüttüğü milli ve dini politika sonucunda, Güney Kafkasya da bulunan 1.3 milyon Ermeni nin 1 milyondan fazlası Azerbaycan topraklarına yerleştirilmiştir (Pashayeva: 30). Ermenilerin Azerbaycan topraklarına yerleştirilmesi bununla sınırlı kalmamıştır. Azerbaycan ın Rusya işgaline uğramasından sonra, çok sayıda Ermeni nin Kuzey Azerbaycan topraklarına göç ettirilmesi, etniksiyasi durumu ciddi olarak etkilemiş, Azerbaycanlıların ata yurtlarından çıkarılması süreci hayata geçirilmiştir (Pashayeva: 32). Ruslar, Türkmençay ve Edirne Antlaşması maddelerine göre Osmanlı ve Kaçar topraklarından göç ettirilen on binlerce Ermeni ailesini Erivan, Nahcivan, Karabağ, Borçalı ve diğer Azerbaycan topraklarına yerleştirildiler. Bu uygulama ile Azerbaycan Türklerinin, ilk olarak da Azerbaycan köylülerinin, toprakları ellerinden alınarak Ermenilere verildi. Azerbaycan topraklarında onlarca, yüzlerce Ermeni meskeni oluşturuldu. Kısa süre içinde de Erivan, Karabağ ve diğer bölgelerde, özellikle köylü nüfusun içerisinde Hıristiyanların oranı yüzde 9-20 den yüzde ye çıkmıştır (Hacı Nur Oğlu, 2014: 1-2). Sovyet Hükümetinin, yönetimi devralmış olduğu Çarlık yönetiminin müstemleke ve muhaceret siyasetini aynen sürdürdüğü bilinen bir gerçektir. Sovyetlerin bu siyaseti inkılâp kisvesi altında daha şiddetli ve daha süratli olarak tatbik etmiş olduğu açıktır. Rus olmayan milletleri Ruslaştırmak için bir araç olarak görülen bu iki siyaset uğruna Sovyet yöneticileri, hiç çekinmeden büyük servetler harcamışlardır. Muhacirlere yarısını ödemek koşuluyla kredi imkânları sağlanmıştır. 182

5 Lenin, Rusya da iktidarı devraldıktan sonra çok geçmeden Çarlık Rusya nın geniş sınırlarına tekrardan ulaşmayı planlamıştır. Türk dünyası toprakları içerisinde büyük bir öneme haiz olan Azerbaycan topraklarını işgal etmek ve Bakü petrollerini her ne pahasına olursa olsun ele geçirmek Bolşeviklerin planları dâhilinde olmuştur. Bu plan uygulamaya konulurken kızıl ordu kullanmıştır. Yerli komünist olan Dr. Neriman Nerimanov da bu siyasette bir araç olarak kullanılmış ve sonrasında Sovyetlerin işine yaramaz hale gelince öldürülmüştür (Ahundova, 2001: 58). 30 Nisan 1930 tarihinde Bakü de, Azerbaycan vilayetlerinden gelmiş köylüler ile Azerbaycan Komiserler Şurası Reisi Dadaş Bünyatzade nin arasında yoldaşçasına görüşmesi olmuştur. Bir Mayıs tarihli Türkçe Komünist gazetesi bu görüşmenin içeriğini yayımlamıştır. Köylüler, komünistlerin ve Sovyet memurlarının Azerbaycan kazalarındaki başsızlıklarından şikâyete gelmişlerdir. Bu şikâyetler ne derece çok ve haklı olmalıdır ki Komünist gazetesi bile bu görüşmeler esnasındaki şikâyetlerden bahsetmek mecburiyetinde kalmıştır (Bala, 1930: 185). Köylüler demişlerdir ki: Bazı yerlerde köylüleri güç kullanarak kollektiv ziraat teşkilatlarına toplamışlar. Hatta öyle ittifaklar olmuştur ki, kolhoza girmeyen köylülere kumaş, şeker, ekine, su v.s. bile bırakmamışlar. Şeki vilayetinde kollektiv ziraat müesseseleri köylüleri zorla işletmiş ve ellerinden odunlarını bile almıştır. Köylüler kredi şirketinden dahi şikâyet etmişlerdir. Kredi şirketleri köylülere tohum vermemiş köylüleri zorla kredi şirketlerine aza olmaya mecbur etmiş; pirinç ekimi için verilen 10 manat krediden 7 manatını da azalık hakkı olarak alıkoymuştur. Birçok yerlerde yoksul köyler, seçim hakkından mahrum edilmiştir. Köy ve kaza Sovyetleri köylülere mallarını satmaya müsaade etmiyor. Sigorta teşkilatları haklı oldukları halde köylülerin telef olan malları mukabilinde, para vermekten sürekli kaçınıyorlar. Köylüler, kazalarda komünistlerin zorla köylüleri kalpağını çıkarıp şapka giymeye mecbur ettiklerinden dahi şikâyet etmişlerdir. Kim bilir daha ne kadar çok şikâyet olmuş ki Komünist gazetesi yalnız bu kadarı ile yetinmiştir. Fakat Azerbaycan köylüsünün durumunu öğrenmek için bu yazılanlar da kâfi derecede bilgi vermektedir. Dadaş Bünyatzade, köylülerin bu şikâyetlerine cevap olarak demiştir ki; Köyünüze döndüğünüz zaman ahaliye haber veriniz, hükümet hiç kimseyi zorla kolhoza girmeye mecbur etmiyor. Bu bizim siyasetimiz değildir. Biz kolhozu gönüllülük esası üzerine kuruyoruz. Köylünün, kolhoza girmediği için su, şeker vb. temel gıdalara ulaşma hakkından mahrum bırakılması, Müsavat siyaseti miydi? Azerbaycan köylüsünü orta asır usulünde biçare bırakıp parasız olarak hayvan gibi çalıştıran Darbeci Kolhozcular gizli müsavat teşkilatına mensup olanlar mıydı? Köylerde, kazalarda dinle mücadele diye camilerde cirit atanlar, Azerbaycan komünist fırkası emriyle hareket edenlerden değil miydiler (Bala, 1930: 186)? Bu gibi soruların cevapları aranırken, halkın içine düştüğü sefalet, en başta düşünülmesi gereken konudur. Halkın elinden alınan ve hayati önem taşıyan gıda maddeleri, halkları sindirmek amacıyla, önemli bir silah olar kullanılmıştı. Köy burjuvazisinin imhası, sosyalizmin kuruluşunda birinci halkadır. O halkayı köy ve şehirlerin ufak burjuva unsurlarını imhadan ibaret olan öteki halkalar takip etmiştir. Azerbaycan köylüsü, her ne şekilde olursa olsun imha edilmeye karar verilmiş olarak görülmektedir. Bu da gösteriyor ki Azerbaycan köylüsü hakkında, Komünistler tarafından ölüm kararı verilmişti. Bu kararın uygulanması şekillerini de halkın şikâyetlerinden anlamaktayız. En başta gelen uygulama şekli açlık siyaseti olmuştur (Bala, 1930: 189). Tarihi süreç içerisinde karşımıza çıkan bir gerçek vardır ki, her milletin en büyük milli mukadderatı, onun milli kültürü ve dinidir. Bu iki temel nokta, milletlerin savaş ve barış dönemlerinde nasıl hareket edeceklerini belirleyen önemli bir unsur olmuştur. Milli duygular ve dini inanışlar medeniyetlerin büyüklüğü ölçüsünde diğer büyük devletlerin etkisine maruz kalmıştır. Bu sebeptendir ki küçük milletleri hâkimiyeti altına alan emperyalist devletler, o milletlerin milli duygularını imha etmek maksadıyla milli-medeni teşkilatlarını tamamıyla tahrip ederler. Bu sayede ellerinde bulunan güçleri ile küçük milletlerin dini ve milli duygularına yön değiştirme çalışmalarına girişirlerdi. Lakin bunu uygularken yaptıkları cinayetleri örtbas etmek ve ahalinin cahil tabakasının muhabbetini kazanmak için, onların dinine hürmet ederlerdi. Rusya nın uyguladığı asimile politikası tüm bunlardan farklı bir yapıya sahip olmuştur. Rus hükümeti ahaliyi imha maksadıyla, kurmuş olduğu Jandarma Teşkilatı ile Ortodoks Ruhani Teşkilatı nı birleştirmiş ve bunlara yardımcı olarak rütbe ve para ile Tükler arasında casuslar ortaya çıkarmıştır (Abdullah Oğlu, 1933: 440). 183

6 Rusya nın, hâkimiyeti altında bulunan Türk milletine karşı uyguladığı ayrımcı ve düşmanca siyasete karşı, Odlu Yurt gazetesinin 1929 yılında yayımlanan 10. sayısında M.E. Resul-Zade şu şekilde yazıyor; Bizim kendi hudutları dâhilinde kalan Rus milletine karşı düşmanlığımız yoktur. Bilakis ona bu hususta her türlü iyi temennilerde bulunuruz. Fakat bununla beraber biz, istediğimiz şekilde hayatımızı kurmaktan ve medeni hayatımıza istediğimiz şekli vermekten men edilmeye, kendi amaçlarına alet edilerek, istismar ve istila emelinde bulunan herhangi bir Rus emperyalizmine bütün varlığımızla düşmanız. Bu emperyalist siyasete karşı, geçmişte ve hâlihazırda olduğu gibi gelecekte de karşı koymaktan zerre kadar çekinmeyiz (Resul-zade, 1929: 391) yılında Yedi-sekiz ay devam eden Köylere Sosyalizm Taarruzu Azerbaycan köylüsünü bir nevi açlığa mahkûm etmek oluyordu. Bütün şiddetiyle köylünün tavuğuna, ineğine, bal arılarına varana kadar sosyalize edilmiştir. Bu hadiseler olurken, halkın sabır taşı çatlamış silahına sarılan dağlara çıkmıştır. Azerbaycan topraklarında sürdürülen bu siyasetin sorumlusu olarak yerli halkı gören Sovyet yöneticileri, Azerbaycan'ın umumi kollektivize programına dâhil edilmediğini ileri sürmüşlerdir (Bala, 1930: 430). Her ne kadar Azerbaycan halkının kollektivize dışı bırakıldığı söylense de, uygulamaların o yönde olmadığı açık bir şekilde görülmüştür. Köylülerin tüm olumsuzluklara rağmen ellerinde bulundurdukları malların alınması sonucunda yönetime karşı isyanların başlaması ve asayişin bozulması kaçınılmaz olmuştur. Bu durum karşısında silahlanan köylüler, dağlara çekilmeye mecbur kalmışlardır (Resul-zade, 1930: 430). Azerbaycan'ın "mecburi ve umumi kollektivize siyasetine dâhil edildiğini kanıtlayan en önemli kanıt, köylünün elindeki zaruri ihtiyaçlarını alma siyasetidir. Moskova'nın Azerbaycan hakkında bu ölüm kararını verirken, her meselede olduğu gibi, bu meselede de Azerbaycan ın gücünü kırmak, hayati ihtiyaçlarını elinden almak, yaratıcı kuvvetini kırmak, onu hasta ve bir çare durumda bırakmak politikasını gütmesidir (Bala, 1930: 188). Bağımsızlık uğruna canlarını ortaya koyan Azerbaycan halkı, ne yazık ki bir takım Rus entrikaları ve yönetici zafiyeti yüzünden bağımsızlığını kaybetmiştir. 27 Nisan 1920 tarihinde Rus ordusu başkent Bakü'ye dayanmıştı. Rusların bildirisi; Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Kızıl Donanması size hâkimiyeti derhal yoldaş N. Nerimanov un başkanlığındaki Sovyet işçi ve köylü hükümetine vermenizi talep ediyor şeklindeydi. İsteklerinin yerine getirilmesi durumunda, Bakü'de istikrarın Rus ordusu tarafından sağlanacağını bildiren Ruslar, aksi bir durum olursa şehre ateş açacaklarını da bildirmişlerdi. 27 Nisan'da parlamentonun son oturumu M.E. Resul-zade başkanlığında toplanmıştı. Bağımsızlık yanlısı olan Resul-zade ve arkadaşları yönetimi devretmeye katiyen karşı çıkarken, parlementoda çoğunluk teşkil eden Sosyalist yandaşları yönetimi devretme taraftarıydı. M.E. Resul-zade ve arkadaşlarının itirazlarına rağmen parlamento, barışçıl yoldan yönetimin Bolşeviklere teslim edilmesine dair karar aldı (Hasanlı, 2010: 7). Bu kararın alınmasından sonra yönetimi devralan Sovyet işçi ve köylü hükümeti, Rus emirleri doğrultusunda hareket ederek, intikam almak isteyen Sovyet askerlerinin hareketlerine ses çıkarmamıştır. Azerbaycan ın Sovyet işgaline girmesiyle ilgili olarak Azerbaycan Yurt Bilgisi Dergisi 27 Nisan 1920 tarihinde büyük bir matem duyduğunu satırlarında uzun uzadıya açıklamıştır. Azerbaycan için bir yıkım olarak değerlendirilen Sovyet işgali neticesinde, Bakü nün bitmez tükenmez petrollerinin Rusya ya hâkimiyetine geçtiğini, Azerbaycan pamuk ve buğdaylarının Moskova açlarına gideceğini, İpek üretiminin Rusya ya geçtiğini, evleri tek tek dolaşılarak Türk ocaklarının söndürüldüğünü üzüntüyle yazmıştır (İsimsiz, 1933a: 147). Bolşevik İhtilali ile birlikte, Çarın tahtı yıkıldıktan sonra, mahkûm ve mağdur milletler arasında istiklaline kavuşan Azerbaycan ın bağımsızlığı uzun sürmemiştir (Bir Türk, 1929: 90). Sovyet Hükümeti işgal etmiş olduğu Türk dünyası topraklarında kalıcılığını kesinleştirmek için, sistemli bir iskân politikası gütmüştür. Rus hâkimiyetine giren bütün Türk topraklarında uygulanan ve Yerlileştirme olarak tabir ettiğimiz bu kavram her coğrafyada farklı biçimde karşımıza çıkmaktadır. Örnek verecek olursak bu kavram Türkistan coğrafyası için hükümet idari mekanizmalarını Türkistan yerli halkına yakınlaştırma siyasetidir (Canay, 1930: 5). Hükümet idarelerini, yerli halka açma şeklinde ortaya çıkan Milletleştirme siyasetini Sovyet Hükümeti daha sonra; Sovyet idaresini yerli halka yakınlaştırma ve cumhuriyetteki Sovyet işçilerinin her birinin yerli dili öğrenmesi gerekliliği olarak değiştirmiştir (Temuroğlu, 1935: 14). Bu siyaset aynı zamanda Ruslaştırma siyasetinin başka bir şekli olarak karşımıza çıkmaktadır. Sovyet hükümetinin, başa gelirken her millete kendi kaderini tayin etme hakkı vereceği konusunda ileriye sürdüğü vaatler hiçbir zaman gerçekleşmemiştir. Kendi kaderlerini tayin etmek bir yana, Sovyet 184

7 Hükümeti idaresinde yaşayan milletlere kendilerini idare edecek idarecileri kısmen de olsa seçme hakkı bile tanınmamıştır. Yerel yönetimlerde tamamıyla Rus idarecilerin bulunması Azerbaycan ahalisinin bir süre sonra isyanlara yönelmesine sebep olmuştur. Yerel yöneticilerin halkın talepleri doğrultusunda hareket etmemesi onların isteklerini göz ardı etmesinden dolayı halk ile yöneticiler karşı karşıya gelmiştir. Komünistlerin kongrelerinde en mühim mesele, Azerbaycan daki gergin vaziyet olmuştur. Sürekli devam eden köylü isyanları bir harp şeklini almış, Azerbaycan da Komünist Partisinin ve Sovyet yönetiminin zayıflamasına neden olmuştur. Maverayi Kafkasya Sovyet Federasyonu Reisi, Eliyava bunu açık bir şekilde itiraf etmiştir. Eliyava şöyle demiştir; Azerbaycan da devam eden isyanlar bütün Sovyet iktisadi planını altüst edecektir. Çünkü köylü isyanları, yalnız Kafkasya dâhilinde ve Kafkasya ile komşu olan yakın şarktaki nüfusun ölümüne değil, Rusya sanayisinin, petrolünün sekteye uğramasına, Rusya nın pamuk ve bakır gibi hammadde ürünlerini kaybetmesine sebep olacaktı (M.B, 1930: 364). Sovyet Hükümeti, yerlileştirme siyasetinin mahalli Bolşevikler tarafından uygulanıyor olmasını takdirle karşılamıştır. Azerbaycan dışındaki Türk dünyası topraklarında uygulanan siyaset de farklı değildi. Türkistanlıların devlet işlerine sayılarına oranla katılmalarını destekleyen mahalli idarecilere ise karşı devrimci gözüyle bakılmıştır. Türkistanlıların devletin idari işlerine katılabilmeleri şartı Yerlileştirme siyasetine bağlanmıştır. Rusya Komünist Fırkası Orta Asya Bürosu 1 nun Başkanı Zelinskiy in bu konudaki ifadeleri şaşırtıcıdır. Zelinskiy in yorumu şu şekildedir; Birçok yoldaş, yerlileştiriş denince bütün işlere yerli halkın görevlendirilmesi şeklinde anlamaktadır. Bu doğru değildir. Böyle bir mana vermek milli şovenizmin gerçekleşmesi demektir. Yerlileştiriş, hükümet mekanizmasının yerli halk menfaatine yakınlaşmasıdır. Bu yakınlaşma, Rusların yerli halk dilini öğrenmesiyle mümkündür (Canay, 1930: 27). Bu sözlerden anlaşılacağı üzere, Sovyetler birliğinin asıl amacı yerli halka idareyi vermek değil onların dilini öğrenerek onlara daha yakın olmaktır. Aslında Sovyet hükümeti tarafından öne sürülen yerli halkın dilini öğrenme siyaseti, bazı Sovyet yöneticileri tarafından reddedilmiştir. Bu konuya çarpıcı bir örnek verecek olursak, Milletleştirme meselesinin müzakeresi için Taşkent in Lenin mahallesinde 15 müesseseden sadece 5 temsilcinin katıldığı bir toplantıda, Yollar Müessesesi nin vekili Vostrof, yerli dili öğrenme konusunda; Yerli dili öğrenmek gereksizdir. Bunun için tercümanlar yeterlidir. Rus işçilerinin yerli dili öğrenmeleri için zaten gerekli para da ayrılmış değildir diye bildirmekteydi (İlter, 1931: 27). Çar yönetiminin Türk topraklarına Rus köylülerini getirerek zengin Türk ülkesini ikinci bir Rus diyarı yapmaya çalışması ve Türkleri Ruslaştırmak istemesi nasıl bilinen bir gerçekse, Rus sömürgecileri olan Bolşeviklerin de Rus emekçilerini göç ettirerek Türkleri Ruslaştırmaya çalışması acı bir gerçektir. Fakat düşmanın uyguladığı bütün bu iktisadi ve sosyal baskılara rağmen, halk arasında bir savunma duygusu ve iktisadi bir dayanışma olmuştur. Rus fabrikalarının mallarına muhtaç olmamak için yerli sanayiyi ve dokumacılığı tercih etmeleri, Ruslardan buğday istememek için buğdaylarını ihtiyat ambarlarında saklamaları, Sovyetlerin yıldırma çalışmalarına rağmen pamuk ekiminin yanında buğday ekmeleri en güzel dayanışma örnekleridir. Türk dünyası topraklarındaki yerel Rus yöneticileri, Hükümet merkezinin belirlediği şartları yerine getirmemişler, biz yerli dili öğrenmiyoruz. Becerebiliyorsanız bizi buradan gönderin. Zaten bu diller yakında yok olacak ve beynelmilel Rus dili ortak dil olacak diye karşılık vermişlerdir (Temuroğlu, 1935: 14). Buradan da anlaşılıyor ki, yerel hükümet görevlileri, Sovyetlerin uyguladığı asimile siyasetinin kesin başarıya ulaşacağını düşünmekteydiler. Yerli halk ile irtibat kurmak için bile dillerini öğrenmeyi reddetmişlerdir. Bu duruma ne komünist fırkası ne de hükümet yetkilileri ses çıkarabilmişlerdir. Sovyet Hükümetinin, Türk dünyası topraklarında yürüttüğü sömürü siyaseti içerisinde muhaceret siyasetinin önemli bir yeri vardır. Muhaceret siyasetini belirleyen ana tema, Rusya topraklarından göç ettirilen Rus göçmenlerinin, Türk dünyası topraklarının ekime ve dikime en elverişli yerlerine yerleştirmesi olmuştur. Bu sayede, Rusya da mevcut olan zararlı unsurlar Türk dünyası topraklarına gönderilmiş ve yerel birimlerde Rus hâkimiyetinin geleceği temin edilmiş oluyordu (Yaş Türkistanlı, 1933: 8). Azerbaycan da uygulanan Rus siyaseti ile Türkistan da uygulanan Rus siyaseti arasında çıkarların boyutundan başka bir fark olmamıştır. Örneğin, Türk dünyası içerisinde önemli bir paya sahip olan Kazakistan toprakları, Rusların uygulamış olduğu 1 Orta Asya Bürosu: Rus Proleteri Diktatörlüğünün Türkistan daki En Yüksek İdaresidir (Hokandlı, 1931: 10-11). 185

8 göç siyasetinden en fazla zarar gören bölge olmuştur. Rusya nın baskıcı yönetimi ve göçmenlerin iskânı politikası Kazakistan da milli bir uyanışa sebep oldu yılına gelindiğinde kısa sürede ülke geneline yayılan bir isyan patlak verdi (Saray, 2002: 125). Öncesi ve sonrası ile düşünüldüğü zaman bu isyan Rusya nın yönetiminden memnuniyetsizliğin çarpıcı bir göstergesiydi. Rusya dan Azerbaycan topraklarına sevk edilen göçmenlerin bazılarına beratlar verilerek verimli topraklar dağıtılmıştır. Buradaki gaye; Azerbaycan daki hâkimiyeti sağlamlaştırmak için köylüleri hâkimiyet altına almak olmuştur. Rusya dan göç eden ve iltimas tanınan zengin Rus göçmenlerinin Azeri köylüsü üzerinde ağa konumuna gelmesi sağlanmıştır. Bu durum Azeri yaşam tarzına tamamıyla zıt mahiyetteydi. Türk dünyasının değişik bölgelerinde yaşayan halkları asimile edebilmek için uygulanan yerleştirme politikası en verimli topraklara binlerce Rus göçmenin yerleştirilmesini öngörüyordu. Yerli halkın verimsiz topraklara sürüldüğü memleketlerde Rusların sayısı kasten attırılmıştır. Bölgenin toplumsal yapısı değiştirilerek halkın Sovyetler birliğine itaatini kolaylaştırmak amaçlandı. Bolşeviklerin, ihtilalden hemen sonra gerçekleştirmeye başladığı göç siyasetine karşı çıkan Türk dünyası aydınları ya sürgüne gönderildi ya da ölüme mahkûm edildi. Milli benliklerinin kaybolacağını düşünen ve uygulanan siyasete karşı çıkan bu aydınlara karşı Bolşevik yöneticiler, yerel yöneticileri her daim uyarmıştır. Yerli halkı, Rus göçmenlerine kıyasla alt bir tabaka olarak yansıtma çabasında olan Sovyet yöneticileri, uygulamış oldukları açlık siyaseti ile köylüyü kendilerine bağlamaya çalışmışlardır. Köylerde mülk sahiplerinin toprağını müsadere etmek, sosyalizmin ilk adımı olsa da, kollektiv ziraata geçmek ikinci bir adım olmuştur. Bu adım, Sovyetler ittifakında sosyalizm cemiyetinin kurulmasında önemli bir yer teşkil etmiştir (Bala, 1390a: 218). Sovyet yöneticileri, bir taraftan göçebe olarak yaşayan Türk halkını yerleşik hayata geçmeye zorlamakta, bir taraftan da bu geçişi zorlaştırmaktaydı. Merkezi yönetimin görevlendirmesi doğrultusunda yerel Sovyet liderlerin görevi; kollektivize hareketinin sürekliliğini sağlamak, bu sistemi kontrol altında tutmak, pamuk ziraatının gelişmesi için çaba göstermekti. Bunun yanında yerel Sovyet yöneticileri, olası bir kıtlığa karşı erzak hazırlığı yapmalı, vergilerin düzenli olarak toplanmasını sağlamalı, üretilen pamuğu işlemeye hazırlatmalıydı. Bu sistemin yürüyebilmesi için, yararlanılması kolay olan yoksul köylüler tercih edilmiştir. Mülkiyeti bulunmayan köylüler verimli topraklardan alınıp başka yerlere sürülmüşlerdir. Hem Rus köylüsü hem de Azerbaycan köylüsü bu yer değiştirmeye tabi tutulmuştur. Bu siyasetteki gaye, Azerbaycan halkını iktisadi yönden istismar etmek, birbirine düşürmek, zavallı duruma düşmüş memleketi sınıf mücadelesi sahasına çevirip, memleketin mahsul ve servetini kolaylıkla merkez Moskova ya götürmekti (M.B, 1931: 506). Azerbaycan da toprakların resmen müsaderesi, Rusya da komünist fırkasının gelişme devrine tesadüf etmektedir. Rusya da Nep denilen ufak toprak sahiplerinin, büyük bir muvaffakiyette olduğu ve Rusya takibine düştüğü dönemde, Azerbaycan da müsadere edilen az topraklı köylülerin durumu da bu sınıfa giriyordu. Yani az toprağı olan köylünün toprağı devlet tarafından elinden alınıyordu. Bu ıslahatı Sovyet yönetimi Müsavat Fırkası yöneticilerinden talep etmişti. Komünist Fırkası böyle bir ıslahatı Müsavat liderlerinden 5 6 aylık bir zaman diliminde yapmasını istemiş fakat böyle bir ıslahat 10 yıllık bir sürede dahi bitirilememiştir. Sovyet İstatistikçileri 1929 senesinde Azerbaycan da topraksız-yoksul, orta derecede topraklı olduğunu göstermişlerdir (Bala, 1930a: 218). Sovyetlerin amaçlarının, kendilerini sömürü siyasetine alet etmek olduğunu bilen Azerbaycan halkı, her zaman için temkinli davranmaya özen göstermiştir. Bu konuyu Azerbaycan Yurt Bilgisi dergisinde yayımlanan Abdülkadir (İnan) Hoca nın şu sözleri açıklayıcı mahiyettedir. Biz çarın muhacir ve iskân işlerini çok iyi biliriz, onun matbuatında da Rus muhacirlerinin Kazak- Kırgız sahalarına, refah ve saadet getireceğinden bahis olunuyordu. Bununla beraber bugünkü tehcir ve iskân işleri ile Çar Hükümeti nin siyaseti arasında benzemeyen nokta bulunduğunu inkâr etmek kabil değildir. Bu da Çar Hükümeti nin 50 sene zarfında yapamadığı işi İnkılâp Rusya sının 10 sene zarfında yaptığıdır. Malumdur ki müstemlekeler öğrenme ve öğretmede, muayyen bir anane ve kaidelere tabidir. Müstemlekeci milletler tarafından fethedilen ülkeler, Metropoli Evladına (şehir çocuğuna) daima, iptidai kavimlerin tesadüfî olarak işgal ettikleri saha ve orada bulunan kavimler de medeni ve iktisadi inkişafları için bir medeni milletin himayesine muhtaç diye öğretilirler. Bu yerliler kendi menfaatlerini bilmeyerek hami ve müşfik millete karşı isyan çıkarırlarsa, her müşfik baba gibi cennetten çıkmış dayak ile terbiye vermekte 186

9 medeni milletin vazifesi olduğu anlatılır. Bu, müstemlekeci milletlerin değişmez ananeleridir. Bundan Fransız, İngiliz, Alman, Japon vesaire müstesna olmadığı gibi Ruslar da istisna edilemez (Abüulkadir, 1932: 450). Abdülkadir Hocanın kaleme almış olduğu sözlerden anlaşılacağı üzere, Ruslar kendilerini medeni bir millet olarak görmekte işgal ettiği topraklarda yaşayan halkın medeniyete muhtaç olduğunu ileri sürmekteydi. Bu düşünce gelecek kuşaklara da bir vazife olarak öğretilmekteydi. Emperyalist devletlerin hiçbirinin müstemlekeci siyasetin dışında tutulamayacağını da dile getiren yazar, Rusya nın yerli halka bakış açısını yukarıdaki ifadelerle ortaya koymuştur. Azerbaycan Yurt Bilgisi dergisinin isimsiz yazarlarından birisi, 1933 tarihinde kaleme almış olduğu Azerbaycan ın Büyük Matemi 27 Nisan 1920 başlıklı yazısında Sovyet lerin Azerbaycan ı istilasını şu dizelerle ifade etmiştir; Türk an a nesi Türk mukadderatı yıkıldı. Binlerce aile evlerinden sokağa atılarak yerlerine Kızıl Rus mujiki (Rus köylüsü) yerleştirildi. Türk Azerbaycan ında bundan sonra Türk misafir, Rus ise hakiki ev sahibi oldu. Artık köklü Türk istiklal ruhu yerine, Rus kokulu mujik Azerbaycan ı istila etti. Türk e hicret Rus a yerleşme çağı geldi. Baştanbaşa Azerbaycan da kızıl bayraklar dikildi. Ahali lallığa mahkûm edildi. Oktobr lisanı zafer lisanı olarak ilan edildi. Her şey değişti, bütün istiklali ile yaşayan millet, milli Azerbaycan yolunda alıkonuldu. 27 Nisan da Rusya, Kızıl Ordu vasıtasıyla eski hududunun bir parçasını daha elde etti (İsimsiz, 1933a: 147). Her türlü zor koşullar altında çıkarılan Rusya Türklerinin yayınları, Çarlık Rusya nın ve ardından Sovyetlerin uygulamış olduğu asimile siyasetini bütün çarpıcılığıyla ortaya koymaktadır. Gerek Rus göçmenlerin Türk topraklarına yerleştirilmesi gerekse yerleştirme esaslarında uygulanan usulsüzlükler ve haksızlıklar Azerbaycan halkını yıldırmıştır. Her fırsatta bağımsızlığını kazanmak için mücadele veren Azerbaycan Türkleri, uygulanan her türlü zorbalıklara rağmen kültürünü ve dilini büyük oranda korumuşlardır. Rusya nın hâkimiyetinden kurtulmak için mücadele veren Azerbaycan aydınlarının müstakil bir devlet olma hayali 30 Ağustos 1991 tarihinde gerçek olmuş bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti ilan edilmiştir. Sonuç Kazan ın işgal edildiği 1552 yılından itibaren, Rusya nın hâkimiyeti altına girmeye başlayan Türk Dünyası toprakları XIX. yüzyıl sonuna gelindiğinde büyük oranda Rusya nın hâkimiyetine dâhil olmuştu. Rusya nın hâkimiyeti altına almış olduğu Türkler ile ilgili asimile politikası farklı alanlarda kendini göstermiştir. Gerek dil yönünden gerekse ekonomik ve kültürel yönden asimile edilmeye çalışılan Türkler her fırsatta Rusya nın bu siyasetine karşı çıkmışlardır. Çarlık Rusya dan, 1917 yılında ihtilal sonucu yönetimi devralan Bolşevikler de farklı bir görüntüde aynı siyaseti daha ağır olarak sürdürmüşlerdir. Bolşevikler, yönetimi ele geçirmeden önce gayrı Rus halklar için Kendi Kaderini Tayin Etme Hakkı nı dile getirmişler fakat bunun samimiyetten uzak olduğunu çok geçmeden göstermişlerdir. Bolşevikler, Türk köylüsünün elindeki verimli toprakları ellerinden almış, Rusya dan göç ettirilen Rus köylülere dağıtmıştır. Türk köylülerinin içine düştüğü durumdan yararlanmayı bilmişler onları istedikleri gibi yönlendirmeye çalışmışlardır. Sovyetlerin iskân politikası Türkistan topraklarında yoğun bir şekilde gerçekleştirilirken Azerbaycan topraklarında da amansız bir şekilde sürdürülmüştür. Azerbaycan köylüsünün temel gıdaları ellerinden alındığı gibi, köylü halkı Kolhozlara girmeye zorlanmıştır. Tatarların öncülüğünde açılan medreselerde yetişen gençler, Rusya hâkimiyetindeki Türklerin aydın sınıfını oluşturmuşlardır. Bu aydın sınıfın çıkarmış oldukları gazeteler ve dergiler halkın tercümanı olmuştur. Basın üzerindeki Rus baskısı hiçbir zaman eksik olmamıştır. XX. yüzyılın başlarında, Rus baskısından dolayı Azerbaycan da yayın hayatını devam ettiremeyen aydınlar ikinci vatan olarak gördükleri Türkiye ye gelmişler, yayın faaliyetlerine burada devam etmişlerdir. Bu dönemde Türkistan kavramı çok geniş olarak düşünüldüğünden, Azerbaycan bölgesi de bu kavram içerisinde ele alınmış ve çıkan yayınlarda bu bölge olayları dile getirilmiştir. Gerek öz yurtlarında gerekse muhacerette bulunan aydınlar, basın üzerinde yoğun baskıların olduğu bir dönemde böylesine haberleri kısıtlı da olsa halka duyurabilmek için mücadele vermişlerdir. Halkın ahvalini ve Rusya nın uyguladığı siyaseti anlatan haberler, ya isimsiz olarak yayınlanmış ya da havadis kısmında verilmiştir. Sovyetlerin uyguladığı iskân politikası ile ilgili haberler, bülten içerisine kısmen serpiştirilmiştir. Bu durum bize Sovyetlerin uyguladığı baskı ve yıldırma 187

10 siyasetinin ciddiyetini göstermesi bakımından önemlidir. M. E. Resul-zade ve Mirza Bala gibi Azerbaycan aydınlarının, gerek Azerbaycan ile ilgili gerekse Türkistan coğrafyasının tamamı ile ilgili yazmış oldukları yazılar Odlu Yurt ve Azerbaycan Yurt Bilgisi dergilerinde yayınlanmıştır. Zor şartlar altında uzun denebilecek bir süre yayın hayatına devam etmiş olan bu iki dergi, makalemizin şekillenmesinde büyük katkı sağlamıştır. KAYNAKÇA Abdullah Oğlu, H. (1933). Kırım Türklerine Karşı Rus Siyaseti (1.Yıl). Azerbaycan Yurt Bilgisi, S. 12, Abdülkadir. (1932).Tahlil ve Tenkitler, Azerbaycan Yurt Bilgisi, S. 12, Ahmet, M. (Türkistanlı), (1933), Azerbaycan İstilası, (2.Yıl), Azerbaycan Yurt Bilgisi, S. 16, Aşurbay, N. (1953). Türkistan Ülkesi. Türkistan Mecmuası, S. 6/1, Mirza, B. (1930). Köylüyü İmha Siyaseti, (2. Yıl). Odlu Yurt, S. 17, Bala, M. (193a). Baş Döndürücü Muvaffakiyetler, (2. Yıl). Odlu Yurt, S. 18, Bir Türk. (1929). Türkün Kara Günü, (1.Yıl). Odlu Yurt, S. 3, Buğra, M. E. (1956). Kızıl Emperyalizm ve Hür Dünya. Türkistan Sesi Mecmuası, S. 6, 1 6. Canay, (Abdulvahap Okay). (1930). Türkistanda Yirlileştiriş Nimeden İbaret?, Yeni Türkistan, S. 2, 3-5. Devlet, N. (1999). Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi ( ), 2. Baskı, Ankara: T.T.K., Yayınları. Hacı Nuru Oğlu, H. (2014). Kuzey Azerbaycan da Çarlık Rusya sının Göç Ettirme Politikası ve 1830 lu Yıllarda Demografik Durum, Yeni Türkiye, S. 60, 1-4. Hasanlı, C. (2010) April Coup, Decline of Azerbaijan Democratic Republic, IRS-Heritage, No:2, 4 8. Hayit, B. (2004). Türkistan Devletlerinin Milli Mücadeleleri Tarihi,, 3. Baskı, Ankara: T.T.K Basımevi. Hokandlı, (1931). Orta Asya Bürosu, Yaş Türkistan, S. 19, İlter, (Abdulvahap Oktay), (1931). Türkistan da Millileştiriş Meselesi, Yaş Türkistan, S. 23, İsimsiz, (1933). Tahlil ve Tenkitler, (2.Yıl), Azerbaycan Yurt Bilgisi, Bilgisi, S. 13, İsimsiz, (1933a). Azerbayca ın Büyük Matemi 27 Nisan 1920, Azerbaycan Yurt Bilgisi, S. 16, Kanlıdere, A. (2009). Türkistan ın Tarihi, Kültürel Gelişimi ve Rus Tesirleri. YOM Türk Kültür Dergisi, S. 15, M.B. (1930). Azerbaycan Hayat ve Matbuatından, (2.Yıl). Odlu Yurt, S. 21, M.B. (1931). Azerbaycan Hayat ve Matbuatından, (2.Yıl). Odlu Yurt, S. 25, Mehmet, S. (2002). Kazakistan, TDVİA, C. XXV, Ankara. Buniyatov, Z.M. (1991). Azerbaycan, TDVİA, C.IV, İstanbul. Resul-zade, M.E. (1929). Rusya Köleliğinde Kırım (1.Yıl). Odlu Yurt, S.10, Resul-zade, M.E. (1930). Azerbaycan da Vaziyet, (2.Yıl). Odlu Yurt, S. 23, Seyid Ahmet, C. (Kırımlı), (1933). Azerbaycan İstilası, (2.Yıl), Azerbaycan Yurt Bilgisi, S. 16, Ahundova, T. (2001). Mirza Bala Mehmetzâde nin Hayatı, Faaliyetleri ve Düşünceleri, Ege Üniversitesi SBE, T.D.T. Bölümü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir. Temuroğlu, (Tahir Çağatay), (1935). Yirlileştiriş İşinin Akibeti, Yaş Türkistan, S. 6, Pashayeva, U. XX. Yüzyılın Başlarında Azerbaycan da Göçmen Ve Mülteci Sorunu, Kültür Evreni, Y. T. (1953). Türkistan İstilası Nasıl Hazırlandı. Türkistan Mecmuası, S. 3/4, Yaş Türkistanlı, (1933). Rus Muhaceret Siyaseti Tehlikesi, Yaş Türkistan, S 43,

11 Yaş Türkistanlı, (1935). Kazakistan ın 15. Yıllığı Münasebetiyle, Yaş Türkistan, S. 73,