T.C. SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ

Transkript

1 T.C. SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ BARTIN DA SORGUM ( Sorghum bicolor (L. ) Moench ) ÇEġĠTLERĠNĠN ĠKĠNCĠ ÜRÜN SĠLAJLIK OLARAK YETĠġTĠRĠLMESĠ Ramazan BAġARAN YÜKSEK LĠSANS TEZĠ TARLA BĠTKĠLERĠ ANABĠLĠM DALI OCAK KONYA Her Hakkı Saklıdır

2 i

3 ii TEZ BĠLDĠRĠMĠ Bu tezdeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edildiğini ve tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada bana ait olmayan her türlü ifade ve bilginin kaynağına eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm. DECLARATION PAGE I hereby declare that all information in this document has been obtained and presented in accordance with academic rules and ethical conduct. I also declare that, as required by these rules and conduct, I have fully cited and referenced all materials and results that are not original to this work. Ramazan BAŞARAN Tarih: 27 / 01 / 2011

4 iii ÖZET YÜKSEK LĠSANS TEZĠ BARTIN DA SORGUM ( Sorghum bicolor (L. ) Moench ) ÇEġĠTLERĠNĠN ĠKĠNCĠ ÜRÜN SĠLAJLIK OLARAK YETĠġTĠRĠLMESĠ Ramazan BAġARAN Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Ana Bilim Dalı DanıĢman: Prof. Dr.Mevlüt MÜLAYĠM 2010, Sayfa 47 Jüri: Prof. Dr.Mevlüt MÜLAYĠM Doç. Dr. Alp Önde YILDIZ Yrd. Doç. Dr. Ahmet TAMKOÇ Bu araştırma, 2009 yılı Bartın ili Topluca köyünde taban arazide su verilmeden yapılmıştır. Temmuz - Ekim ayları arasında tahıl hasadından sonra ikinci ürün olarak Silajlık Sorgum (Çeşit: Populasyon, Rox, Leoti), Sorgum x Sudan otu (Çeşit: GrazerN2, Greengo,) çeşitlerinin Bartın ilinde yetiştirilmesini belirlemek amacıyla Tesadüf Blokları deneme deseninde dört tekerrürlü olarak yürütülmüştür. Araştırma sonuçlarına göre, çeşitler arasında iststistiki olarak bitki boyu, bitki çapı, yaprak sayısı, dekara yeşil ot verimi, dekara kuru madde verimi, başaklanma (salkım oluşturma süresi) ve gevreklik değerleri önemli farklılık bulunmuştur. En yüksek bitki boyu 245 cm ile Greengo çeşidinde, en yüksek bitki çapı 1.6 cm, en yüksek yaprak sayısı 11.4 bitki/adet, en yüksek yeşil ot verimi 4453 kg/da ile Leoti çeşidinde, en yüksek kuru madde verimi kg/da ile Populasyon da, en erken başaklanma süresi 77 gün ile Greengo çeşidinde, en yüksek gevreklik 1-9 skalasına göre 3 ile Leoti çeşidinde de tespit edilmiştir. Sonuç olarak Bartın İlinde tahıl hasadından sonra ikinci ürün olarak Sorgum ve Sorgum x Sudanotu melezi bitkisi tarımında, Batı Akdeniz araştırma enstitüsünden temin edilen silajlık Sorgum Leoti çeşidinin başarılı bir şekilde yetiştirilebileceği ortaya konulmuştur. Anahtar Kelimeler: Bitki Boyu, Çeşit, Ham Protein Oranı, Sorgum x Sudan Otu, Yeşil Ot Verimi

5 iv ABSTRACT MS THESIS SORGHUM VARIATIES (Sorghum bicolor (L.) Moench) GROWN AS A SILAGE FOR SECOND PRODUCTION IN BARTIN Ramazan BAġARAN THE GRADUATE SCHOOL OF NATURAL AND APPLIED SCIENCE OF SELÇUK UNIVERSITY THE DEGREE OF MASTER OF SCIENCE OF PHILOSOPHY IN FIELD CROPS Advisor: Prof. Dr. Mevlüt MÜLAYĠM 2010, 47 Pages Jury Prof. Dr. Mevlüt MÜLAYĠM Asos. Prof. Dr.Alp Önder YILDIZ Asist. Prof. Dr. Ahmet TAMKOÇ This research was carried out with the determine to effect of row spacing on silage sorghum x sudangrass cultivar as second crops and irrigated crop after cereals was harvested between July and October in The experiment was arranged in the "Randomized Blocks" experimental design with four replications and conducted at dry land base of 2010 in the village of Topluca - Bartın. In this study, Rox, Leoti, Grazer N2, Greengo and Population cultivars were used as experiment material. According to the results of research, statically significant differences were found among plant height, stem diameter per plant, leaf number per plant, green grass yield, dry matter yields, creating the earliest period and fragility. The highest plant height 245 cm (Greengo), stem diameter per plant 16 mm (Leoti), leaf number per plant 11.4 (Leoti), green grass yield 4453 kg da- 1 (Leoti) dry matter yield kg da- 1 (Population), creating the earliest period 77 days (Greengo) and fragility 3 (Leoti) were have been identified As a result, Bartın province as second crop after grain sorghum and sorghum x sudanotu hybrid plant agriculture research institute obtained from the Western Mediterranean Leoti grown successfully been put forward. Keywords: Cultivars, Crude protein rates, Green grass yield, Sorghum x Sudangrass, Plant height

6 v ÖNSÖZ Ülkemizdeki hayvan beslemedeki en önemli sorunlarından birisi kaliteli kaba yem açığıdır. Sorgum ve Sorgum x Sudanotu melezi çeşitleri bu açığı kapatmada önemli yem bitkileridir. Batı Karadeniz Bölgesi nde tahıl hasadından sonra araziler üç dört aylık sürede boş kalmaktadır. Bu üç dört aylık boş zaman aralığında ikinci ürün olarak Sorgum x Sudanotu ve Sorgum çeşitleri yetiştirilerek kaba yem açığını gidermede bir nebze olsun fayda gösterebilir. Böyle önemli bir konuyu tez olarak bana veren ve her türlü konuda yardımlarını esirgemeyen değerli danışman hocam Prof. Dr. Mevlüt MÜLAYİM e bu konu hakkında ilgisini esirgemeyen Yrd.Doç.Dr.Ramazan ACAR ve Yrd.Doç.Dr Ahmet TAMKOÇ a tüm tez çalışmalarım boyunca ve istatistik analizlerde özverili yardımlarını esirgemeyen Araş.Gör. Abdullah ÖZKÖSE ye diğer bölüm öğretim üyelerine ve her türlü koşulda bana destek olan aileme teşekkürlerimi sunarım. Ramazan BAŞARAN KONYA 2011

7 vi ĠÇĠNDEKĠLER Sayfa No TEZ BİLDİRİMİ... ii ÖZET... iii ABSTRACT... iv ÖNSÖZ... v İÇİNDEKİLER... vi 1.GİRİŞ KAYNAK ARAŞTIRMASI MATERYAL VE METOD Materyal Metod Gözlem ve ölçümler m² deki sap sayısı ( adet) Bitki boyu (cm) Bitki çapı (mm) Yaprak sayısı (adet) Bitkide kardeş sayısı (adet/bitki) Bitkide yaprak oranı (%) Bitkide Sap Oranı (%) Bitkide Salkım Oluşturma Süresi (Gün) Bitkide Gevreklik (1-9 Skalası) Yeşil ot verimi ( kg/da) Bitkide kuru madde oranı (%) Bitkide kuru madde verimi (kg/da) Bitkide ham protein oranı (%) Bitkide ham protein verimi (kg/da) İstatistiki analiz ve değerlendirmeler Araştırmanın Yerinin Genel Özellikleri İklim özellikleri Toprak özellikleri ARAŞTIRMA SONUÇLARI VE TARTIŞMA m² deki Sap Sayısı ( adet ) Bitki Boyu ( cm )... 19

8 vii 4.3. Sap Çapı ( mm ) Bitkide yaprak sayısı (adet / bitki) Bitkide Kardeş Sayısı (adet / bitki) Bitkide Yaprak Oranı (%) Bitkide Sap Oranı (%) Bitki Salkım Oluşturma Süresi ( gün ) Bitkide Gevreklik ( 1-9 Skalası ) Yeşil Ot Verimi ( kg / da ) Bitkide Kuru Madde Oranı ( % ) Kuru Madde Verimi (kg / da ) Bitki Ham Protein Oranı (%) Bitki Ham Protein Verimi (kg / da ) SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ... 47

9 1 1.GĠRĠġ Ülkemizde kaba yem üretimi mevcut hayvan varlığımızın kaba yem ihtiyaçlarını karşılayacak düzeyde olmadığını belirten Aydın ve Uzun (2002) ve Gökkuş (1994) ülkemizde FAO istatistiklerinde 12.4 milyon hektarlık bir alanı kaplayan meralarımızdan, yem bitkileri ekilen alanlardan, dane baklağil artıkları, endüstri bitkileri, pancar posaları, sebze ve meyve artıklarından sağlanan toplam 18.0 milyon ton kadar olduğunu bildirmektedirler. İhtiyaç duyulan kaba yem açığının büyük bir kısmının hayvan besleme açısından bir dolgu maddesi niteliğinde olan sap ve saman ile karşılanmaktadır. Hayvan varlığımızın bütün yıl boyunca yaşama ve verim payı ihtiyacı olan kaliteli kaba yemler yeterince sağlanmadıkça, hayvancılıkta diğer sorunların da doğal olarak ortaya çıkacağı ve önem kazanacağı bir gerçektir. Sorgum, Dünyada insan ve hayvan beslenmesinde en fazla kullanılan beş ana üründen birisidir. Dünyada ekiliş ve üretim bakımından buğday, mısır, çeltik ve arpadan sonra beşinci sırada yer almaktadır (Baytekin, 1992). Silajlık sorgum çeşitleri hayvancılığı gelişmiş birçok ülkede hayvan beslemede yaygın olarak kullanılmaktadır. Sorgum çeşitleri birim alanda fazla yeşil aksam meydana getirdikleri gibi, hayvanlar için besleyici ve lezzetli yem oluşturmakta ve silolanması kolay olmaktadır (Açıkgöz, 1995; Heath ve ark., 1985). Bartın; Batı Karadeniz Bölgesinde ılıman iklim kuşağında olan bir ilimizdir. İlimizde bir çok ilde olduğu gibi tahıl hasadından sonra araziler 3-4 ay boş kalmaktadır. Bu boş zaman dilimi hayvanların kaba yem ihtiyacını karşılamak için yem bitkileri ekimi yapılarak değerlendirilebilir. Bu bölgede mısır, dane ve silajlık özellikleri bakımından tercih edilmektedir. Sorgum ve Sorgum x Sudanotu melezleri, kuraklık ve yüksek sıcaklıklara mısırdan daha fazla dayanabilmesi, biçimden sonra yeniden sürebilmesi, besleme değerinin mısıra yakın olması, aynı ekolojik koşullarda mısırdan daha fazla hasıl ürün verebilmesi, su kullanım etkinliğinin yüksekliği ve birim alandan daha fazla hazmolunabilir besin maddesi üretmesi, hastalık ve zararlılara daha dayanıklı olması gibi yönleri ile mısıra alternatif olabilirler (Çiğdem ve Uzun, 2006). Yem açığı bulunan ülkemizde ve ilimizde tahıl hasadından sonra ikinci ürün olarak Sorgum ve Sorgum x Sudanotu melezi ekimi denemeye alınarak yem açığını kısmen kapatabilmek amacıyla bu araştırma yapılmıştır.

10 2 2.KAYNAK ARAġTIRMASI Konu ile ilgili aşağıda yazılı olan kaynak araştırmaları tarih sırasına göre verilmiştir. Boren ve ark. (1962), silajlık tahıllarda kuru madde oranı %27-32 olduğu dönemlerde hasat edilmeleri gerektiğini, % 35 den fazla kuru madde içeren silajlarda ise aneorobik fermantasyonun oldukça güç olacağını bildirmişlerdir. Martin ve ark. (1976), şeker sorgum yaprak sayısının optimum şartlarda 6 ila 17 adet arasında değişebildiğini belirtmektedirler. Akyıldız (1981), sudan otunun çiçekteyken kuru maddesinin %23.40, ham protein oranının %1.90 olduğunu bildirmiştir. Sorgum türlerinde bitki boyunun 4.50 m ye kadar çıkabildiği, sap kesitinin oval olduğu ve sap kalınlığının 1-5 cm arasında değiştiği, sap çapının yukarıya doğru azaldığı kaydedilmiştir. Sorgum x Sudanotu melezlerinin diğer sorgum türlerine göre saplarının daha sulu ve şekerce zengin olduğu belirtilmiştir. Bitkide sap, yaprak kını ve yaprak ayasının genellikle mum tabakasıyla kaplı olduğunu, bu mum tabakasıyla bitkiden transprasyonla kaybedilecek su miktarının minimuma indirildiği bildirilmiştir (Gençkan 1983, Kumuk ve Avcıoğlu 1986, Emekliler 1993, Acar ve ark. 2001). Sudan otu tek yıllık, elverişli şartlar altında boyu 3 m ye kadar boylanabilen ılık mevsim bitkisidir. Yaz aylarında yeşil yem elde temel amacı ile yetiştirilebilecek en iyi bitkilerden birisidir. Ot verimi oldukça yüksektir. Yurdumuzda gerek kıraç gerekse sulu şartlar altında kuru ot, silaj ve yeşil yem üretimi amacı ile yetiştirilebilecek bir bitkidir ( Elçi ve Açıkgöz 1984). Akyıldız (1986), yazlık ikinci ürün olarak yetiştirilen silajlık Sorgum ve Sorgum x Sudanotu melezinde ham protein ve ot verimini etkileyen faktörlerin başında biçim zamanının geldiğini bildirmiştir. Medina Lucia ve ark. (1986), Meksika da sulu koşullar altında yetiştirilen silaj Sorgumda azot dozunun etkilerini araştırdıkları çalışmalarında; Titan E silaj Sorgum çeşidine dekara 6, 9, 12 ve 15 kg da azotlu gübre dozu uygulamışlar, araştırmalarında bitkideki yaprak sayısının kültürel uygulamalardan etkilenmediğini bildirmişlerdir.

11 3 Oğraş ve Altınay (1986), Antalya koşullarında ana ürün ve ikinci ürün olarak silajlık Sorgum, Sudanotu, Sorgum x Sudanotu melezi (NK- Jordan- 70) ile yürüttükleri araştırmada, ana ürün koşullarında Sorgum x Sudanotu melezinden 10.9 ton/da (NK-Jordan-70), ikinci ürün koşullarında ise 9.5 ton/da (NK-Jordan-70) yeşil ot verimi tespit etmişlerdir. Skerman ve Riveros (1990), Sorgum türlerinde bitki boylarının m arasinda degisebilecegini ifade etmislerdir. Tekeli ve Turhan (1991), sudan otu melezlerinde 35, 52.5, ve 70 cm sıra aralıklarının kullanıldığı araştırmada, yeşil ot verimini en yüksek kg/da (52.5 cm), en düşük ise kg/da (35 cm) olduğunu bildirmişlerdir. Manga ve ark.(1994), Sorgum x Sudanotu melezinde bitki boyunun 1-2 m den 4-6 m ye kadar çıkabileceğini, sap kalınlığının ise 2 cm den 4-5 cm ye kadar değişebileceğini bildirmişlerdir. Aydın ve Albayrak (1995), Samsun ekolojik şartlarında 1994 yılında ikinci ürün olarak 4 Sorgum, 1 Sudanotu, 1 Sorgum x Sudanotu melezi (Sugar Leaf) ile yürüttükleri araştırmada, Sorgum x Sudanotu melezinde (Sugar Leaf) yeşil ot verimini ortalama 5368 kg/da, ham protein oranını ortalama %8.35, ham protein verimini 96 kg/da olarak belirlemişlerdir. İptaş ve Yılmaz (1995), Tokat şartlarında 1991 yılında ikinci ürün olarak 3 farklı silajlık Sorgum x Sudanotu melezi çeşidinde (P-988, Sugar Leaf, Grazer) yaptıkları araştırmada, yeşil ot verimini kg/da (Grazer), kg/da (Sugar Leaf) ve kg/da (P-988) ve yaprak sayısını 9.70 adet/bitki (Grazer), 9.00 adet/bitki (Sugar Leaf) ve 9.30 adet/bitki P-988), sap çapını mm (Grazer) mm (Sugar Leaf) ve mm (P-988), olarak tespit etmişlerdir. Açıkgöz (1995), Sorgum otunun yeşil olarak yedirilebileceği gibi kurutularak da saklanabileceğini, ancak Sorgum otunun kurumasının güç olduğunu ve kuruduğunda kötü kalitede bir ot alındığını, bu nedenle yeşil olarak yedirilmesi veya silo yemi olarak değerlendirilmesi gerektiğini, erken devrelerde biçilen Sorgumlar da protein oranının oldukça yüksek olduğunu süt olumu devresinde kuru maddede %6-9 oranında ham protein bulunduğunu, bu oranında salkımların görülmesinden sonra azalmaya başladığını bildirmiştir. Orak ve Kavdır (1995), Edirne ekolojik şartlarında silajlık Sorgumda 28, 42, 56 ve 70 cm sıra arası mesafede yürüttükleri çalışmada; yeşil ot verimini kg/da (28

12 4 cm), kg/da (42 cm), kg/da (56 cm) ve kg/da (70 cm) olarak elde ettiklerini bildirmişlerdir. Baytekin ve ark. (1996), ikinci ürün silaj Sorgum çeşitlerinde yeşil ot veriminin kg/da ile kg/da arasında değiştiğini bildirmektedirler. Baytekin ve Şılbır (1996), Harran da ikinci ürün şartlarında yıllarında Sudanotu ve Sorgum x Sudanotu melez çeşitlerinde 2.00 kg/da tohumluk miktarı kullanarak yürüttükleri araştırmada, yeşil ot verimini ortalama kg/da olarak tespit etmişlerdir. Emeklier ve Köksoy ( 1997), Ankara şartlarında 1995 yılında Beydarı Sorgum çeşidi ile üç farklı ekim zamanı ve farklı ekim sıklığında yapılan araştırmada, bitki boylarının cm cm arasında olduğunu bildirmişlerdir. İptaş ve Avcıoğlu (1997), Tokat şartlarında ana ürün sezonunda yıllarında üç farklı dönemde (çiçeklenme başlangıcı, tam çiçeklenme ve süt olum) biçilen Sorgum x Sudanotu melezlerinde (P-988) kuru madde oranını %21.24 (çiçeklenme başlangıcı), %25.28 (tam çiçeklenme), %36.97 (süt olum) olarak tespit etmişlerdir. Özdemir (1997), Diyarbakır koşullarında Sorgum x Sudanotu melezinde farklı sıra arası mesafelerde yapılan çalışmada; bitki boyunu cm (12.5 cm), cm (25 cm), cm (37.5 cm) ve cm (50 cm), yeşil ot verimini 7968 kg/da (12.5 cm), 4794 kg/da (25cm), 2973 kg/da (37.5 cm) ve 2790 kg/da (50 cm) elde etmiştir. Soya (1999), tarafından 1993 yılında 4 Sorgum x Sudanotu melezi ile İzmir koşullarında buğday hasadından sonra ikinci ürün olarak yürütülen bir çalışmada yeşil ot verimini 7807 kg/da kg/da arasında, kuru madde verimini kg/da arasında, ham protein verimini ise kg/da arasında değişen miktarlarda tespit etmiştir. Gül ve Baytekin (1999), Diyarbakır şartlarında iki yıl süreyle ikinci ürün olarak 4 silaj sorgum çeşidi ile yapmış oldukları araştırmada ortalama dekara yeşil ot verimini kg arasında değiştiğini bildirmektedirler. Yılmaz (2000), Van koşullarında yıllarında ana ürün olarak silajlık Sorgum, Sudan otu, Sorgum x Sudanotu melezi çeşitleri (Grazer, GrassII) ile 100 bitki/m² ekim sıklığında yürüttüğü araştırmada, yeşil ot verimini sırasıyla 4706, kg/da, kuru ot verimini sırasıyla kg/da, yaprak oranını

13 5 sırasıyla % %19.70, bitki boyunu sırasıyla cm olarak tespit etmiştir. Roozeboom ve Evans (2000), Kansas ın doğu ve batısında olmak üzere iki lokasyonda ana ürün olarak silajlık Sorgum x Sudanotu melezleri ile yürüttükleri araştırmada, vejetasyon süresi boyunca iki biçim yapmış olup birinci lokasyonda (doğu) toplam yeşil ot verimini 6778 kg/da, kuru madde oranının %21, ham protein oranını %11.10 (birinci biçim), ikinci lokasyonda (batı) toplam yeşil ot verimini 9589 kg/da, kuru madde oranını %24, ham protein oranını %8 (birinci biçim) olarak tespit etmişlerdir. Yılmaz ve Akdeniz (2000), ana ürün yetiştirme sezonunda 5 silaj Sorgum çeşidi ile Van koşullarında yıllarında 80 ve 100 bitki/m² ekim sıklıklarında ekim yapmışlardır. Araştırmada sırasıyla 80 ve 100 bitki/m² ekim sıklıklarında ortalama yeşil ot verimi kg/da, kuru ot verimini kg/da, bitki boyunu cm, yaprak oranını % %14.60 olarak belirlemişlerdir. Yılmaz ve Hoşaflıoğlu (2000), Van koşullarında ikinci ürün Sorgum ve Sorgum x Sudanotu melezi çeşitlerinde yaptıkları araştırmada; bitki boyunu en yüksek cm (Gözde-80) en düşük cm (Rox), yeşil ot verimini en yüksek kg/da (Leoti) en düşük Kg/da (Diyarbakır yerli), ham protein oranını en yüksek % 8.91 (Nes-695) en düşük %7.25 (GW-9110) ve ham protein verimini ise en yüksek kg/da (Leoti) en düşük kg/da (Rox) bulmuşlardır. Sonuç olarak arpa hasadından sonra Sorgum ve Sorgum x Sudanotu melezlerinin ikinci ürün olarak ekonomik bir şekilde yetiştirilebileceğini bildirmişlerdir. Acar ve ark.(2001), Sorgum x Sudanotu melezinin biçildikten sonra yeşil olarak yedirilecekse bir gün bekletilip soldurulduktan sonra yedirilmesi gerektiğini ve bitkiden kuru ot, yeşil ot ve silaj olarak faydalanılabileceğini, Sorgum x Sudanotu melezinin ekimde sıralar arasının cm, sıra üzerinin 5-10 cm mesafede olması gerektiğini, yapılan araştırmalar sonucunda sıralar arası mesafenin 40 cm nin altına çekilmesinin toplam yeşil ot verimini düşürdüğünü, Orta Anadolu nun sulanan şartlarında buğday, özellikle arpa hasadından sonra ikinci ürün olarak ekilerek bu bitkinin tekrar ekileceği Ekim ortalarına kadar önemli ölçüde vejetatif kitle oluşturarak önemli bir silaj kaynağı olabileceğini bildirmişlerdir. Acar ve Yıldırım (2001), farklı bitki sıklıklarında Süpürge darısı (popülasyon) ile Konya şartlarında 1999 yılı ana ürün yetiştirme sezonunda yürüttükleri araştırmada, ortalama bitki boyunu cm, sap çapını 1.11 cm, yaprak sayısını 7.80 adet/bitki,

14 6 kuru ot oranını %32.02, yaş ot verimini kg/da, kuru ot verimini kg/da, olarak tespit etmişlerdir. Sevimay ve ark.(2001), Ankara koşullarında ana ürün olarak 3 silaj Sorgum çeşidinde 15 kg/da azotlu gübre dozunda 1998 yılında yaptıkları çalışmada, ortalama yeşil ot verimini kg/da, kuru ot verimini 944 kg/da, bitki boyunu cm, ana sapta yaprak sayısını adet/bitki olarak tespit etmişlerdir. Acar ve ark.(2002), Konya ekolojik şartlarında 2000 yılında ana ürün yetiştirme sezonunda silajlık Sorgum x sudanotu melezleri El Rey, Grass II, Grazer, Jumbo ile yürüttükleri araştırmada iki biçim yapmışlardır. Araştırmada; Jumbo çeşidinde bitki boyunu cm, yaprak sayısını 8.99 adet/bitki, bitki çapını 13.9 mm, yeşil ot verimini kg/da, toplam yeşil ot verimini kg/da, kuru madde oranını ise %32.84, toplam kuru madde verimini kg/da, m² deki sap sayısı en büyük değer El Rey çeşidinde sırasıyla 2. biçimde ve iki biçimin ortalamalarında adet ve adet olarak tespit etmişlerdir. Araştırma sonucunda Sorgum x Sudanotu melezlerinde yaprak ağırlığı ve sayısının, sap çapının, bitki boyunun ve kuru madde oranının arttırılması verimi etkileyen unsurlar olarak belirtilmiş, Konya ve benzeri ekolojilerde Sorgum x Sudanotu melezi çeşitlerinin çok yüksek verim potansiyellerinin olduğu ve oldukça yüksek yaş ot ( kg/da) ve kuru ot verimlerine ( kg/da) ulaşılabileceği anlaşılmıştır. Yılmaz ve ark. (2003), Hatay koşullarında 2002 yılında ikinci ürün silajlık Sorgum da farklı bitki sıklıklarında yürüttükleri araştırmada, bitki boyunu cm cm arasında, yeşil ot verimini ise kg/da kg/da arasında tespit ettiklerini bildirmişlerdir. Akbudak ve ark. (2004), Konya ekolojik koşullarında farklı biçim zamanlarında Sorgum x Sudanotu melezi (Jumbo) çeşidinde yaptıkları araştırmada, m² deki sap sayısını ortalama adet, bitki boyunu ortalama 14.8 mm, yeşil ot verimini ortalama kg/da, kuru madde oranını ortalama % ve kuru madde verimini ise ortalama 2169 kg/da olarak tespit ettiklerini bildirmişlerdir. Gül ve Başbağ (2005), Diyarbakır koşullarında silaj Sorgum çeşitlerinde ana ve ikinci ürün yetiştiriciliği üzerine yaptıkları araştırmada, bitki boyunu ortalama cm (ikinci ürün) ve yeşil ot verimini ise, ortalama kg/da (ikinci ürün), kuru madde verimlerini ortalama (ikinci ürün) kg/da, sap oranını ortalama % (ikinci ürün) olarak tespit etmişlerdir. Sonuç olarak, önemli bir sorun olan kaba yem açığının

15 7 kapatılmasında arpa hasadından sonra ikinci ürün olarak Sorgumun yetiştirilmesi bölgede kaba yem açığının kapatılmasına katkı sağlayacağını bildirmişlerdir. Güneş ve Acar (2005), Karaman Ekolojik koşullarında silajlık Sorgum x sudanotu melezinin II. Ürün olarak yetiştirilmesinde Sorgum x Sudanotu melezi çeşitlerinde (Grazer, El Rey, Grass II, Jumbo) bitki boyunu cm cm arasında, yaprak sayısını 8.46 adet/bitki adet/bitki arasında, sap çapını mm mm arasında, bitki ağırlığını g g arasında, yaprak ağırlığını g/bitki g/bitki arasında, yeşil ot verimini kg/da kg/da arasında, bitkide kuru madde oranını %30.26 %33.13 arasında, kuru madde verimini kg/da kg/da arasında, yaprakta ham protein oranını %6.97 %7.63 arasında, bitkide ham protein oranını % % 5.15 arasında ve ham protein verimini kg/da kg/da arasında olduğunu belirlemişlerdir. Yaptıkları bu araştırmada, Sorgum x Sudanotu melezi çeşitlerinin (Grazer, El Rey, Grass II, Jumbo) tamamının arpa hasadından sonra ikinci ürün olarak yetiştirilebileceğini belirlemişlerdir. Çeçen ve ark. (2005), Antalya ilinde silajlık Sorgum (Rox), Sudanotu (Gözde 80) ve mısırın ikinci ürün olarak değerlendirilmesi konunda yaptıkları araştırmada, yeşil ot verimini Sorgum da 7327 kg/da, sudan otunda 5619 kg/da, kuru ot verimini ise Sorgum da 1654 kg/da, Sudanotunda 1246 kg/da olarak tespit ettiklerini bildirmişlerdir. Keskin ve ark.(2005), Van koşullarında Sorgum x Sudanotu melezinde farklı biçim zamanlarında yapılan araştırmada, bitki boyunu ortalama cm, yeşil ot verimini ortalama kg/da, ham protein oranını ortalama %5.49 ve ham protein verimini ortalama kg/da olduğunu tespit etmişlerdir. Turgut ve ark. (2005), Bursa da sulu koşullar altında 0, 5, 10, 15 ve 20 kg/da azot dozlarında yaptıkları çalışmada şeker sorgumu yetiştirmişler; bitkide yaprak sayısının kültürel uygulamalardan etkilenmediğini bildirmişlerdir. Çiğdem ve Uzun (2006), Samsun Ekolojik koşullarında taban alanlarda 2 adet Sorgum ( Rox, Early Sumac), 3 adet Sorgum x Sudanotu melezi (Jumbo, Grazer N2, El Rey), 1 adet Sudanotu (Gözde- 80) ve 2 adet mısır çeşidiyle ikinci ürün yetiştiriciliği üzerine yaptıkları araştırmada; yeşil ot verimini Jumbo çeşidinde 4683 kg/da, El Rey çeşidinde 4078 kg/da, Grazer N2 çeşidinde 3492 kg/da, Rox Çeşidinde 2727 kg/da Early Sumac çeşidinde 3511 kg/da ve Gözde-80 çeşidinde 2378 kg/da, kuru ot verimini sırasıyla Jumbo, Grazer N2, El Rey, Rox, Early Sumac, Gözde-80 çeşitlerinde kg/da, Ham protein oranını aynı sırayla % olarak tespit etmişlerdir. Sonuç olarak Samsun ili ve benzeri

16 8 ekolojilerde El Rey çeşidi ikinci ürün olarak tavsiye edilmiş bu çeşidin temininde sıkıntı çekilirse Jumbo ve Grazer N2 çeşitlerinin de tavsiye edilebilir özellikte olduklarını belirlemişlerdir. Parlak ve Özarslan Parlak (2006), Ankara koşullarında sulama suyundaki tuzluluğun Sorgum çeşitlerine etkisi üzerinde yaptıkları çalışmada Early Sumac çeşidi Rox çeşidine göre daha verimli olmuştur. Tuzluluğun artması ile bitki boyu kısalmış, yeşil ot verimi, kuru ot verimi azalmış ve ham protein oranında da düşme meydana gelmiştir. Ayrıca sulama suyu tuzluluğunun artışına bağlı olarak toprak tuzluluğu artış göstermiştir. Yüksel (2006), Isparta koşullarında yürüttüğü çalışmasında uygulanan azot dozlarına ( kg/da) bağlı olarak bitkide kardeş sayılarının 3.19 ile 4.27 arasında değişim göstermiştir. En yüksek bitkide kardeş sayısı 4.27 adet ile dekara 20 kg/da dozu azot uygulanan, en düşük kardeş sayısı değeri ise 3.19 adet ile kontrol parsellerinden elde edilmiştir Yılmaz ve ark. (2007), Amik ovasında ana ürün olarak yetiştirdikleri Early Sumac, Rox ve Pacesetter silajlık Sorgum çeşitlerini 15 Nisan, 30 Nisan ve 15 Mayıs tarihlerinde ekmişler ve bazı silajlık özelliklerini belirlemişlerdir. Araştırma sonucunda ortalama protein oranını en yüksek %5.68 (30 Nisan) ve ortalama kuru madde oranını en yüksek %37.3 (15 Mayıs) olarak tespit etmişlerdir. Özaslan Parlak ve Sevimay (2007), 2003 Ankara şartlarında buğdaydan sonra ekilen silajlık sorgumun ham protein oranı %10.38 olarak, ikinci deneme yılında (2004) ise arpadan sonra ekilen silajlık sorgumun ham protein oranı %11.17 olarak belirlemişlerdir. Akgün ve Acar (2008), Konya koşullarında Şeker Koca Darısı (Sorghum Bicolor (L.) Moench Var. Saccharatum) nın farklı azot dozlarında tespit edilen bitki yaprak sayısı değerleri 2002 yılında 9.03 ile 9.80 adet, 2003 yılında 9.30 ile 9.60 adet, iki yılın ortalaması ise 9.17 ile 9.70 adet arasında değiştiğini bildirmişlerdir.. Karadaş (2008), Konya koşullarında farklı sıra aralıkların da (15 cm - 30 cm- 45 cm 60 cm ) ikinci ürün olarak yetiştirilen Sorgum x Sudanotu melezinde (Jumbo) m² deki sap sayısını sırasıyla adet adet adet adet, bitki boyunu sırasıyla cm cm cm cm, sap çapını sırasıyla mm mm mm mm, yeşil ot verimini sırasıyla kg/da kg/da kg/da kg/da, kuru madde oranını sırasıyla % % % %30.51, kuru madde verimini sırasıyla kg/da

17 9 kg/da kg/da kg/da olarak tespit ettiğini bildirmiştir. Araştırma sonucunda, Konya ve benzeri ekolojik koşullarda sulu alanlarda tahıllardan sonra ikinci ürün olarak silajlık Sorgum x Sudanotu melezi çeşitlerinin 45 cm sıra aralığında ekilmesi durumunda yeşil ot verimi, kuru madde verimi ve protein veriminin en yüksek olduğunu bildirmektedir. Balkan ve Gençtan (2008), Trakya Bölgesinde 2005 ve 2006 yetiştirme döneminde 10 yerel süpürge darısında bitki boyu 2005 ve 2006 yılları ortalaması cm cm arasında olduğu, en uzun bitki boyunun Maksutlu- 2 en kısa bitki boyunun ise Karakasım genotipinde ölçüldüğünü bildirmişlerdir. Mülayim ve ark.(2009), 2005 yılında, Konya da yaptıkları çalışma sonucunda; bitki sayısı adet/m² (Jumbo - Bovital), bitki boyu cm (Bianca - Bovital), bitki çapı mm (Jumbo - Bianca), yaprak oranı % (RonaA - Bianca), sap oranı % (Bianca - RonaA), yeşil ot verimi kg/da (Bianca-Bovital), kuru madde verimi kg/da (Jumbo- Bovital), gevreklik 3 (gevrek) - 5 (orta) (Bianca - Bovital, RonaA, RonaB ve Jumbo), arasında değişmiştir. Salkım oluşturma süresi en erken 74 gün ile Bovital de gözlemlenmiş iken Jumbo nun salkım çıkarmadığını bildirmişlerdir. Tuğay (2009), Konya ekolojik şartlarında 2008 yetiştirme döneminde toprak işlemeli ve işlemesiz uygulamalarda ikinci ürün Sorgum çeşitlerine ait ortalama kuru madde verimlerini, Sorgum x Sudanotu melezi (Bovital) kg/da, silajlık Sorgum Rox kg/da, süpürge darısı (populasyon) kg/da yeşil ot verimini Bovital çeşidinde 4791 kg/da, Süpürge darısı Populasyon çeşidinde 3683 kg/da, Rox çeşidinde 3683 kg/da, kuru madde verimini ortalama %31.65 olarak, ortalama sap çapı mm, ortalama bitki boyunu da cm olarak tespit etmiştir.

18 10 3-MATERYAL VE METOD 3.1. Materyal Bartın İlinde, 2009 yılı Temmuz-Ekim ayları arasında killi-kumlu yapıdaki taban arazide buğday hasadını takiben II. ürün olarak, sulama yapılmadan yürütülen bu araştırmada 5 adet Sorgum ve SorgumxSudanotu melezi çeşidi materyal olarak kullanılmıştır. Sorgum x Sudanotu melezi çeşitlerinden Rox, Populasyon, Grazer N2 ve Greengo çeşitleri özel tohumculuk firmalarından ve silajlık Sorgum çeşidi Leoti çeşidi Antalya Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsünden temin edilmiştir Metod Bartın ilinde buğday hasadından sonra ikinci ürün Sorgumun (Sorghum ssp.) silajlık olarak yetiştirilmesi amacıyla yapılan bu araştırma; Tesadüf Blokları Deneme Desenine göre 4 tekerrürlü olarak kurulmuştur. Buğday hasadından sonra deneme tarlası soklu pullukla yaklaşık cm derinlikte sürülmüş, dekara saf olarak 14 kg Azot ve 6 kg Fosfor olacak şekilde DAP ve Üre kompoze gübre sürümden sonra tırmıkla karıştırılarak deneme alanı ekime hazır hale getirilmiştir. Toplam 20 parselden oluşan araştırmada her parsele 5 m uzunluğunda, sıra üzeri mesafesi 5 cm ve sıra arası mesafesi sabit 45cm olacak şekilde 6 sıra halinde tarihinde ekilmiştir. Bitkiler toprak yüzeyine çıkış yaptıktan 17 gün sonra çapalama yapılmıştır. Yetiştirme süresince sulama yapılmamıştır. Hasat ekim tarihinden 92 gün sonra tarihinde parsel kenarlarından birer sıra ve parsel başlarından 50 cm lik kısımlar kenar tesiri olarak çıkarıldıktan sonra kalan alanda aşağıdaki gözlem ve ölçümler yapılmıştır Gözlem ve ölçümler Aşağıdaki gözlem ve ölçümler her parselde kenar tesirleri çıkarıldıktan sonra kalan alanda yapılmış ve değerlendirilmiştir.

19 m² deki sap sayısı ( adet) Her parselde 2 sırada 1 m uzunluğunda bulunan bitki sapları sayılmış olup, bu alandaki elde edilen bitki sayısından hesaplama yolu ile m 2 deki bitki sayısı bulunmuştur (Mülayim ve ark. 2009) Bitki boyu (cm) Silajlık Sorgum ve Sorgum x Sudanotu melezleri çeşitlerinin tamamı her bir parselde seçilen 5 bitkide toprak yüzeyinden bitki ucuna kadar cm cinsinden ölçülmüş ve ortalamaları alınmıştır (Mülayim ve ark. 2009) Bitki çapı (mm) Silajlık Sorgum ve Sorgum x Sudanotu melezleri çeşitlerinin tamamı her bir parselde seçilen 5 bitkide bitki çapı olarak toprak yüzeyinin 10 cm üzerinden kumpasla ölçülüp ortalamaları alınmıştır (Mülayim ve ark. 2009) Yaprak sayısı (adet) Her 5 çeşit için de her bir parselde 5 bitki toprak seviyesinden 5 cm yükseklikten biçildikten sonra, sap üzerindeki yapraklar sayılarak bulunan değerlerin ortalamaları alınmıştır (Karadaş, 2008) Bitkide kardeģ sayısı (adet/bitki) Her parselde kenar tesiri çıkarıldıktan sonra kalan alandaki 10 bitkide kardeş sayıları sayılarak toplam kardeş sayısı ortalaması alınarak adet/bitki olarak hesaplanmıştır (Yüksel, 2006) Bitkide yaprak oranı (%) Her parselden seçilen 5 adet bitki hassas terazi ile tartılmış sonra yaprakları koparılarak tekrar tartılmıştır. Bulunan yaprak ağırlığı bitki toplam ağırlığına oranlanarak yaprak oranı ve sap oranı bulunmuştur (Mülayim ve ark. 2009).

20 Bitkide Sap Oranı (%) Parsellerden seçilen 5 adet bitki hassas terazi ile tartılmış sonra yaprakları koparılarak tekrar tartılarak bulunan yaprak ağırlığı toplam bitki ağırlığına oranlanarak yukarıda belirtilen yaprak oranı 100 den çıkarılarak sap oranı bulunmuştur (Mülayim ve ark. 2009) Bitkide Salkım OluĢturma Süresi (Gün) İkinci Ürün olarak ekimi yapılan çeşitlerin salkım oluşturma süresini belirlemek amacıyla her parselde %50 den fazla salkım görüldüğü tarih süre (gün) olarak tespit edilmiştir (Mülayim ve ark. 2009) Bitkide Gevreklik (1-9 Skalası) Her parselden seçilen 2 adet bitkinin elle kırılarak 1-9 skalasına göre gevreklik (1 en gevrek, 9 gevrek değil) değeri tespit edilmiştir (Mülayim ve ark. 2009) YeĢil ot verimi ( kg/da) Parselde yeşil ot verimi için değerlendirmeye esas biçim yapılan alandan alınan yeşil ot verimi tartılarak parsel verimi ve bu değerlerden hesaplama yoluyla dekara kg olarak yeşil ot verimi bulunmuştur(acar 1995) Bitkide kuru madde oranı (%) Her parselde alınan yeşil ot verimi belirlendikten sonra alınan belirli ağırlıktaki örnekler makasla kıyılarak kese kagıtlarına konularak bu numuneler etüvde 75 C de sabit ağırlığa gelene kadar kurutulmuş, sabit ağırlığa gelmiş olan bu numuneler tartılarak hesaplama yoluyla kuru madde oranı % olarak tespit edilmiştir (Tuğay 2009) Bitkide kuru madde verimi (kg/da) Yukarıda tespit edilen yeşil ot verimi ile bitkideki kuru madde oranı çarpılarak hesaplama yoluyla dekara kuru madde verimi elde edilmiştir (Mülayim ve ark. 2009).

21 Bitkide ham protein oranı (%) Bitkide ham protein oranının belirlenmesi için alınan ve etüvde 75ºC de sabit ağırlığa gelinceye kadar kuru madde oranı belirlemek amacıyla kurutulan numuneler Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi laboratuarında öğütülmüş, Kjeldahl metoduna göre azot içerikleri yine Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi laboratuarında tespit edilmiştir (Kaçar 1972, Acar 1995). Analizler sonucu bulunan azot miktarı tahıllar için bilinen katsayısı ile çarpılarak, içerdiği ham protein oranları % olarak hesaplanmıştır (Drawert 1984) Bitkide ham protein verimi (kg/da) Yukarıda tespit edilen bitkideki kuru madde verimi ile protein oranı çarpılarak hesaplama yoluyla protein verimi (kg/da) elde edilmiştir (Çiğdem ve Uzun,2006) Ġstatistiki analiz ve değerlendirmeler Araştırmadan elde edilen değerler Tesadüf Bloklarında Bölünmüş Parseller Deneme Desenine göre MSTAT-C paket programında varyans analizine tabi tutulmuştur. İstatistiki farklılıkları tespit edilen işlemlerin ortalama değerleri LSD önem testine göre gruplandırılmıştır. Buna göre aynı gruba giren ortalamalar aynı harflerle, birbirinden farklı olan ortalamalar ise farklı harflerle gösterilmiştir (Yurtsever 1984, Düzgüneş ve ark. 1987). 3.3.AraĢtırmanın Yerinin Genel Özellikleri Bartın Ekolojik koşullarında II. ürün olarak yetiştirilen Sorgum ve Sorgum x Sudanotu melezi susuz şartlarda taban arazide 2009 yılında buğday hasadından hemen sonra II. ürün olarak ekim yapılarak yürütülmüştür Ġklim özellikleri Karadeniz ikliminin hüküm sürdüğü Batı Karadeniz Bölgesi nde denemenin yürütüldüğü Bartın ili Topluca köyünün deniz seviyesinden yüksekliği 26 m dir. Araştırma yerinin yetiştirme dönemine ait bazı iklim özellikleri Çizelge 3.1. de verilmiştir.

22 14 Çizelge AraĢtırma Yerinin YetiĢtirme Dönemine (2009 yılı) ve Uzun Yıllar ( yılları arası) Ortalamasına Ait Bazı Ġklim Değerleri YağıĢ (mm) Sıcaklık ( o C) Nispi nem (%) Aylar Uzun Yıllar 2009 Uzun Yıllar 2009 Uzun Yıllar 2009 Temmuz 64,4 304,6 22,0 22, Ağustos 80,9 4,6 21,4 20, ,5 Eylül 88,4 188,3 17,6 18, Ekim 111,7 35,6 13,5 16, Toplam 345,4 533, Ortalama 18,6 19,6 78,5 78,6 *Değerler Bartın İli Meteoroloji Müdürlüğünden alınmıştır. Araştırmanın yapıldığı 2009 yılında yıllık ortalama sıcaklık 13,3 o C olup araştırma süresince Temmuz; Ağustos, Eylül ve Ekim ayları sıcaklık ortalamaları sırasıyla 22.9 o C, 20.8 o C, 18.5 o C ve 16.2 o C iken, uzun yıllara ait sıcaklık ortalamaları ise sırasıyla 22.2 o C, 21.4 o C, 17.6 o C ve 13.5 o C olarak gerçekleşmiştir ( Çizelge 3.1). 38 yıllık ortalama sıcaklıklara göre Temmuz, Eylül ve Ekim ayları sıcaklıkları 2009 yılı sıcaklık değerlerinden düşüktür. Ağustos ayı ise yüksektir. Uzun yıllar Meteorolojik ve Tarım İl Müdürlüğü rasat ortalamalarına göre, Temmuz ayı sonlarından Ekim ayının sonlarına kadar yaklaşık 3.5 aylık vejetasyon süresinde ortalama sıcaklık 18.6 o C olurken araştırmanın yapıldığı 2009 yılında ise yine aynı dönemde sıcaklık ortalaması 29.6 o C olmuştur. Araştırmanın yapıldığı 2009 yılının aynı dönemine ait ortalama sıcaklık uzun yıllara ait sıcaklık ortalamalarından 1 o C daha yüksek olmuştur. Bölgede uzun yıllar ortalaması olarak en yüksek sıcaklık 22.9 o C ile Temmuz ayında olmuş, en düşük sıcaklık ortalaması ise 16.2 o C ile Ekim ayında olmuştur. Bartın da uzun yıllara ait yağış ortalaması 1041,1 mm iken 2009 yılı toplam yağış 1273,6 mm olmuştur. Araştırma yerinin vejetasyon süresince uzun yıllara ait 4 aylık yağış toplamı mm dir. Yağış en fazla mm ile Ekim ayında gerçekleşmiştir. Deneme yılında en yüksek yağış Temmuz ayında gerçekleşmiş olup 2009 yılı Temmuz ayında mm yağış düşerek yağış miktarı uzun yıllar ortalamasının oldukça üzerinde olmuştur Ekim ayı ise 35.6 mm yağış alarak uzun yıllar ortalamasının altında

23 15 kalmıştır. Temmuz ve Ağustos ayları ise genellikle bu bölgede kurak geçmektedir yılında vejetasyon süresince düşen yağış miktarı toplamı (533,1 mm) uzun yıllar ortalaması toplamından (345.4 mm) daha yüksek olduğu görülmektedir. Araştırma yerinin nisbi nemi ise, uzun yıllarda vejetasyon dönemi ortalaması %78.5 iken araştırmanın yapıldığı 2009 yılı vejetasyon döneminde ise % 78.6 olmuştur. Böylece araştırmanın yapıldığı 2009 yılı nisbi nem ortalaması uzun yıllar ortalama nisbi nem ortalamasından çok az da olsa yüksek olmuştur. Araştırmanın yapıldığı yıl en yüksek nisbi nem %83 ile Ekim ayında iken, en düşük nisbi nem % 75 ile Temmuz ayında gerçekleşmiştir Toprak özellikleri Deneme yerinden 0-30 cm derinlikten alınan toprak örneklerinin bazı fiziksel ve kimyasal özelliklerini belirlemek amacıyla analizleri S.Ü Ziraat Fakültesi Toprak Bilim ve Bitki Besleme Bölümü laboratuarlarında yapılmıştır. Çizelge AraĢtırma Yerinin Topraklarının Bazı Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri Toprak Derinliği PH EC µs/cm CaCO3 (%) Organik Madde Fosfor P Demir (Fe) Bakır (Cu) (Mangan (mg/kg) (cm) (%) (mg/kg) (mg/kg) (mg/k g) Toprak Ca K İnorg. Çinko Mg Bor Na Değişe- Derinliği (mg/kg) (mg/kg) Azot (Zn) (mg/kg) (mg/kg) (mg/k bilir Na (cm) (mg/kg) (mg/kg) g) % Toprak analizleri S.Ü Ziraat Fakültesi Toprak Bilim ve Bitki Besleme Bölümü laboratuarlarında yapılmıştır. Meyilli bir topoğrafyaya sahip bir mevkide düzlük bir arazide kurulan deneme alanından alınan toprak analizinde Çizelge 3.2 nin incelenmesinden de anlaşılacağı gibi, deneme yapılan topraklar killi tınlı bir bünyeye sahip olup kireççe zengin, organik madde ve fosfor bakımından yeterli, hafif alkali karakterde ve tuzluluk problemi olmayan bir toprak yapısına sahiptir.

24 16 ġekil 1. Denemeden genel görünüm ġekil 2. Denemeden bir görünüm(populasyon).

25 17 ġekil 3. Denemeden bir görünüm(leoti). ġekil 4.Denemeden bir görünüm(grazer N2).

26 18 4- ARAġTIRMA SONUÇLARI VE TARTIġMA Bartın ilinde ikinci ürün Sorgumun (Sorghum ssp.) silajlık olarak yetiştirilmesinin araştırıldığı bu araştırmada; Tesadüf Blokları Deneme Desenine göre 4 tekerrürlü olarak kurulmuştur. Buğday hasadından sonra deneme tarlası önce soklu pullukla yaklaşık cm derinlikte sürülmüş, gübre verilmiş arkasından deneme alanına tırmık çekilerek ekime hazır hale getirilmiştir. Araştırma toplam 20 parselden meydana gelmiş ve buğday hasadının arkasından kurulmuş olup 6 sıra olarak ekilen parsellerin uzunluğu 5 m, sıra üzeri mesafe sabit 5 cm ve sıra arası mesafe sabit 45 cm olacak şekilde tarihinde çeşitlerin ekimi yapılmıştır m² deki Sap Sayısı ( adet ) Bartın koşullarında ikinci ürün sorgumun (Sorghum ssp.) yetiştirilmesini belirlemek amacıyla tespit edilen m² deki sap sayısı değerlerine ait varyasyon analiz sonuçları Çizelge 4.1 de ve m² deki sap sayısı ile ilgili ortalama değerler Çizelge 4.2 de verilmiştir. Çizelge Ġkinci Ürün Sorgum ve Sorgum x Sudanotu Melezi ÇeĢitlerinde m² deki Sap Sayısına Ait Varyasyon Analizi Varyasyon Serbestlik Kareler F Değeri Kaynakları Derecesi Ortalaması Tekerrür Çeşit Hata CV (%) : 3.93 Çeşitler arasında m² deki sap sayıları bakımından istatistiki olarak önemli bir fark bulunmamıştır. Araştırmada en yüksek m² deki sap sayısı 44.5 adet ile Greengo çeşidinde, en düşük m² deki sap sayısı ise ile Leoti çeşidinde tespit edilmiştir. Genel olarak çeşitlerin m² deki sap sayıları ortalaması 36.2 adet olarak tespit edilmiştir (Çizelge 4.2). Karadaş (2008), Konya koşullarında farklı sıra aralıkların da 2. ürün olarak yetiştirilen Sorgum x Sudanotu melezinde (Jumbo) m² deki sap sayısı 42,90 adet olup mevcut araştırmada bulunan değere çok yakın bir değerdir. Akbudak ve ark. (2004) nın Konya ekolojik koşullarında farklı biçim zamanlarında Sorgum x Sudanotu melezi (Jumbo) çeşidinde yaptıkları araştırmada, m² deki sap sayısını ortalama 71,70 adet

27 19 bulmuşlardır. Acar ve ark.(2002), Konya ekolojik şartlarında 2000 yılında ana ürün yetiştirme sezonunda silajlık Sorgum x Sudanotu melezleri (El Rey Grass 2, Grazer, Jumbo ) ile yürüttükleri araştırmada iki biçim yapmışlardır. Araştırmada m² sap sayısı en büyük değer El Rey çeşidinde ikinci biçimde ve iki biçim ortalamalarında adet ve adet olarak tespit etmişlerdir. Bu araştırmaların sonuçları mevcut araştırmaların elde ettiğimiz araştırmamızın değerlerinden yüksektir. Çizelge Ġkinci Ürün Sorgum ve Sorgum x Sudan Otu Melezi ÇeĢitlerine Ait m² deki sap sayıları (adet) Ç ÇeĢitler Sap Sayıları (Adet) Rox = Grazer N2 = Greengo = Populasyon = Leoti = Ortalama = Emeklier (1993), Gençkan (1983), Acar ve ark. (2001), çeşide ve çevre koşullarına bağlı olarak Sorgum türlerinde birden fazla kardeş ve her kardeşin üst boğumlarında dallanma görüldüğü ve Sorgum köklerinin ikinci, üçüncü ve hatta daha fazla gövdenin (kardeşin) aynı kök tutacından beslenme ve gelişmesine fırsat tanıdığını belirmişlerdir. Gençkan (1983), fazla kardeşlenme ve dallanmanın kaliteli dane ürünü için elverişli olmadığını fakat sap ürünü için arzulandığını, sudan otunun da kuvvetli bir kardeşlenme yeteneğine sahip olduğunu belirtmiştir Bitki Boyu ( cm ) Bartın koşullarında ikinci ürün sorgumun (Sorghum ssp.) yetiştirilmesini belirlemek amacıyla tespit edilen bitki boyu ile ilgili değerler Çizelge 4.3 de verilmiştir. Çizelge Ġkinci Ürün Sorgum ve Sorgum x Sudan Otu Melezi ÇeĢitlerinde Bitki Boylarına Ait Varyasyon Analizi Varyasyon Serbestlik Kareler F Değeri Kaynakları Derecesi Ortalaması Tekerrür Çeşit ** Hata CV (%) : 5.82 ; **P<0.01

28 20 Çizelge 4.3. ün incelenmesinden de görüleceği gibi çeşitler arasında bitki boyları arasında istatistiki olarak %1 seviyesinde önemli farklılıklar bulunmuştur. En yüksek bitki boyu 245 cm ile Sorgum x Sudanotu melezinde ( Greengo), en düşük bitki boyu ise 135 cm ile silajlık sorgum çeşidi Rox da bulunmuştur. Yapılan LSD sonuçlarına göre bitki boyu bakımından çeşitler arası fark önemli olup SorgumxSudanotu melezi Greengo ve Populasyon 1.grubu (a), Sorgum x Sudanotu melezi Grazer N2 2.grubu (b) ve silajlık Sorgum çeşidi Rox 3.grubu (c) oluşturmuştur. Leoti çeşidi ise bu gruplar arasında kalmıştır (bc) (Çizelge 4.4). Çizelge Ġkinci Ürün Sorgum ve Sorgum x Sudan Otu Melezi ÇeĢitlerine Ait Bitki Boyları (cm) ÇeĢitler Bitki boyu (cm) Rox = c Grazer N2 = b Greengo = a Populasyon = a Leoti = bc Ortalama = LSD: Sorgum x Sudanotu melezlerinde bitki boyunun Acar ve ark. (2001), 1-2 m den 4-6 m ye kadar çıkabileceğini, Açıkgöz(1995) cm olabileceğini, Yilmaz ve ark. (2003) cm ve Skerman ve Riveros (1990), ise m arasında degişebileceğini ifade etmişlerdir. Gül ve Başbağ (2005), Diyarbakır koşullarında silaj Sorgum çeşitlerinde bitki boyu ana üründe cm, ikinci üründe cm ve ortalama olarak ise cm arasında değişim gösterdiğini ortalama değerlere göre en yüksek bitki boyu değerini Sucro Sorgo 506 çeşidinde, en düşük bitki boyu değerini ise NK 300 çeşidinde olduğunu tespit etmişlerdir. Keskin ve ark.(2005), Van koşullarında Sorgum x Sudanotu melezinde biçim zamanlarında yapılan araştırmada bitki boyunu ortalama cm olarak bulmuşlardır. Yılmaz ve ark. (2003), Hatay koşullarında ikinci ürün Sorgumun farklı sıra ara mesafede yaptıkları araştırmada bitki boyunu cm olarak tespit etmişlerdir. Acar ve Ark.(2002), Konya koşullarında silajlık Sorgum x Sudanotu melezinin ikinci ürün olarak yetiştirilen Sorgum x Sudanotu melezlerinde (Grazer N2, El rey,

29 21 Grass II, Jumbo, Sweet siough 5) birinci ve ikinci biçimlerde ortalama bitki boyunu cm olarak tespit etmişlerdir. Mülayim ve ark.(2009), 2005 yılında Konya şartlarında yaptıkları araştırmada Sorgum x Sudanotu melezi çeşidi Bovital da bitki boyunu cm olarak tespit etmişlerdir. Araştırmamızda Sorgum çeşidi Rox için elde ettiğimiz bitki boyu (135 cm) Yılmaz ve Hoşaflıoğlu nun (2000), Van koşullarında silaj Sorgum çeşidi Rox için ölçtüğü bitki boyundan (51.33 cm) ve Tuğay ın (2009), Konya koşullarında silaj Sorgum çeşidi Rox için ölçtüğü bitki boyundan (82.83 cm) yüksektir. Gül ve Başbağ (2005), Diyarbakır koşullarında silaj Sorgum çeşitlerinde ikinci ürün uygulamasında Rox çeşidinde ölçülen değerden (175.3 cm) küçüktür. Araştırmamızda Sorgum çeşidi Leoti için elde ettiğimiz bitki boyu (155 cm) Gül ve Başbağ (2005), Diyarbakır koşullarında silaj Sorgum çeşitlerinde ikinci ürün uygulamasında Leoti çeşidinde ölçülen değerden (203.1 cm) değerden küçüktür. Araştırmamızda Populasyon için elde ettiğimiz bitki boyu (237.0 cm) Acar ve ark (2002), Konya koşullarında yürüttükleri çalışmada buldukları değerden ( cm) Keskin ve ark (2005), Van koşullarında belirledikleri (207.4 cm) değerden ve Karadaş (2008), Konya-Çumra koşullarında yürüttükleri çalışmada buldukları değerden (213.3 cm) yüksek, Akbudak ve ark. (2004), Konya şartlarında buldukları ortalama değerden ( cm) ve Güneş ve Acar ın (2005), Karaman şartlarında tespit ettiği ( cm) değerden düşüktür. Araştırmamızda Sorgum x Sudanotu melezi (Grazer N2) için elde ettiğimiz bitki boyu (174.0 cm) Acar ve ark. (2002), Konya koşullarında yürüttükleri çalışmada buldukları değerden ( cm) den düşüktür. Diğer araştırmalarla mevcut araştırma sonuçları arasındaki farklılıklar çeşit, ekolojik bölge, toprak ve türlerden kaynaklanabilir. Birçok araştırmacı da Sorgum x Sudanotu melezi çeşidinin diğer Sorgum ve sudan otu çeşitlerinden daha uzun ve iri habituslu olduğunu ve son derece hızlı geliştiğini bildirerek araştırma bulgularımızdaki bilgileri doğrulamaktadır (Kılıç 1986 ve Açıkgöz 1995).

30 Sap Çapı ( mm ) Bartın koşullarında ikinci ürün sorgumun (Sorghum ssp.) yetiştirilmesini belirlemek amacıyla tespit edilen sap çapı ile ilgili değerler Çizelge 4.5 de verilmiştir. Çizelge Ġkinci Ürün Sorgum ve Sorgum x Sudan Otu Melezi ÇeĢitlerinde Sap Çaplarına Ait Varyasyon Analizi Varyasyon Serbestlik Kareler F Değeri Kaynakları Derecesi Ortalaması Tekerrür Çeşit ** Hata CV (%) : 8.79 ; **P<0.01 Çizelge 4.5 in incelenmesinden de görüleceği gibi çeşitler arasında bitki çapları arasında istatistiki olarak %1 seviyesinde önemli farklılıklar bulunmuştur. En yüksek bitki çapı 16 mm ile Leoti çeşidinde en düşük bitki çapı ise 11 mm ile Rox çeşidinde bulunmuştur. LSD testi sonuçlarına göre bitki boyu bakımından çeşitler arası fark önemli olup Leoti 1.grubu (a), Rox 2.grubu (c) Grazer N2 3.grubu (ab), Greengo ve Populasyon bunların arasında diğer grubu (bc) oluşturmuştur. Çizelge 4.6. Çizelge Ġkinci Ürün Sorgum ve Sorgum x Sudan Otu Melezi ÇeĢitlerine Ait Sap Çapları (mm) ÇeĢitler Sap çapı (mm) Rox = 11 c Grazer N2 = 14 ab Grengo = 12 bc Populasyon = 12 bc Leoti = 16 a Ortalama = 13 LSD = Birçok araştırmacı Sorgum türlerinde sap çapının mm arasında değiştiğini belirtmişlerdir (Gençkan 1983, Kumuk ve Avcıoğlu 1986, Emeklier 1993, Manga ve ark ve Acar ve ark. 2001). Araştırmamızda Sorgum çeşidi Rox için elde ettiğimiz bitki çapı (11mm) Tuğay (2009), Konya koşullarında ikinci ürün Sorgum için ölçtüğü değerden (12.33 mm)

31 23 küçüktür. Parlak ve Özarslan Parlak (2006), farklı tuzlu su uygulaması yapılan silajlık Sorgum çeşidi Rox da ölçtüğü sap çapı ortalama değerinden (10.30) büyüktür. Araştırmamızda silajlık Sorgum çeşidi Leoti için elde ettiğimiz bitki çapı (16 mm) dir. İptaş ve Yılmaz (1995), Tokat koşullarında Sorgum x Sudanotu melezlerinde ortalama sap çapını 10.7 mm olarak belirlemişlerdir. Araştırmamızda Populasyon için elde ettiğimiz bitki çapı (12mm) Acar ve ark (2002), Konya koşullarında yürüttükleri çalışmada buldukları değerden (13.9 mm) ve Akbudak ve ark. (2004), Konya koşullarında buldukları değerden (14.8 mm) küçüktür. Güneş ve Acar (2005), Karaman koşullarında bulduğu değere yakındır (12.03 mm). Araştırmamızda Sorgum x Sudanotu melezi çeşidi Greengo için elde ettiğimiz bitki çapı (12 mm) dir. Araştırmamızda Sorgum x Sudanotu melezi çeşidi Grazer N2 için elde ettiğimiz bitki çapı (14 mm) dir. Acar ve ark.(2002), Konya koşullarında yürüttükleri çalışmada buldukları değerden (10.8 mm) büyüktür. Genel olarak araştırmamızda bulduğumuz bitki çapı ile ilgili değerler, diğer araştırmacıların bulduğu değerlerle yakınlık ve benzerlik göstermektedir Bitkide yaprak sayısı (adet / bitki) Bartın koşullarında ikinci ürün sorgum (Sorghum ssp.) çeşitlerinin yetiştirilmesini belirlemek amacıyla tespit edilen bitkide yaprak sayısı ile ilgili değerler Çizelge 4.7 de verilmiştir. Çizelge Ġkinci Ürün Sorgum ve Sorgum x Sudan Otu Melezi ÇeĢitlerinde Bitki Yaprak Sayısına Ait Varyasyon Analizi Varyasyon Serbestlik Kareler F Değeri Kaynakları Derecesi Ortalaması Tekerrür Çeşit ** Hata CV (%):11.23; **P<0.01 Çizelge 4.7 in incelenmesinden de görüleceği gibi çeşitler arasında Bitki Yaprak Sayıları arasında istatistiki olarak %1 seviyesinde önemli farklılıklar bulunmuştur. En yüksek yaprak sayısı silajlık Sorgum Leotide (11,40 adet/ bitki) en düşük yaprak sayısı silajlık Sorgum Rox da (7,9 adet/ bitki) bulunmuştur.