THE EFFECT OF COMPACT TEMPERATURE OCCURING ON PLASTIC GEAR SURFACE TO THE TOOTH DAMAGE

Transkript

1 5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS 09), Mayıs 2009, Karabük, Türkiye PLASTİK DİŞLİ ÇARK DİŞ YÜZEYİNDE OLUŞAN TEMAS SICAKLIĞININ DİŞ HASARI ÜZERİNE ETKİSİ THE EFFECT OF COMPACT TEMPERATURE OCCURING ON PLASTIC GEAR SURFACE TO THE TOOTH DAMAGE H.Düzcükoğlu a*, M.T. Demirci b, R. Yakut c, Ş. Ekinci d a, * Selçuk Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi, Konya, Türkiye, E-posta: hayduzcukoglu@hotmail.com b Selçuk Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi, Konya, Türkiye, E-posta: turandemirci@selcuk.edu.tr c Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Konya, Türkiye, rifat_45_@hotmail.com d Selçuk Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi, Türkiye, E-posta, Sekinci@hotmail.com Özet Plastik dişli çarklar sessiz çalışması, kendi kendine yağlama özelliği, korozyon direnci, gibi çelik dişli çarklara göre üstünlükleri mevcuttur. Ancak plastik dişli çarkların düşük yük taşıma kapasitesi, düşük ısı iletim katsayısı nedeni ile diş yüzeyinde oluşan termal hasarlar dezavantajları da mevcuttur. Bu nedenle plastik dişli çark uygun çalışma şartları önceden tahmin edilmesi plastik dişli çark servis ömrü için önemlidir. Yapılan bu çalışmada, plastik dişli çarkların yüksek yük ve hız çalışma şartları altında diş yüzeyinde oluşan termal hasar oluşumunu incelenerek plastik dişli çarkların çalışma performansları araştırılmıştır. Anahtar kelimeler: Plastik Dişli çark, Aşınma, Termal hasar Abstract Plastic gears have excellent properties as low noise, self lubrication, corrossion resistance than steel gears. However the plastic gears have disadvantages which stem from a low load-carrying capacity, a short running life and thermal damages on the tooth surfaces of plastic gears due to low coefficient of heat conduction. Therefore, the pre-estimating of suitable running conditions of plastic gears is important for service life of plastic gears. In this study, the thermal damages on tooth surfaces were investigated and the performances of plastic gears were observed. Keywords: Plastic Gears, Wear, Thermal damages 1. Giriş Plastik temelli dişli çarklar kolay üretebilirliği ve düşük maliyetinde dolayı otomotiv sektörü, tekstil sektörü gibi tüm endüstriyel alanda kullanılmaya başlamıştır [1]. Plastik dişlilerinin endüstriyel alanda çok tercih edilmesinin sebebi metal dişlilere göre birçok avantaja sahip olmasıdır. Bu avantajlar; gürültüsüz çalışması, hafif olması ve kendi kendine yağlama özelliğinin olmasıdır. Düşük taşıma kapasitesi, kısa kullanım ömrü ve düşük ısı dayanımı polimer dişlilerinin kullanım dezavantajlarıdır. Geçen son on yılda, plastik temelli dişlilerin performansları üzerine birçok çalışmalar yapılmıştır [2-12]. Plastik dişlilerde en önemli sorun çalışma şartları altında malzeme bünyesinde sürtünme kuvvetinden dolayı ısının birikmesi ve kütle sıcaklığın artması nedeni ile diş hasara uğramaktadır. Isının dış ortama yeterince atılamaması durumunda malzemede yumuşuma meydana gelmekte ve aşınma, diş kırılmasını hızlandırmaktadır. Sıcaklık dişlilerin aynı zamanda mukavemetini de düşürmektedir [11,12]. Bu yüzden plastik dişli çarklar soğutulmalı yada eş çalışan dişli seçiminde ısı iletimi yüksek olan dişli malzemesi seçilmelidir. Her zaman bu çözümler, plastik dişlilerin kullanım ömürlerini farklı çalışma şartlarında arttırmazlar. Bu yüzden, plastik dişlilere takviye malzemesi olarak cam elyaf, karbon elyaf, aramid elyaf katılarak, polimer dişlerini mekaniksel özellikleri iyileştirilir. Bu çalışmada, plastik dişli çarkların, çalışma şartları altında dişli çark dişinde biriken ısının diş üzerinde oluşturduğu hasar incelenmiştir. 2. Diş Profilinde Aşınmanın Oluşumu Dişli çarklar birbirine kavrama esnasında iki dişlide oluşan temas, yuvarlanma ve kayma şeklinde oluşur. Diş temas boyunca diş profili üzerinde oluşan kayma hızları değişkendir. Dişli temas boyunca temas koşulları; kayma oranı, yük, eğrilik yarıçapı ve kayma hızı olarak tanımlanmıştır. Döndüren ve döndürülen dişlilerin uç ve kök kısmında kayma oranı ve kayma hızı özdeş olarak görünmesine rağmen kayma yönüyle yuvarlanma yönü arasında bağıl bir terslik vardır. Yuvarlanma yönü döndüren dişli için, kökten uca doğrudur (Şekil1). Döndürülen dişli için ise uçtan köke doğrudur. Ancak, döndüren dişlinin uç kısmında kayma ile yuvarlanma aynı yönde iken kök kısmında zıttır (Şekil 1c). Döndüren dişlide kayma yönü her zaman temas çizgisinden dışarı doğrudur. Buna zıt olarak, kayma hızı kökten uca doğru, temas çizgisinden içe doğrudur. İlk temas noktası (Şekil 1a) döndüren dişlinin kökü (diş dibi) ile döndürülen dişlinin uç kısmının (diş başının) birbirine geçmesi ile meydana gelmektedir. Döndüren ve döndürülen dişlilerin yan ve yüzey uzunlukları farklı olmasından dolayı, kayma sürekli olarak kök ve uçta meydana gelir. Kayma oranı dişlilerin periyodu boyunca değişir, yalnız yuvarlanma dairesi temas noktasında sıfırdır (Şekil 1b). IATS 09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye

2 Şekil 1. Dişli diş temas mekanizması a) İlk temas noktası, b)yuvarlanma temas noktası, c)son temas noktası [4,5]. boşluğuna girerek dönme yönüne doğru hareket ederek dişli çarkın yüzeyine yakın hava kütle sıcaklığını değiştirecek ve bu sıcaklık değeri yaklaşık diş yüzey sıcaklığına hemen hemen eşit olduğu Mao tarafından yapılan çalışmalarda göstermiştir [2,4,5]. Dişliler birbirleri ile kavrama esnasında, dişli yüzeylerinin teması sonucunda oluşan sıcak hava dışarı atılır ve bu sürekli olarak tekrarlanmaktadır. Dişli çiftin temas bölgesine yakın yerleştirilen temassız sıcaklık ölçer ile diş temas yüzeyinde oluşan sıcaklık tahmin edilmektedir. 3. Dişli çark diş temas yüzey sıcaklık değişimin ölçülmesi Dişli çark dişlisinde genel olarak sıcaklık, temas noktalarında meydana gelen toplam sıcaklık θmax (Denk. (1)), dişlilerin gövde sıcaklığı (yüzey sıcaklığı) θb, ortam sıcaklığı θa ve ani sıcaklık θf 'den oluşmaktadır [4]. θ max = θ a + θ b +θ f (1) Plastik dişli çark diş yüzeyinde oluşan sıcaklık değişimini ölçmek için değişik araştırmalar yapılmıştır. Terashima ve arkadaşları tarafından yapılan bir çalışmada, en yüksek sıcaklık değeri bölüm dairesi civarında gözlemlenmişlerdir. Bu bölgede yüksek hertz yüzey basıncın etkisi ile ısı birikmesi bu bölgede yoğunlaşmaktadır (Şekil 2b). Ayrıca diş yüzeyinde oluşan sıcaklık ile diş kalınlığı boyunca sıcaklık farkının yaklaşık 10 C olduğunu termokupul kullanılarak ölçme yapmışlardır (Şekil 2)[13]. Şekil 3. Dişli ısı iletiminin gösterilmesi [4] Plastik dişli çarklardaki diş hasarında, aşınma en önemli hasar tipidir. Plastik temelli dişli çarkların her bir çalışma hızında kritik diş yükü mevcuttur. Bu durum diş temas yüzeyinde sürtünme kuvvetin etkisi ile ısının plastik temelli dişli çark diş yüzeyinde artışına neden olacaktır. Kullanılan plastik malzemesinin özelliğine göre biriken bu ısı malzemenin yumuşamasına neden olacak ve diş hasarı erken oluşacaktır. Bu kritik yükün üzerinde çalışılması durumunda diş yüzeyinde meydana gelecek aşınma ani ve şiddetli olarak artış gösterecektir. Aynı zamanda yumuşayan diş yükün etkisi ile eğilme gerilmesine maruz kalacak ve dişli çark kırılacaktır (kırılma diş dibinde olabildiği gibi bölüm dairesi bölgesi civarındada meydana gelmektedir. 4. Deneysel Çalışma 4.1 Numunelerin hazırlanması a) b) Fig. 2. a) Diş bünyesinde oluşan sıcaklık değişimi, b)diş yüzeyinde biriken ısı bölgesi Mao tarafından [4,5], dişli çark diş yüzey sıcaklık değerini temassız sıcaklık ölçer ve termal kamera kullanılarak diş yüzey sıcaklık değerini yaklaşık olarak ölçmüşlerdir. Diş temas esnasında oluşan ani (flash) sıcaklık değerini deney esnasında ölçmek hemen hemen mümkün değildir. Çünkü oluşan bu sıcaklık sürtünme kuvvetinin ve hertz yüzey basıncının meydana getirdiği anlık sıcaklık değişimidir. Flash sıcaklık değerini tahmini Blok s tarafından geliştirilen bir denklem ile tahmin edilebilmektedir [4,5]. Diş yüzey sıcaklığı (θb), dişlerin çalışma esnasında temas eden yüzeyleri ani sıcaklığı θf den etkilenmektedir. Plastik temelli dişli çarkların diş yüzeyinde biriken ısının diş hasarın etkisini araştırabilmek için hazır malzeme seçilmiştir. Dişli malzemesi Kahvecioğlu Platik firmasından Polyamide (PA 6+MoS2) ticari ismi NYLATRON GSM malzeme temin edilmiş ve bu malzeme CNC tezgahında diş ölçülerine getirilmiş ve diş açma tezgahında düz dişli olarak üretilmiştir. Tüm bu işlemlerde soğutma sıvısı kullanılmıştır. Plastik dişli karşısında kullanılan eş çelik dişli AISI 8620 malzemeden imal edilmiştir. Deneyde kullanılan deney dişli çarkların boyutları ve mekanik özelliği Tablo 1 ve Tablo 2 de gösterilmiştir. Çelik dişli semantasyon yöntemi ile sertleştirme yapılarak 56 HRC sertlik değerindedir. Şekil 3 de dişli çarkın temas sıcaklığını ölçmek için geliştirilen bir model görülmektedir. Burada dişli çark dişli pompa gibi hareket yapmaktadır. Isınan hava her bir dişli

3 Tablo 1. Deney dişli çarkların geometrik özellikleri Döndürülen Döndüren Diş malzemesi PA 6+MoS2 AISI 8620 Modul 3,5 Diş Sayısı 26 Basınç açısı ( ) 20 Kavrama açısı ( ) 22,44 Profil kaydırma (+x) 0,073 Bölüm dairesi çapı 90 (mm) Diş üsti çapı (mm) 98,5 Diş Genişliği (mm) Eksenler arası 91,5 mesafe (mm) Kontak oranı 1,496 Tablo 2. Deney dişli çarkların mekanik özellikleri Polyamide 66 AISI 8620 Yoğunluk (gr /cm 3 ) Elastik Modülü (N/mm 2 ) Termal iletkenliği W/(K.m) Sertlik Değeri M90 56 HRC 1. Dişli kutusu, 2. Plastik deney dişli çark, 3. AISI 8620 eş dişli, 4. tork kaplini, 5. yükleme kaplini, 6. Motor mili Şekil 4. FZG deney test cihazı [14,15] 4.2 Deneylerin yapılması Dişli çark deney test cihazı olarak FZG test cihazı kullanılmış (Şekil.4) [14,15] ve deney çalışma şartları Tablo 3 de verilmiştir. Deney dişli çarklar deney tabi tutulmadan önce çalışma yüzeylerin alışması için düşük yük (3 N/mm) ve düşük hızda 350 d/dak da 10 dakika çalıştırılmıştır. Her bir deney şartı 6 kez tekrar edilmiş ve elde edilen deney sonuçlarının ortalaması alınmıştır. Dişli çark diş yüzeyinde biriken diş sıcaklığını ölçmek için eş çalışan dişli çark diş temas noktasından yaklaşık 5mm uzaklıktan temassız sıcaklık ölçer İmpact İnfratherm Pyrometer 510-N kızıl ötesi termometre ile diş sıcaklık yaklaşık olarak ölçüm yapılarak (Şekil 5) anlık olarak sıcaklık değişimleri alınmaktadır. Deney dişli çarklar deney süresince durdurulmamış ancak diş kırılma hasarı meydana geldiğinde deney durdurulmuştur. Deney süresince iki adet AISI 8620 eş dişli çark kullanılmıştır. Bir sonraki deneye geçmeden önce eş çalışan dişli çark AISI 8620 dişli değiştirilerek deneyler devam edilmiştir. Deney sonucunda çıkarılan eş dişli çark diş yüzeyinde oluşan aşınmış partikülleri metanol ile temizlendi ve dişli çark soğumaya bırakılarak bir sonraki deney şartı için hazırlanmıştır. Deneyler toplam 7.2x10 5 çevrim çalıştırılmıştır. Tablo 3. Deney şartları Uygulana diş yükü (N/mm) 12.02, 27.2, 37,5 Çalışma devri (d/dak) 1000 Toplam çevrim süresi 7.2x10 5 (12 saat) Ortam sıcaklığı C Nem 45-60% Şekil 5. Diş sıcaklığının ölçülmesi 5. Deney Sonuçları Dişli çarklarda ömür, kuvvete maruz dönen bir dişli üzerindeki bir dişin toplam çalışma süresindeki karşılık dişli ile temas sayısının saat cinsinden ifadesidir. Günümüzde kullanımı giderek yaygınlaşan plastik dişlilerin dezavantajlı taraflarından birisi ömürlerinin tam bir kararlılıkla tespit edilemeyişidir. Aslında bu araştırmalarda elde edilen ampirik değerler alınarak uygulamalarda kullanılır hale getirilebilir. Yapılan çalışmalar neticesinde dişli çark diş ömürleri üzerindeki etkili olan faktörler, yağlama, sıcaklık, hız, malzeme, yük, imalat hassasiyeti, montaj hassasiyeti, dişlilere ait geometrik büyüklükler (modül, diş sayısı, diş genişliği vb.) diş profillerinin geometrisi vs. olarak belirlenmiştir. Plastik dişlilerin ömür tayini belirlemek, verimli bir çalışma sağlığı için şarttır. Dişlilerin hangi şartlarda ne kadar ömre sahip olduklarını belirlemek dişli hasarlarının önceden tayin edilmesini sağlayıp gerekli önlemlerin daha önceden alınmasını, gerekiyorsa dişlilerin yenileriyle değiştirilmesi imkanı sağlayacaktır. Diş sıcaklığı, ortam sıcaklığına bağlı olarak dişli profilinin aşınma durumuna ve ayrıca denge durumundan sonraki sıcaklığın ölçüldüğü zamanına bağlı olarak değişmektedir. Dişli sıcaklığının yükselmesi, dişlinin yükleme durumunun değişmesi, müsaade edilen eğilme gerilmesinin değişmesi gibi durumlarda ani kırılmalar meydana gelir. Bu nedenle plastik dişlilerde aşırı ısının oluşmasını önlemek için ısı kontrolüne gerek vardır. Açığa çıkan ısının düzgün bir

4 şekilde dışarıya atılması lazımdır. Sıcaklık değişimi aralığının mümkün olduğu kadar düşük tutulması sağlanmalıdır[15]. Şekil 6.a-c de deney dişli çarkların deney sonucunda diş yüzeyleri görülmektedir. Şekil 6a da N/mm diş yükünde dişli çark diş yüzeyinde oluşan ısı, eş çelik dişli çark vasıtası ile kondüksiyon yöntemi ile plastik diş üzerindeki ısıyı üzerine almaktadır. Çelik dişli çark biriken bu ısıyı dış ortama dağıtmakta ve dişli çark çiftleri ısıl dengeye ulaşmaktadır. Bu diş yükünde hiçbir deney dişlisinde termal hasar görülmemiştir. Ancak diş profilinde özellikle diş dibinde bir miktar aşınma oluşmaktadır. Diş yükünün artışı ile birlikte ( N/mm diş yükü) ortaya çıkan ısı kısmen dışarıya atılmakla birlikte şekilde kesitli çizgilerle gösterilen (bölüm dairesi civarında) elips kısımda ısının (Şekil 6b ve c) dışarıya yayılması daha az olmaktadır. Bu kısımda biriken ısının diş malzemesini yumuşamakta bölüm dairesi civarlarında kütleler halinde partiküller kopmakta ve dişli hasar meydana gelmektedir. Yüke maruz kalan dişin kenar kısımları esnerken orta kısmı aşınmaya maruz kalır. Çelik dişlinin uç kısmı plastik dişlinin bölüm dairesi altında kalan taban yüzeyini aşındırır. Yükün artışı ile birlikte bölüm dairesi civarında kütle kaybı artmakta ve bununla birlikte diş profilinde aşırı aşınma meydana gelmektedir. Şekil 7 de deney süresinde temassız sıcaklık ölçer ile kayıt altına alınan diş yüzey sıcaklığı değişimi görülmektedir. Diş üzerine uygulanan N/mm diş yükünde diş ani artış göstermemiş ve yaklaşık 1.8x10 5 turda diş yüzey sıcaklığı ısıl dengeye ulaşmıştır. Isıl dengeye gerek dişli çarkın konveksiyon yöntemi ile dişli çark dişlerinin her biri bir dişli pompa gibi çalışması esnasında sürekli taze hava dişliler arasına girerek diş yüzeyinin soğumasına yardım etmektedir. Ayrıca eş çalışan çelik dişli çarkın ısı iletim katsayısının yüksek olması nedeni ile plastik diş üzerinde biriken ısı kondüksiyon yöntemi ile üzerine alarak dış ortama dağıtmaktadır. Dişli çark diş temas bölgesinde oluşan sürtünme kuvvetin etkisi ile sürekli artan sıcaklık belirli bir zaman sonra ısıl dengeye ulaşmaktadır. Böylece sistem ısıl dengeye ulaşmaktadır. Uygun seçilen diş yükü ve devir seçildiği zaman dişli çarkın servis ömrü artırılabilinmekte ve dişli çark diş bünyesinde biriken ısıdan dolayı hasara uğramamaktadır. Bununla birlikte dişli çark diş profilinde aşınma hasarı gözlenmektedir. Ancak diş yükün değeri artırıldığı zaman (27.2 N/mm) deneyin ilk safhasında sıcaklık artışı ani olduğundan (Şekil 7) diş yüzeyinde (özellikle bölüm dairesi civarında (Şekil 6b-c)) ısıl yorulmalar ve buna bağlı olarak da yumuşama gözlenmektedir. Şekil 6b de görüldüğü gibi bölüm dairesi civarında büyük kütleler halinde kopan partiküller olduğundan eş dişlinin temas ettiği alan azalacaktır. Buda plastik dişli çarkın özellikle diş dibi bölgesinde aşırı aşınmaya neden olmaktadır. Diş yükünün 37.5N/mm artırıldığında ise, diş yüzey sıcaklığı çok ani olarak 85 0 C civarına yükselmektedir (Şekil 7). Bu ani diş yüzey sıcaklığının yükselmesinden dolayı eş dişli çark ve hava yolu ile diş yüzeyinde biriken ısı dış ortama atılamadan diş hasara uğramaktadır. Diş yüzeyi ısıdan dolayı yumuşama oluştuğundan çelik eş dişli çarkın yüzey basıncı ile Şekil 5c de görüldüğü gibi diş profilinde genişlik boyunca şişmeler görülmektedir. a) b) Şekil 7. Deney dişli çarkın diş temas sıcaklığı 6. Sonuçlar Yapılan deneysel çalışmalarda aşağıdaki sonuçlar alınmıştır; 1. Plastik temelli dişli çarklar ısı iletimi metal dişlilere göre yüksek olmadığından çalışma esnasında diş üzerinde biriken ısı dişli hasarlarını hızlandırmaktadır. c) Şekil 6. Deney dişli çark hasarları (1000 d/dak), a)12.02 N/mm, b)27.2 N/mm, c)37.5 N/mm diş yükü 2. Plastik temelli dişli çarkların çalışma sırasında özellikle bölüm dairesi civarlarında ısı birikiminin daha fazla olması nedeni ile değişken yüklemeden dolayı bu bölgedeki malzemenin

5 mekanik özellikleri zayıflamakta ve diş termal hasara uğramaktadır. 3. Plastik temeli dişli çarklarda diş üzerinde biriken ısıyı dağıtmak için ısı iletimi daha yüksek olan farklı dişli malzemesi ile çalıştırılması diş ömrünün artırılmasına katkı sağlayacaktır. 4. Diş yükünün ve çevre hızının uygun olduğu durumlarda diş yüzeyinde oluşan ısı artışının ani olarak yükselmemesi dişli servis ömrünü artırmakladır. 5. Plastik dişli çarkların servis ömrünü artırmak için yüksek diş yüklerinde diş yüzeyinde biriken ısıyı dağıtıcı değişik modifikasyonlar yapılmalı yada ısı iletimi yüksek değişik katkı elyafları katılarak diş yüzeyinde oluşan bu hasarlar engellenebilinir. Teşekkür [11] Breeds A. R., Kukureka S. N., Mao K., Walton D., Hook C. J., Wear behavior of cetal gear pairs, Wear, vol. 166, 85-91, [12] Tsukamoto N., Maruyama H., Mimura H., Effect of reducing friction of polyacetal in gears, Trans JSME Ser C, vol.57, , [13] K.Terashima, N. Tsukamoto, N. Nishida, J. Shi. Development of polymer gears for power transmission (abnormal wear near tooth root and toth fracture near pitch point) Bulletin of JSME 1986; 29 (251): [14] Düzcükoğlu H., PA 66 spur gear durability improvement with tooth width modification, Materials&Design, vol.30, , [ 15] Düzcükoğlu H, İrmek H. A new method for preventing premature pitting formation on spur gears, engineering Fracture Mechanics, vol.75, , [16] Yakut R. Bazı termoplastik dişli çarkların yük taşıma kapasitesi ve hasar oluşumun deneysel olarak incelenmesi, S.Ü. FBE, Yüksek lisans Tezi, 2008 Bu çalışma Selçuk Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü ve TUBİTAK 1002 hızlı destek 108 M 178 nolu proje tarafından desteklenmiştir. Kaynaklar [1] Chen, Y. K., Kukureka, S. N., Hooke C. J., Rao M., Surface topography and wear mechanisms in polyamide 66 and its composites, Journal of Materials Science vol. 35, , [2] Kim, C. H., Durability improvement method for polyamide spur gears, Tribology International, vol , [3] Kurokawa, M., Uchiyama, Y., Iwai, T., Nagai, S., Performance of polyamide gear made of carbon fiber reinforced polyamide 12, Wear, vol. 254, , [4] Mao, K., A numerical method for polyamide composite gear flash temperature prediction, Wear, vol: 262, , [5] Mao, K., A new approach for polyamide composite gear design, Wear, vol: 262, , [6] Senthilvelan, S., Gnanamoorthy R., Damage mechanisms in injection molded unreinforced, glass and carbon reinforced nylon 6/6 spur gears, Applied Composite Materials, vol: 11, , [7] Senthilvelan, S., Gnanamoorthy, R., Damping characteristics of unreinforced, glass and carbon fiber reinforced nylon 6/6 spur gears, Polyamide Testing, vol. 25, 56-62, [8] Senthilvelan, S., Gnanamoorthy, R., Effect of rotational speed on the performance of unreinforced an glass fiber reinforced nylon 6 spur gears, Materials and Design, vol. 28, , [9] Taburdagitan, M., Akkok, M., Determination of surface temperature rise with thermo-elastic analysis of spur gears, Wear vol , [10] Hooke, C.J., Mao K., Walton, D., Measurement and prediction of the surface temperature in polymer gears and its relation to surface wear, J. Tribol., vol. 115, , 1995.