SAYI 64 SENE 6. KASIM 1962 e! \ ' ' " (Vt MÜHENDİS VEMAKÎN. i- - /. S*. : TMMOB MAKİNA MÜHENDİStERİ ODASİ NE^İR ORGANIDIl

Transkript

1 SAYI 64 SENE 6 KASIM 1962 e! \ ' ' " (Vt MÜHENDİS VEMAKÎN sj&t & $ _-- i- - /. TMMOB MAKİNA MÜHENDİStERİ ODASİ NE^İR ORGANIDIl S*. :

2 SAYI : SENE : KASIM : MÜHENDİS ve M A KİN A 1 Yıllık : 6 Aylık : Sayısı : ,50 TL. TL. TL. MÜHENDİS ve MAKİNA Makina Mühendisleri Odası adına Sahibi : Ahmet KUTSAL Yazı İşlerini fiilen idare eden Mes'ul Müdür : Yelman GAZtMİHAL Neşriyat Müşavirleri : Aralan SANIR Manuk KALIPÇIYAN Sadık KAKAÇ Erol ERDEN Nejad tzar Teknik Sekreter : Çağlar YASAL ADRES : Mühendis ve Makina Mecmuası Menekşe Sokak S/6 Tel. : İlân şartları : ön kapak Arka kapak Kapak içleri Tam sayfa 1/2 sayfa 1/4 sayfa 750 TL 500» 400» 300» 150» 100» İş verme ilânları yarım sayfaya kadar maktuan : 100 T. L. İlânlardan mesuliyet kabul olunmaz. Klişe masrafları ilân sahibine aittir. Tek renk klişe cm2 15 Krş. Renkli ilânlar için hususî tarife uygulanır İ Ç İ N D E K İ L E R ODAMIZIN BİR AYLIK FAALİYET RAPORU 2 KEBAN BARAJI 3 Korkut ÖNGÜN ÇELİK TEL HALATLARIN ÇEKİLMESİ 7 Alunet KUTSAL İŞ YERLERİNDE ELEKTRİK TESİSATI VE İŞ EMNİYETİ Cevot TARAY TEKNİK YENİLİKLER 23 Fazıl Zeki HEPER Yazı kabul şartları : % Mecmuada Ekonomik, Teknik Ve Sosyal yazılar yayınlanır. 0 Gönderilecek yazılar daktilo ile iki nüsha yazılmalıdır. 9 Fotoğraflar parlak kâğıda basılm alıdır 0 Gönderilen yazılar neşrolunsun veya olunmasın iade edilmezler. 9 Makalelerde serdedilen fikir ve mütalâalar imza sahibine ait olup mecmuayı temsil etmezler. İktibas hakkı serbest bırakılmış olan yazılarımız ancak kaynak gösterilerek alınabilir. Ajans - Türk Matbaası, Ankara FRANSIZ İLİMLER AKADEMİSİNİ ZİYARET 25 Cemal ÜNER SAYIN ÜYELERİMİZİN DİKKATİNE 29 MESLEKDAŞLARIMIZI TANIYALIM 30 MAKİNA MÜHENDİSLERİ ODASININ AZALARINA PARASIZ YOLLANIR. MÜHENDİS VE MAKİNA MECMUASI MÜHENDİS VE MAKİNA - SENE 6 - SAYI 64 - KASIM 1962

3 1 lıüik Odamızın Bir Aylık Faaliyet Raporu Ankara, 22/10/1962 Maliye Bakanlığınca hazırlanmakta olan (Genel İhale Kanunu) hakkında Odamızın fikri sorulmuş, mevzu bir komisyona incelettirilerek Odamız görüşlerini ihtiva eden bir rapor gönderilmiştir. Schlesinger'in Prüfbuch für Werkzeugmaschinen (Takım Tezgâhları için Kontrol Kitabı) adlı eserinin tamamlanmış olan tercümesinin basılması için, tercüme fonumuzun ve bütçemizin kifayet etmiyeceği miktarda paraya ihtiyaç vardır. Gerek baskı işini tahakkuk ettirebilmek, gerek eseri üyelerimize mümkün olduğu kadar ucuza verebilmek maksadiyle, kâğıt veya nakit yardımı için Müesseselere müracaatlar yapmaktayız. Müracaatlarımızın müsbet netice verebilmesi ve bu kıymetli eserin ortaya çıkabilmesi için üyelerimizin de manevî desteğini rica ederiz. Merkezî Hükümet Teşkilâtı Araştırma Projesi Yönetim Kurulunca hazırlanmakta olan (Devlet İdarî Teşkilâtının Ana Birimlerinin Kuruluş Amacı, Görev ve Teşkilâtını Gösterir El Kitabı) için Odamızı tanıtan bir yazı hazırlanarak gönderilmiştir. Odamızca tercümesine teşebbüs edilmiş olan HÜTTE'nin tercüme ve baskı masrafları için finansman kaynakları araştırılmasına başlanmıştır. Bunun için önce Devlet Plânlama Teşkilâtına müracaat edilmiş, sanayiin inkişafı için lüzumlu eserlerin tercümesi işinin Hükümetçe ele alınması ve gerekli bütün kolaylığın gösterilmesi için teşebbüse geçileceği ve bu hususta gerekli gayretin sarfedileceği vaadi alınmıştır. Yabancı Mühendis ve Mühendislik Firmalarının memleketimizde iş almaları halinde tabi olmaları gereken şartlan havi bir rapor hazırlanarak bu hususta çalışmalar yapacak olan Birliğe gönderilmiştir. Üyelerimizle ilgili bütün malûmatı liste halinde ve kolayca tespit edebilmek ve istatistikî malûmatın hazırlanmasında ve ileride neşredilecek Üye Rehberine esas olmak üzere yeni bir Üye Kayıt Defteri'nin tanzimine başlanmıştır Ders yılına başlamaları dolayısiyle davetiye gönderen Teknik Üniversitesi ve Yüksek Teknik Okulunda yapılacak törenlere, bütçemizin müsaade etmemesi sebebiyle temsilci göndermek imkânı bulunamamış, her iki müesseseye tebrik mesajı gönderilmiştir. Faaliyetlerimiz hakkında yapacağımız teşekkür ederiz. ikaz ve tavsiyelere peşinen i ı 1 imim IIIİHIIIIHIÜHÜIII ıııaı MÜHENDİS VE MAKİNA - SENE 6 - SAYI 64 - KASIM 1962

4 KEBAN BARAJI Korkut ÖNGÜN Son günlerde Doğu Anadolu'da yapılmasına derhal başlanıp başlanmaması tartışılan Keban Barajı ve hidro - elektrik santralı hakkında topluca bilgi vermenin faydalı olacağı düşüncesindeyiz. Burada baraj hakkında verilen bilgiler Elektrik İşleri Etüt İdaresi tarafından hazırlanan «Fırat Nehri Keban Barajı ve Hidro - elektrik santralı Ön Projeleri Gerekçe Raporundan derlenmiştir. Konuyu yalnız bir baraja ayırmak, bu konuda çalışmamış kimseler için karşılaştırma imkânı vermeyeceğinden; yapılacak işin büyüklüğü hakkında tam ve müşahhas bir fikir elde edebilmek düşüncesiyle bu büyüklükteki başka bir barajla yer yer karşılaştırmalar yapabilecek şekilde bilgi verilmeye çalışılmıştır. Bu çeşit karşılaştırmalarda genel olarak ileri memleketlerden örnek verilmesine alışılmıştır. Ancak bu arada memleketlerin çeşitli imkânlarının çok farklı olması, çok zaman yapılacak işin büyüklüğü ileri memleketlerin geniş imkânlarının gölgesinde küçülür. Bu sebeplerle biz komşularımızda Keban barajı büyüklüğünde yapılmakta olan bir hidro - elektrrik santralı ve barajın karşılaştırmaya esas olarak almayı uygun gördük. Bu düşüncelerle hareket edildiği zaman akla hemen Mısır'daki Assuan barajı ve hidro - elektrik santralı gelmektedir. Baraj hakkında elde edilen bilgilerde Österreichische Zeit Schrift für Elektrizita'tswirtschaft dergisinin yıl ci (Şubat) sayısındaki bir makaleden faydalanılmıştır. Bu arada Mısır'ın ekonomik durumu, hakkında da yer yer kısa bilgiler verilmesi faydalı görülmüştür. Yazının sonunda barajın yapılıp yapılmaması konusundaki düşüncemizi açıklamak zorunda kaldık. Bu konuda Amerikan EBASCO Müşavirlik firmasının Keban barajının yapılmasına öncelik veren hesaplarını incelemek ve bu hesaplarda bugünün şartlarına göre değişen esaslardan söz etmek gerekti. Mısır'da da birkaç yıl önce bizde Keban gibi bir barajın yapılıp yapılmaması ve finansman imkânları tartışılmış ve bütün dünya gazeteleri konu ile yakından ilgilenmişlerdi. Bu bakımdan Mısır'daki Assuan barajının, bizde yapılması düşünülen Keban barajı ile karşılaştırılması ve Mısır'da elektrik üretimine kısa bir göz atılması faydalı olacaktır. Mısır'ın 1960 nüfusu 26 milyondur. Nüfus bakımından Mısır görüldüğü gibi hemen hemen Türkiye (1960 da 27,8 milyon) kadardır arasındaki 21 yılda Mısır'da ortalama yıllık nüfus artışı onbinde 218, aynı devrede Türkiye'deki yıllık ortalama artış onbinde 221 dir. Son on yılda ise ( ) nüfus artış nisbetleri Mısır'da onbinde 251 Türkiye'de onbinde 290 dir. Demek ki, nüfus arlısı son yıllarda Türkiye'de Mısır'dan daha hızlı olmuştur yılında Mısır'da nüfus başına düşen millî gelir 110 dolar Türkiye'de ise 214 dolardır. Bu bakımdan Türkiye Mısır'dan 2 kat daha iyi durumdadır. Buna karşılık yine 1959 ve 1960 yılına birkaç madeni ihtiyaç bakımından ise durum Tablo 1 de gösterildiği gibidir. TABLO : 1 Elekt. (Net) Nüfus / Nüfus Nüfus / Kwh / Otomobil Telefon Kaılyo Nüfus Mısır (1959) Mısır (1960) 101 Türkiye (1959) Türkiye (1960) Türkiye (1961) Buradan 1959 yılında lükse kaçan ihtiyaçlarda (telefon ve otomobil gibi) Mısır'ın, Türkiye'den daha iyi olduğu buna karşılık radyo ve elektrik gibi zaruri ihtiyaçların Mısır'da biraz ihmal edildiği anlaşılmaktadır. Ancak elektrik üretimindeki açığın kısa zamanda kapatıldığı da görülmektedir yılında elektriğin kullanılışı Mısır'da ve Türkiye'de şöyledir (1 GWh = 1 milyon kwh) Maden kömürü Siderürji Elektrokimya Cer Diğer endüstri Sokak, ev, ticarethane küçük sanayi Trafo şebeke kaybı Toplam Mis ir (i\vh Nisbet % 263,0 122,1 1219,9 675,0 358,5 2658,5 10,0 4,6 46,2 25,6 13,6 100,0 Türkiye flffh Nisbet % ,2 2.0 ı,fi 1, ,2 11, Yine 1960 yılı içinde Mısır'da 869 MW'ı termik 350,5 MW'ı hidrolik olmak üzere 1219,5 MW toplam tesis gücü vardır. Demek ki, toplam tesis gücünden % 29,1 i hidroliktir yılındaki toplam üretiminde % 9,9 ü hidroliktir. Ayrıca toplam üretimin % 28,1 i otopro- MÜHENDİS VE MAKİNA - SEN : SÂYÎ 6t - KASIM 1962

5 düktörler, kalanı amme teşekkülleri tarafından üretilmektedir yılında Türkiye'deki durum ise, toplam tesis gücü 1178 MW ve bunun % 37,4 ü hidroliktir. Toplam üretimin de % 36,8 i hidroliktir. Otoprodüktörlerin üretimi toplam üretimin % 14,6 si kadardır. (1) Yukarda verilen değerler Mısır'ın endüstri alanındaki gelişmesinin henüz başlangıcında bulunduğunu ve sanayiin kendi enerjisinin büyük kısmını kendisinin ürettiği anlaşılmaktadır. Elektrik sanayinin çok hızlı gelişmesi için en uygun görünen yol zengin ve henüz daha kullanılmamış su kuvvetleri, uzak gelecek için ise zengin imkânlar vaad eden Mısır çöllerindeki kömür zuhuratı düşünülmektedir. Bugün Mısır'da birçok iş nıakinaları; ısı motorları ile mekanik olarak çalıştırılmaktadır. Elektrik şebeke ve tesislerinin yeter olmaması bunların elektrikle çalıştırılmalarına imkân vermemektedir. Bu maksatla hemen yalnız dizel motorları kullanılmaktadır. Dizel motorları geniş ölçüde Nil sularından sulamada faydalanmak maksadıyle kullanılmaktadır. Mısır'da şehir santrallarmın önemlileri Kahire, İskenderiye ve diğer Nil deltasındaki şehirlerde toplanmıştır. Memleketin diğer yerlerinde küçük güçlü lokal santrallar vardır.' Endüstri santrallarmın en büyükleri 20 MW civarındadır. Mısır'ın enerji nakil şebekesi de henüz çok ilkel durumdadır. Yalnız Kahire civarında 66 kv bir ring burada çalışan santralları birbirine bağlar. Kıyı bölgelerde ve yukarı Nil'de 33 kv lük hatlar da vardır. Son 20 yılda Mısır'da ortalama elektrik artışı yılda % 7, Türkiye'de ise % 10,9 dur. Gelecek 20 yılın kalkınma plânlarında elektrik üretiminin 6 yılda iki kat artacağı hesaplanmaktadır. Bu yılda ortalama % 12,2 bir artış demektir. Bu arada halen doğrudan doğruya mekanik olarak çalıştırılan bütün makinalann elektrikle çalıştırılacağı kabul edilmiştir. Mısır'la Türkiye'nin benzer taraflarından birisi de her ikisinde de büyük hidrolik imkânların sanayi bölgesinden uzak oluşudur. Nitekim Türkiye'de Sanayi Batı ve Kuzey-batı Anadolu'da toplanmış olmasına rağmen büyük su kaynaklan Doğu Anadolu'dadır. Mısırda ise endüstri Nil deltasında gelişmiş buna rağmen büyük enerji imkânları Güney Mısır'- da toplanmıştır. Nil'in ortalama yıllık su akışı 84 milyar m s ü Mısır'ın sulanmasında kullanılmaktadır. 4 milyar m" Sudan'da kullanılmakta ve kalan 32 milyar m 3 su da buharlaşmakta veya kullanılmadan denize akmaktadır. Mısır - Sudan sınırında ölçülen Nil'in suyunun akımı 500 ile 9000 m 3 /sn. arasında değişmektedir. Ortalama yıllık akım 2600 m 3 /sn. dir. Sudandaki vadi-halfa ile Akdeniz arasındaki yükseklik farkı 175 m. dir. Keban barajının kurulacağı Fırat ırmağı Keban'a varıncaya kadar en önemli kolları ile birleşir. Iımağın en büyük kolu Murat suyu Keban barajı yerinden birkaç kilometre kaynak tarafında Fırat'la birleşir. Fıratm ilk kaynakları Erzurum yakınlarında 3000 m. lik Mumlu dağlarından ve Van gölünün etrafını çeviren karlı dağlardan çıkar. Keban barajının yeri ile Suriye sınırındaki yükseklik farkı 360 m. olup bunun 279 m. sinden ekonomik bir şekilde faydalanılabileceği sanılmaktadır. Fırat ırmağındaki su ölçme işlerine 1936 yılında başlanmıştır. 20 yılı bulan rasat süresince Keban'da kaydedilen en büyük akım 6593 m'/sn (1944 Mayısı) en küçük akım 166,8 m 3 /sn (1947 Eylül) ortalama akım 643 m 3 /sn. dir. Yıllık ortalama su akışı 20,3 milyar m 3 dür. Rasat süresi içinde en kurak yıl ırmağın akışı 13 milyar m 3 (413 m 3 /sn.) dir. Fırat Türkiye'nin diğer ırmaklarına göre kararlı bir rejime sahiptir. Görüldüğü gibi Keban baraj yerinde Fırat ırmağı Nil'in dörtte biri kadar su akışına sahiptir. Bugün ırmak civarında Mısır'da olduğu gibi herhangi önemli bir sulama yoktur. Mısır'da 1902 de yapılmış ve 1912 ile en son 1933 de yükseltilen mevcut Assuan barajı yalnız sulamaya yaramaktadır. Bu barajın uzunluğu 1140 m. ve baraj yüksekliği 58 m. dir. Göl 5 milyar m 3 su toplar. Bu kademeden enerji için faydalanmak maksadıyla halen mevcut olandan 600 m. kaynak tarafında bir yeni Assuan barajı yapılacak ve 1961 ortalarında tamamlanacak idi. Bu barajın faydalı yüksekliği m. olup 225 MW güç ile yılda ortalama 1800 GWh enerji üretilebilecekti. Yanlış olarak «yeni Assuan projesi» denilen sad el Ali projesi mevcut Assuan barajının 6,5 km. kaynak tarafındadır. Bu barajın uzunluğu üstte 5 km. ırmak yatağında 550 metredir, üstte baraj genişliği 32 m. toplam yüksekliği 190 m. dir. Gölün uzunluğu 500 km. ve hacmi 130 milyar metreküp kadardır. Bu hacmin +175 kotları arasında ve ortalama yıllık akımın % 83 ü kadar tutan 70 milyar metreküpünden faydalanrlacaktır. Yılda gölden 10 milyar metreküp kadar suyun buharlaşacağı hesap edilmektedir. Keban barajı beton ağırlık barajı tipinde MÜHENDİS VB MAKİNA - SENE 6 - SAYI 64 - KASIM 1962

6 olacaktır. Dolusavak tepe kotu ilk defa 811 m. kotunda yapılacak ve yıl sonra nihai 830 m. kotuna yükseltilecektir. Baraj tepe kotu ise 840,5 m. olacaktır. Dolu savağın kotunun başlangıçta alçak yapılıp sonradan yükseltilmesi istimlâk işlerinin azaltılması yeni Elâzığ şeker fabrikasının başka yere naklinin ve Elâzığ - Genç demiryolunun bir kısmının değiştirilmesinin bir müddet geciktirilmesinin sağlıyacağı faydalardan ileri gelmektedir. Keban barajının temelden yüksekliği 203 m. nehir yatağından 158,5 m. baraj tepe uzunluğu 1120 m. dir. Bunun 400 m. si dolu savağa aittir. Dolu savak kotu 811 m. iken göl hacmi 13 milyar ve 830 m. iken 22 milyar m 3 kadardır. Aktif biriktirme ve her iki halde de 10,5 milyar m 3 dür. Santral çıkışında normal su seviyesi kotu 693 m. olup türbinler buna göre net 128 m. ye göre hesaplanacaktır. (Nehir yatağı kotu 682 m. dir) Santral, başlangıçta 3X140 MW güçte kurulacak sonradan 7X140 M'a çıkarılacaktır. Yıllık üretim başlangıçta 4 TWh ve nihai olarak 5,6 TVVh dır. (1 TWh = 1 milyar kwh dır). Türbinler düşey eksenli 150 d/d. Francis tipinde ve ortalama 128 m. net düşümde 140 m 3 /sn. çekeceklerdir. Her bir ünite en düşük hazne seviyesinde en fazla 112 MW verebilecektir. Projenin gerçekleştirilmesinde iki durum düşünülmektedir. Birincisi başlangıçta santralı lokal endüstri için kullanıp sonra elde edilecek enerjiyi Kuzey-batı Anadolu'ya götürmektir. İkinci durumda Keban projesi Kuzeybatı sistemi için düşünülmektedir. Tabiatıyle civarın enerji ihtiyacı da bu arada sağlanacaktır. İkinci durumun başlangıcında 3x140 MW üniteler konacak, dolu savak tepe kotu 811 m. olacak ve 380 kv. luk 1000 km. lik hava hattı tesis edilecektir. Bu durumun ikinci safhasında 2x140 MW ünite konacak 1300 km. hava hattı tesis edilecek, üçüncü ve son safhada ise 2x140 MW güç eklenecek ve dolu savak 830 m. kotuna yükseltilecektir. Halen projenin ikinci durumda düşünüldüğü gibi tatbik edilmesi muhtemeldir. Bizde bu duruma göre bilgi vermeye devam edeceğiz. Birinci safhanın inşa süresi 6 yıl olacaktır. Baraj ve santral için ithal edilecek malzeme İskenderun Elazığ-Keban Yolu ile baraj yerine taşınacaktır. Assuan Projesinde ise santral 16 adet 90 MW hk güruhlardan teşekkül edecektir. Baraja 1960 başlarında başlanmıştır de 340 MW ile ilk işletme başhyacak ve santral gücü 1970 de 790 MW, 1975 de ortalama tam yük MW'a erişecektir. Türbinlerin tam yükte 85 m. net düşümde beheri 125 m ;i /sn. su çekebilecektir. Net düşüm 30 m olduğu zaman alınabilecek azami güç 14 MW olmaktadır. Yıllık esas üretim 7 TWh dır. Enerji Kahire'ye 3 sistemli 400 Kv hatlarla götürülecek ve Nil deltasındaki şebeke genişletilecektir. Assuan Projesi yuvarlak olarak 250 milyon Mısır lirası veya 6,5 milyar TL. (718 milyon dolar) mal olacaktır. (1 Mısır lirası = 25, 844 TL 2,87 dolar) spesifik inşa maliyeti 4500 TL/kw (500 dolar/kw) ve 0,93 TL/kwh yıl (0,102 dolar/kwh) santral ile iligli kısımlar 67 milyon Mısır lirası veya 1,73 milyar TL (192 milyon dolar) tutmaktadır. Gereken orta ve alçak gerilim hatlarının yapılması ile beraber bütün enerji nakil hatlarına 1975 yılına kadar 100 milyon Mısır lirası veya 2,6 milyar TL (267 milyon dolar) harcanacağı tahmin edilmektedir. Santral ile ilgili kısımlarda spesifik tesis maliyeti 1200 TL/kw (133 dolar/kw) tutmaktadır. Üretimin yuvarlak olarak 6,5 kuruş/kwh (0,35 Mısır kuruşu/kwh) a mal olacağı sanılmaktadır. Keban barajının yapılan hesaplara göre maliyeti şöyledir : 1 ilk tesis 3x140 MW, alçaltıcı trafo ucunda yıllık üretim 2,5 TWh 85,2 milyon dolar ve 1107,7 milyon TL. toplam gider 1938,0 milyon TL. 2 İkinci safha 2x140 MW güç eklenecektir. Yıllık üretim 4,1 TVVh 71,1 milyon dolar ve 417,5 milyon TL. toplam gider 1057,8 milyon TL. 3 Üçüncü safha 2x140 MW güç eklenecek dolu savak kotu 830 m. ye yükseltilecektir. Yıllık üretim alçaltıcı trafo ucunda 5,4 TVVh 22,7 milyon dolar ve 450,3 milyon TL. toplam gider 564,5 milyon TL. 4 Toplam : 7x140 MW güç yıllık âretim 5,4 TVVh 179,1 milyon dolar ve 2048,5 milyon TL. toplam gider 3660,3 milyon TL. Safha Toplam maliyette döviz nisbeti % 39,6 47,1 44,1 Tablo: 2. TIVkVV Spesifik inşa maliye TL/kWh - yıl 0,775 0,731 0,678 $/kw Tesisin her safhasında toplam giderle döviz giderlerinin oranı ve spesifik inşa maliyetleri tablo 2 de gösterilmiştir. Projenin çeşitli elemanlarına her safhada MÜHENDİS VE MAKİNA - SENE 6 - SAYI 64 - KASIM 1962

7 ödenen miktarlar ve bunların toplam maliyetteki nisbetleri ise şöyledir (Tablo 3) Safha İS. 223,9 228,9 446,9 Tablo: 3. MİKTAR MİLYON TL. OLARAK 11,8 7,6 12,2 İN 577,7 580,7 710,7 SA. 133,4 225,3 317,2 NİSBETLER % 29,8 8,9 19,4 7,6 19,4 8,7 BU. 657,8 1450,7 1592,1 OLARAK 33,9 48,5 43,5 KD. 67,0 96,0 105,7 3,5 3,2 2,9 TA. 273,2 414,2 487,7 14,1 13,8 13,3 Kısaltmalar : İS = İstimlâk bedeli (yolların değiştirilmesi, koruma şeddesi ve Elâzığ Şeker Fabrikasının yer değiştirmesi dahil), İN = İnşaat giderleri, SA = Santral elektrik makina kısmı giderleri, EN = Enerji nakil hatları ve indirici postalar gideri, KO = Kontrol giderleri, FA = İnşaat süresince faiz (İç ve dış krediler için % 7 faiz kabul edilmiştir). Keban barajı inşaatında Akçay Kemer barajı ve hidro-elektrik tesislerinde durum şöyşünülmektedir. Bu makinalardan faydalanılmadığı takdirde yukardaki miktarlara 4,6 milyon dolar ve toplama 56,2 milyon TL. il:ve edilmelidir. Spesifik inşa maliyetleri ile projenin elemanlarının toplam maliyetteki nisbetlerine bakıldığında inşaat giderleri ile santral makina kısmı giderlerinde bariz bir noksanlık görülmektedir. Bu noksanlığın daha dikkatli yapılacak tatbikat projesinde giderileceğini tahmin etmekteyiz. Enerji maliyetleri bakımından Keban barajı ve hidro-elektrik tesislerinde durum şöyledir : Enerji maliyeti için yıllık giderler hesaplanırken faiz nisbeti olarak % 7 alınmış amorman «sinking fund» metoduna göre yapılmış ve istimlâk ile inşaat için 50 yıl, kalan diğer tesisler için 40 yıl ömür alınmıştır. Yıllık giderler, faiz, amortisman (amer), (işletme-tamir-bakım (İTE) vergiler ve diğer giderler (V. D.) ve toplam olarak kısımlara ayrılmıştır. Her safhada çeşitli giderlerin tutarı (TL.) ile her kwh başına düşen miktarları (kuruş/kwh) ayrı ayrı Tablo 4 de gösterilmektedir. Safha Tablo: 4. Yıllık Çeşitli Giderler MİKTARLAR MİLYON TL. OLARAK Faiz ,7 256,2 Amor. 7,7 13,0 15,4 ITB 19,8 35,7 41,3 V.D. 9,7 15,0 18,3 Toplam 172,9 273,4 331,2 Alçaltıcı postada enerji maliyetleri krş/kwh 6,91 6,83 6,10 Tablo 4 den görüleceği gibi hidrolik tesislerin toplam yıllık giderlerinde faiz ve amortisman gibi sabit masrafları önemli bir yer tutmaktadır. Tahmin edilen yıllık elektrik enerjisi herhangi bir şekilde üretilemez veya satılamazsa enerji maliyetinin birden bire yükselmesi bu tesislerde olağan işlerdendir. Bu sebeple hidrolik tesislerde yıllık enerji üretim ve satış tahminlerinin çok sıhhatli yapılmış olması gerektir. Keban barajının yapılması kararma yıllarında E. İ. E. Genel Direktörlüğünün Amerikan EBASCO müşavirlik firmasına yaptırdığı Kuzey-batı Anadolu Enterkonnekte sis-. temine yeni sanralların ilâvesi için priyorite etüdünün sonucu olarak varılmıştır. Bu incelemede firma bölgenin 1970 yılına kadar olan ihtiyacını karşılamak üzere 7 çeşitli durum düşünmüş, her bir durumun yılları arasındaki yıllık gider toplamlarını karşılaştırılmıştır. Sonuç olarak Keban'ın mümkün olabilecek en erken bir zamanda (1967 yılında) yapılması hali yıllık gider bakımından en az olanı olarak bulunmuştur. Ancak bu çözüm tarzı toplam yatırım bakımından en büyük olanların arasındadır. En az yatırım yapılmasını gerektiren çözüm tarzı ise Keban'a konulacak 3x140 = 240 MW yerine İzmit ve Ambarlı (Çekmece Gölü yakınına) toplamı 450 MW'ı bulan 3 adet 150 lik yakıt yağı (fuel oil) santralı kurmak halidir. Her iki çözüm tarzı arasında EBASCO'nun hesaplarına göre 41,4 milyon dolar ve 1,2 milyar TL. veya toplam olarak 1,581 milyar TL. fark vardır' Yakıt yağı santralı kurulması halinde 1,6 milyar TL. daha az yatırım yapılmasına karşılık yılları arasında toplam olarak 318 milyon TL. fazla harcanması gerekmektedir. Ancak bu yıllık giderin büyük kısmı yakıt yağı için ödenmektedir yıllarında Türkiye'de yakıt yağının satış fiatı tam olarak bilinmiyordu. EBASCO yaptığı soruşturmalara yakıt yağının tonunun 200 TL. sına alınabileceğini tespit etmiş ve hesaplarım buna dayandırmıştır. Bugün ise bu yağın tonu halen büyük satışlarda toptan 150 TL. sından satılmaktadır. Ayrıca bu yağ üzerinden alınmakta olan gider vergisinin değiştirilmesi yağın satış fiatını da değiştirebilecektir. Yıllık işletme giderleri içinde önemli bir yer tutan yakıt giderinin azalması toplam yıllık giderleri de azaltacaktır. EBASCO müşavirlik firmasının kabul ettiği priyorite esaslarına Ve yeni yakıt yağı satış Batlarına göre yeniden hesap yapıldığı takdirde Keban bâra- MÜHENDİS VE MAKİNA - SENE 6 - SAYI 64 - KASIM İS62

8 Çelik Tel Halatların seçilmesi Derleyen : Ahmet KUTSAL HALAT GRUPLARI: Çalışma şekline göre çelik tel halatlar umumiyetle iki gruba ayrılırlar : 1 Hareket eden halatlar 2 Duran halatlar TARİHÇE: Tarihte, kullanıldığı bilinen en eski metalik tel halat, Pompei şehri harabelerinin meydana çıkarılması sırasında bulunan 5 metre boyunda, herbiri 0,7 mm. çapında 19 telden müteşekkil 3 demetli (bükümlü) bronz halattır ki basit bir vinçte kullanıldığı tahmin edilmektedir. Keza 1500 yıl önce Çin'de asma köprü imalinde tel halat kullanıldığı bir hakikattir. Belli bir kayıt mevcut olmamasına rağmen orta çağlarda tel halat kullanıldığı muhakkaktır te Danzig surlarının inşaatında ve daha sonraları muhtelif işlerde tel halatlar kullanılmıştır. Tarihi kayıtlar, ilk örgülü tel halatın 1881 senesinden itibaren kullanıldığını göstermektedir. İlk zamanlarda tel halat malzemesi Cm" basma takriben 3000 Kg. kopma mukavemetinde iken, madenciliğin inkişafına paralel olarak, halatın zatî ağırlığı ile kaldırılacak yük arasındaki yüksek olan nispeti düşürebilmek gayesiyle daha yüksek mukavemette malzeme elde edilmesine gayret sarfedilmiş ve bugün 20 ton/cm 2 mukavemete ulaşılmıştır. Birinci grup, yaptığı işte derecesine göre hareket bulunan bütün halatları içine alır. Makine tesisatında, denizcilikte, sondaj ve madencilikte kullanılan halatlar bu gruptadır ki bunlar sayısız çalışma şartlarına göre muhtelif derecede fleksibilite veya sağlamlığa (katılık) ihtiyaç gösterirler. Bu gruptaki halatların sağlamlığını, aşınmaya ve korozyona karşı mukavemetini düşürmeden fleksibilitesini arttırmak için çok gayret sarfedilmiş ve sayısız konstrüksiyonlar meydana getirilmiştir. İkinci grup, kolayca anlaşılacağı gibi hareket mevzuubahis olmayan germe veya taşıma gibi sabit tesisat için kullanılır. Bu halatların telleri kesit itibariyle daha kalın ve kaba (robüst), dolayısiyle tel adedi de azdır. Fleksibilite asla mühim değildir. Bu grup halatların kullanıldığı işler de, asma köprüler, gemi arma ve direklerinin tesbiti işi, havaî hatjını ihtiva eden çözüm tarzının en uygunu olmadığı görülecektir. Yatırım sermayesi bulmakta güçlük çekildiği bir zamanda aynı ihtiyacı 1,6 milyar TL. fazla yarıtırmla sağlayan bir işe karar verirken çok dikkatli hareket etmek gerektir. 1,6 milyar TL. önem verilmeyecek bir meblağ değildir. Son beş yıl içinde bütün Türkiye'de yılda elektrik işlerine yapılan yatırımın her ancak milyon TL. kadar olduğu, Etibank'm Batı ve Kuzey-batı Anadolu'da yaptığı baraj, santral, hava hattı ve trafo merkezleri için şimdiye kadar yapmış olduğu yatırımların ancak 750 milyon TL. sini bulduğunu bu arada hatırlatmak faydalı olacaktır. Keban barajının yapılmasına başlamadan önce kanunun bir defa daha incelenerek bugünkü şartlar altında memleket için en uygun çözüm tarzının bulunmasına gayret edilmesi yerinde olacaktır. Union Internationale des Producteurs et Distributeurs d'energie electrique MÜHENDİS VE MAKİNA - SENE 6 - SAYI 64 - KASIM 1962

9 lar (yalnız taşıma halatı), maden kuyuları (gayıt halatı) olarak mahduttur. HALAT KONSTRÜKSÎYONLARI: Çalışmaları sırasında kendilerinden en fazla verim alınabilmesi için çelik tel talatlar muhtelif konstrüksiyonlarda yapılırlar. Her fabrikanın kendi tecrübesine göre geliştirdiği konstrüksiyon varsa da, umumiyetle hepsini şu konstrüksiyonlar altında toplamak kabildir. Şehit? den dolayı husule gelen sürtünme çok artar ve bükülme kabiliyetini düşürür. Gemi halatları galvanizlidirler ve her demet göbeğine kendir konmak suretiyle normalden fazla fleksibil konstrüksiyonda yapılmışlardır. (Şekil-11-15). Halat çapının küçük olması istendiği takdirde demet adedi 5'e indirilir. Halat çapının limit küçük değerden daha küçük olmasından kaçınmak ve bükülme kabiliyetini emniyetle fek.il $ WI 10 a) Yuvarlak demetli halatlar : Bunlar umumiyetle şekil 4-10 da görülen, tel demetleri yuvarlak şekilde sarılmış, 5-6 demetli ve göbekte yağ emdirilmiş kendir bulunan halatlardır. Kalın tellerden yapılmış az telli halatlar, sürtünmeden mütevellit aşınmaya karşı mukavim değillerdir. Fakat paslanmadan mütevellit aşınmaya (korozyona) karşı mukavimdirler. Bükülmeye karşı katı 11 Sekil 12 büyütebilmek için demet sayısı 7 veya 8'e çıkarılır. Bu takdirde her tel demeti göbeğinde ve halat göbeğinde kendir bulunur. Haricî tazyiklere ve hararete mukavim olması istenen halatların göbeğine kendir yerine tel demeti veya çelik tel halat konmuştur (şekil 16-18) Yeter derecede fleksibl ve aynı zamanda dış tesirlere karşı mukavim teleferik halatları, XXX \XJ\XJ Şe.k',116 oluşları, büyük çapta tanbur kullanılmasını icap ettirir. Bükülme kabiliyetinin yüksek olması isteniyorsa ince telli halat kullanılmalıdır. Fakat tel çapı muayyen bir asgariden aşağı düşürülürse çok mikdardaki tellerde, bükülme- dış telleri kalın, iç telleri ince ve göbeği kendir olarak imal edilirler (Şekil 19-20) Taşman yükün bütün halat demetlerine müsavi olarak taksim olunabilmesi için demetlerin sargı zaviyelerinin ayni olması lâzımdır. Bu şart, demetin iki çeşit sargı şekli ile (pa- 8 MÜHENDİS VE MAKİNA - SENE 6 - SAYI 64 - KASIM 1962

10 ralel ve çapraz sargı) halledilir ise de, aynı çaptaki tellerden yapılmış halatlarda, iç tellerin sargı hatvesi dış tellerinkinden küçük olması zorundadır. Netice olarak dış teller iç tellere paralel değildir. Ayrıca, çapraz sargı şekli, dış sürtünmeye ilâveten iç aşınmaya da sebep olur. Birçok hallerde, bütün teller üzerinde eşit mikdarda yük bulundurmaktan fedakârlık ederek bu aşınmayı düşürmek arzu edilir. Bunun için de dış teller iç tellere pa- şayanı dikkat bir fark vardır : Seale konstrüksiyon daha serttir (bükülmez). Dış teller daha kalın, dolayısile dış sürtünmeye karşı daha mukavim olduğundan sürtünme aşınmasının daha fazla olduğu hallerde kullanılır. Şekil 22'de, dışta kalın ve ince tellerin sıra ile yerleştirilmiş olduğu "VVarrington sistemi görülüyor. Dış kalın teller, iç sırada bir çift daha ince telin arasındaki boşluğa yerleştirilmiştir. Şeekil 23 ve 24 Seale konstrüksiyonu, Şekil 25 keza VVarrington konstrüksiyonu göstermektedir. Bu tip halatta dış görünüş daha yatkın (çıkıntısı az) ve aşınmaya karşı mukavemet daha fazladır. Halatın kopma yükünü arttırmak, yani maktam çelik malzeme sathını arttırmak maksadile teller arasındaki boşluklara ince teller yerleştirilir ki bu sisteme Filler sistemi denir (Şekil 10). b) Filler sistemi halatlar : Eğer halatın çok yüksek derecede fleksibl olması istenirse halat, umumiyetle alışılmış demetlere nazaran çok ince tellerden müteşekkil demetlerden meydana getirilir (Şekil 26-27) Bu tip halatın konstrüksiyonunda üç ayrı hatvede sargı şekli görülür. Önce ince tel- Sekili? *«*«l/s ralel yapılır. Bu ayarlama neticesi dış tellerin sargı açısı iç tellerin sargı açışı ile ayni olmaz, fakat aynı hatveyi haiz olurlar. Dış sargının telleri, iç sargı telleri arasındaki boşluklar boyunca iç sargı tellerine tam olarak intibak ederler. Sealee ve Warrington olarak bilinen konstrüksiyonlarda olduğu gibi (Şekil 21-25) Şekil 21 de Seale konstrüksiyonlu bir demet görülüyor. Dış teller iç tellerden bariz şekilde kalındır. Bu tip halatın fleksibilitesinde Şekil 19 ŞekÜ 20 Şekil 23 Şekfl ler bir demet halinde sarılır. Bu demetler bir halat halinde sarılır, daha sonra bu halatlar demet olarak kullanılıp ana halat halinde sarılır. 2 veya 3 sıra olan demetler, biribirine ters istikamette olduğundan çalışma sırasında burulmazlar. Fakat demetleri tek istikamette sarılmış olan halatlarda olduğu gibi bu halatların biribirine eklenerek kullanılmaları doğru değildir. Bu cins halatlar çok fleksibl olduklarından maden kuyularında, makina- larda, vinçlerde, asansörlerde, krenlerde ve sapan olarak geniş mikyasta kullanılır. Kendir veya çelik tel halat göbeği olan bu cins halatlar pek muhtelif tiplerde yapılır. Bunlara çok demetli halatlar dendiği gibi, halatlardan yapılmış halat denmesi de doğrudur. c) Tru - Lay - Neptune halatları: Bu sistemde gerek demeti teşkil eden teller, gerek halatı teşkil eden demetler önceden helisel olarak şekillendirilmiştir. Teller, sarılma ve halat haline gelme sırasında ayrıca bir burulma zorlamasına maruz kalmaz. Bu imal şekli, her tip ve ölçüdeki halatlar için tatbik edilebilir. Bu halatlar koptuğu veya kesildiği takdirde dağılmazlar. MÜHENDİS VE MAKİNA - SENE 6 - SAYI 64 - KASIM 1962

11 seki/ 2 S $BkiİZ6 d) Yassı demetli halatlar : Yuvarlak bağlı tel halatların tambur veya makara oluklarına pek az noktada temas etmesi bir kusurdur (Şekil 28). Bu husus gözönünde tutularak halat demetleri, maktaı oval veya üçgen göbekli şekillerde inkişaf ettirilmiştir (Şekil 29-36). Yassı demetli olarak imal edilmiş olan şekil 29 daki halatın yuvaya (kanala) daha rahat oturduğu ve birçok noktalarda kanala temas ettiği görülüyor. Bunun tabiî neticesi olarak aşınma birçok tellere dağılarak halat ömrü uzar ve yuvalardaki keskin ve derin aşınmalar aza- :i Z g zırlanmış tellere (Tru-Lay-Neptune tipine) ihtiyaç göstermemeleridir. Yanyana olan iki demet ayrı ayrı istikametlerde sarılarak halatın burulmaya karşı olan temayülü önlenmiştir. Bundan dolayı, yükün tek halata serbest olarak asıldığı vinçlerde kullanılması faydalıdır. Şekil 35 teki karışık sıralı yassı demetli halatlar, derin maden kuyularında muvaffakiyetle kullanılabilirler. e) Helezonî (Spiral) Halatlar: Havaî hatlarda taşıyıcı halat olarak kullanılan bu cins halatlar, kalın tellerden yapılmış ve biribirine ters istikamette sarılmış mülir. Bu cins halatlar çalışmada daha az gürültü yaparlar ki, yolcu asansörlerinde bu husus oldukça mühimdir. Yassı demetli halatlar daha fazla sürtünme sathına sahip olduklarından, yuvarlak demetli halatlara nazaran % 12,5 daha fazla yüklenebilirler. Demetler, iki veya daha fazla demet içi sırasından teşekkül eder. Bu şeklin mühim bir avantajı da önceden hatveleri hateaddit sıralardan müteşekkil tek demetler halindedir (Şekil 37-39). Spiral halatlar maden ocaklarında gayıt halatı, asma köprülerin askı halatı tarak dubalarının çekme halatı olarak kullanılır. Makaralarda veya tamburlarda asla kullanılmaz. f) Müteaddit yuvarlak demetli halatlar : İnce tellerden ve bir sıra yerine iki veya Sekil 33 Şekil 3*t Şekil 3 Şekil 36 ıo MÜHENDİS VE MAKİNA - SENE 6 - SAYI 64 - KASIM 1962

12 daha fazla sıralı demetlerden yapılmıştır (Şekil 40-42). Bu tip halatlar da helezonî halatlardan sayılabilir. Bundan dolayı bu halatlar da helezonî halatlar gibi sabit halat olarak kullanılırlar. g) Kilitli (Kapalı tip) halatlar: Bu halatlar da helezonî halatların değişik bir konstrüksiyonudur (Şekil 43-46). Göbek kısımları yuvarlak tellerden, dışa cilikte) bu halatların kullanılışı şayanı dikkat derecede azalmıştır. Kilitli tip halatlar şimdi hususiyetlerinden en fazla avantaj temin etmek maksadiyle çok çeşitli konstrüksiyonda ve hususî ihtiyaçlara göre imal edilmektedir. Böylece, bir vinç halatı kilitli tip olarak seçilirken bilhassa (mukavemet/çap) nispetinin de çok düşünülmesi lâzımdır. Bütün bunlardan dolayı bu tip ha- Şekil 3? 138 $e li9 Şekil doğru diğer sıralar ise şekilli tellerden müteşekkildir. En dışta umumiyetle (Z) kesitli teller bulunur. Bu konstrüksiyondaki halatlar, kendi çaplarındaki bütün diğer halatlara nazaran daha büyük kopma yüküne mütehammildir. (Ayni cins malzeme için). Çünkü diğer konstrüksiyonlara nazaran aynı maktada daha çok çelik malzeme sathı vardır ki bu satıh bazen ayni çaptaki dolu çubuk maktamın % 85'ini bulur. İmal şekillerindeki hususiyetten dolayı kilitli halatlarda iç gerilme ve burulma temayülü mevzuubahis değildir. Dış satıhları düz latların münferit konstrüksiyonlarda yapılması birinci derecede ehemmiyetlidir. Tam ve yarım kilitli halatlar, ömürleri boyunca dahilî yağlarını muhafaza etme hususiyetini haizdirler. Şekil 45 te görülen tip halatlara umumiyetle yarı kilitli tip halat adı verilir. Maden kuyusu gayıtı olarak yuvarlak yellerden yapılmış halat yerine yarım kilitli tip halat kullanıldığı takdirde şu avantajlar sağlanır : 1 Yuvarlak telli halatlara nazaran da- Seki i f ekil* 3 olduğundan sürtünme aşınması minumum derecededir. Bu cins halatların fleksibiliteleri çok düşük olduğundan tambur veya makaralı tesisatta kullanıldığı takdirde en iyi neticeye ulaşabilmek için tambur ve makaralar kâfi derecede büyük ölçüde olmalı ve çalıştırılmalarında hususî bir ihtimam gösterilmelidir. Son senelerde, bilhassa umumî işlerde (işletme- MÜHENDİS VE MAKİNA - SENE 6 - SAYİ 64 - KASIM 1962 ha fazla (Kopma yükü/çap) nispeti elde olunur. 2 Dış satıh daha pürüzsüz olduğundan gayıt papuçlarmda aşınma daha azdır. 3 Dahilî yağlama yağının sızdırmazlığı mükemmel olduğundan halatta iç paslanma olmaz. 4 Teller kazara kırıldığı takdirde ayni pozisyonlarını muhafaza ettiklerinden (Dağıl- 11

13 madıklarından) gayıt pap uçlarının normal çalışmalarına engel teşkil etmezler. Tam ve yarım kilitli tip halatlar umumiyetle asma köprülerde askı halatı, maden kuyularında gayıt halatı, radyo, televizyon ve telekominikasyon direklerinde tespit halatı, havaî hatların taşıyıcı halatı olarak kullanılır. FLEKSİBİLİTE : Çelik tel halatların fleksibilite derecesi, konstrüksiyonu içinde bulunan tel sayısı ile geniş mikyasta ayar edilebilir: fakat tellerin yerleştirme tarzı ve sargı hatvesi de bu mevzuda rol oynar. Misal olarak şu iki halatın fleksibilitesini mukayese edelim : ( ) adette tellerden yapılmış altı demetli ve ( ) adette tellerden yapılmış altı demetli halatlardan, her iki halattaki tellerin makta toplamı ayni olmak şartiyle, dışta daha fazla ince tel bulunması dolayısiyle birincisi ikincisinden daha fleksibldir. EMNİYET ÇALIŞMA YÜKLERİ : Çelik tel halatlarda emniyetli çalışma, işin şekline göre değişmekte ve emniyet nispeti tâyin olunabilmekle beraber, bahusus can tehlikesi olan yerlerde resmî müesseseler bazı nispetleri koymuşlardır. Meselâ İngiliz Standartlar Enstitüsü yükün, krenler ve umumî makine tesisatında kullanılan halatların hakiki kopma yükünün altıda, yolcu veya yükasansörlerinde kullanılan halatların hakiki kopma yükünün on ikide birinden fazla olmamasını amirdir. Doklar nizamnamesi, şümulü dahilinde çalışan halatların kopma yükünün beşte birinden fazla olmasına müsaade etmez. Kömür Madenleri Umumî Nizamnamesi ise vinçlerde kullanılacak halatların kopma yükünün yedide birine müsaade eder. Bu mesele uzun zaman münakaşa mevzuu olmuş ise de her memleket tarafından kabul edilen umumî bir standart tespit edilmiş değildir. \ Aşağıda verilen tabloda gösterilen emniyet emsalleri, tecrübeler neticesinde tespit olunmuş en düşük emniyet emsalleri olarak kabul olunabilir : Çekme halatları 3,2 Sabit direk ve köprü halatları 3,5 Maden kuyuları halatları (*) 4-8 Muhtelif vinç halatları 5 Taşıma halatları 6 Muhtelif kren halatları 6 Küçük elektrik vinci halatları 7 (*) m. derinliğe göre değişir. 12 Ehemmiyetine binaen yolcu ve yük asansörlerinde hıza göre değişen en küçük emniyet emsallerini de statik yük esasına göre şu şekilde kabul etmek mümkündür : Kafes hızı mt/dak Yolcu asansörü 7,50 7,85 8,20 8,54 8,86 9,17 9,47 9,75 10,01 10,25 10,47 10,68 11,00 11,25 11,44 11,57 11,67 11,75 11,81 11,85 11,87 Yük asansörü 6,67 7,00 7,32 7,64 7,92 8,20 8,45 8,70 8,93 9,14 9,32 9,50 9,78 10,02 10,21 10,34 10,43 10,50 10,54 10,58 10,61 TAMBUR VE MAKARALAR : Vinçler için ağır yüklerde ve yüksek sür'atte tambur veya makara çapı, halat çapının misli olmalıdır. Kaldırma işlerinde sür'at fazla olmadığı takdirde misli olacaktır. Mamafih bu hususta İngiliz Standardı da bir sınırlama yapmıştır : B. S. S İnsan ve yük asansörleri: 6xl2 + Kendir 6x19 6x19 Seale 6x B. S. S x37 27 B. S. S. 6x7 6x12 (9x3) 33 - Krenler : 6x19 6x24 6x37 23, Petrol kuyuları: 6x19 6x27 6x x61 17 Hernekadar yük nispetlerinin ve tel malzemesi sertlik derecesinin makara ve tambur çapına tesiri büyük ise de normal değerler için aşağıdaki verilen rakamlar tavsiye olunur: MÜHENDİS VE MAKİNA - SENE 6 - SAYI 64 - KASIM 1962

14 Halat tipi 6x7 6x17 Filler 6x19 Seale 18x7Burulmaz 6x21 Filler demet 6x25 Yassı demet 6x25 Filler 8x19 Seale 6x35 Filler 6x39 Filler 6x41 Filler 8x25 Filler 6x43 Filler Halat çapının misli Şimdi, makine ve iş cinslerine göre kullanılması en uygun olan halat cinslerini tetkik edelim : I MADENCİLİKTE KULLANILAN HA- LATLAR : Maden endüstrisi (Madencilik), çelik tel halatların kifayetli iş kabiliyetine geniş mikyasta tâbidir. Basit bir halatın arıza yapması, geniş bir mıntıkanın işini aksatabilir ve istihsali düşürebilir. Bundan dolayı çelik tel halatların kaliteli ve güvenilir şekilde oluşu madencilikte dikkate değer bir ehemmiyet taşır. 1 Yuvarlak demetli, tek sıra konstrüksiyonlu, vinç ve çekme işinde kullanılan halatlar: Bu tip halatlar madencilikte geniş mikyasta kullanılır (Şekil 4). Bunlar için (Tambur çapı/halat çapı) nispetinin vinçlerde 90, diğer çekme işlerinde 60 tan aşağı düşmemesi lâzımdır. Bu cins halatlarda dış tellerin daha büyük çapta yapılması, halatın dış aşınmaya karsı mukavemetini artırır ve herhangi bir sebeple ezilmesine manî olur. Bu cins halatlar umumiyetle muvazi sargılı olarak imâl edilirler. Islak maden kuyularında veya meyilli galerilerde (desandrelerde) kullanıldığı takdirde paslanmadan korumak için galvanizlisini seçmek lâzımdır. 2 Yassı demetli, tek sıra veya birleşik (kompaund) konstrüksiyonlu, vinç ve çekme işinde kullanılan halatlar: Yuvarlak demetli ve tek sıra konstrüksiyonlu halatlarda anormal derecede aşınma olduğundan yassı demetli halatlar inkişaf ettirilmiştir. Gerek yuvarlak demetli ve birleşik (kompaund) konstrüksiyonlu, gerek kilitli tip halatların tatbik edilemediği (çok yükseğe, tamburlu vinçle kaldırma işleri) veya (çekme) işlerinde bu tip halatlar kullanılır. Şekil daki gibi konstrüksiyonlar, hususî avantajlarına ilâveten (Seale) konstrüksiyonunun avantajını da haizdirler. 3 Yuvarlak demetli, birleşik (Kompaund) konstrüksiyonlu, vinç ve çekme işinde kullanılan halatlar: Vinç tambur ve makara çapları çok muhtelif olduğundan vinçler ve çekme tertibatlarında daima tek sıra, yuvarlak demetli halatların kullanılması mümkün değildir. Bundan dolayı çeşitli yuvarlak demetli ve birleşik konstrüksiyonlu halatlar yapılmıştır. Şekil bu cins konstrüksiyonlara misallerdir. Fakat dış sathın aşınmasına karşı mukavemet yine de esaslı bir problem olarak kalır. Bu cins halatları kullanırken bu husus daima göz önünde bulundurulmalıdır. 4 Müteaddit yuvarlak demetli, kuyu, denge, Koepe sistemi vinç halatları: Bu cins halatlar, kuyu halatı olarak çok denenmiştir. Demetlerin teşkil ettiği sıralar biribirine zıt istikamette olduğundan, halatın sarkık durumda dönmesi ihtimali yoktur. Bu konstrüksiyonun diğer bir hususiyeti de denge halatı olarak kullanılmasıdır ki kısa ömürlü ve pahalı olan yassı balans halatları yerine, onlar kadar fleksibl olan bu halatların kullanılması tavsiyeye şayandır. Avrupa Maden Şirketleri'nin Koepe sistemi vinçleri kabulü, dünyanın birçok kısımlarında Madencilik otoritelerince bu sisteme karşı alâkayı arttırmıştır. Derin kuyu, ağır yük ve daha birçok problem, Koepe makaralarında mevcut kaymaya karşı mukavemetle halledilir ki, bunlar için de müteaddit yuvarlak demetli halatlar uygundur. 5 Yumuşak çelikten gayıt ve sürtme halatları : Az derin maden kuyularında kalın yumuşak çelik tellerden yapılmış 7 telli tek halat demeti veya şekil 21 de görülen Seale konstrüksiyon, demet halindeki halatların, gayıt veya sürtme halatı olarak kullanılması ekonomiktir. Halat ömrünün uzun olması için aşınmayı tevzî etmek, zaman zaman halatı döndürmek lâzımdır. 6 Kömür kesicileri, yükleyiciler, küçük vinçler için fleksibl halatlar: Maden makinelerinin sür'atle inkişafı, en ağır şartlar altında güvenilir ve kifayetli çelik tel halatlar ihtiyacını arttırmıştır. Bilhassa 6(12/6/1), (6/12/6x6 Filler/l), 6(12/6x6 Filler/l) + I. W. R. C, 6x19 Seale, 6x19 Seale + I. W. R. C. konstrüksiyonlardaki halatlar, dış aşınmaya ve ezilmelere karşı mukavemetleri, yüksek çekme mukavemetleri, küçük tambur makaralar üzerine sarılabilme kabiliyetlerinden dolayı bu cins makineler için uygundur. Çalışma şartları ağır olduğu takdirde göbeği MÜHENDİS VE MAKİNA - SENE 6 - SAYI 64 - KASIM 1962

15 Şekil UÇ Şekil tt6 çelik halat (I.W.R.C.) konstrüksiyonları bilhassa tavsiye olunur. II UMUMÎ İŞLERDE (İŞLETMECİ- LİKTE) KULLANILAN HALATLAR: Hareket ettirici makine ile yük arasında çelik halatlar kullanılmaya başladığı zamanlardanberi telleri demetler içine muhtelif pozisyonlarda yerleştirmek suretiyle muhtelif fizikî hususiyetler elde etmeğe muvaffak olunmuştur. Bu kısımda zikredilen halatların demet konstrüksiyonları, bu gibi işler için en iyi neticeyi verecek tarzda misal olarak seçilmişlerdir. Bu grupa giren işler, şu kısımlara ayrılabilirler : a) Kaldırma ve hafriyat işlerinde kullanılan halatlar: Yüksek çekme ve aşınma mukavemeti b) Yürür vinç halatları ve sapanlar : Çekme mukavemeti ve bükülme kabiliyeti c) Asansör halatları : îmbisat kabiliyeti. 1 Çekme, gerdirme, gemi direklerini tespitte kullanılan yuvarlak demetli ve tek sıra konstrüksiyonlu halatlar : Sürtünme aşınmasına karşı mukavemetinden dolayı dış telleri kalın halat arzu edildiği, küçük çapta tambur veya makara üzerine sarılmadan dolayı yorulma bahis konusu olmadığı veya ters bükülrnelere çabucak intibak şartı aranmadığı hallerde daima yuvarlak demetli, tek sıra konstrüksiyonlu halatlar kullanılır. Bu işlerde kullanilacak halatlar umumiyetle 6(5/1), 6(6/1), 7(6/1) konstrüksiyonlardaki halatlardır. Gerdirme ve gemi direklerini tespit işi gibi sabit kalacak halat olarak 7(6/1) konstrüksiyon kullanıldığı takdirde, göbekte kendir yerine tel demet bulunması dolayısiyle elastikiyet düşmesine rağmen, çekme mukavemeti 1/7 nispetinde artar. Bu konstrüksiyonlardaki halatlardan, çekme işlerinde kullanılacaklar muvazi, duran halatlar çapraz sargılı olarak sipariş edilirler. Tabiî, gerdirme ve gemi direklerini tespit işinde kullanılacak, halatların galvanizli olması esastır. 2 Çekme işleri ve havaî hatlarda çekme halatı olarak kullanılan yassı demetli, tek sıra konstrüksiyonlu halatlar: Bu cins halatlar, çekme halatı olarak kullanıldığı takdirde, yuvarlak demetli halatlarda olduğu gibi tambur ve makaralarda tazyikten mütevellit iz bırakarak onları bozmazlar. Zira temas satıhları büyüktür. Şekil 30, 32, 34 bu cins halatlara misallerdir. Bu halatlar umumiyetle muvazî sargılı olarak sipariş edilirler. Korozyon tehlikesi olan hallerde galvanizli halat kullanılacağı tabiîdir. 3 Vinçler, krenler, sapanlar için yuvarlak demetli, birleşik konstrüksiyonlu fleksibl halatlar: 6x19 telli, fleksibl, yuvarlak demetli ve birleşik konstrüksiyonlu halatlar, umumî işlerde en geniş mikyasta kullanılan halatlardır. Bunlar, basit konstrüksiyonlu, kalın tellerden yapılmış halatlarla çok fleksibl ve ince tellerden yapılmış halatlar arasında mutavassıt vasıftadırlar. Pek çeşitli konstrüksiyonlarda olan bu cins halatların en bellibaşlıları şunlardır : a) 6(12/6/1) konstrüksiyonlu halatlar, vinçler, krenler ve kuyu vinçlerinde en geniş şekilde kullanılanıdır. Küçük çapta olanları keza sapanlar için de uygundur. b) 6(12/6x6 Filler/l) konstrüksiyonu (a) da gösterilen halatın değişik bir şeklidir ki, sıralar arasındaki ince (Filler) teller, hem sıraların yekdiğeri ile temasını ve böylece talî bükülmelere karşı mukavemeti, hem de halat üzerindeki tazyik tevziini temin eder. c) 6(9/9/1) Seale konstrüksiyonu, dış aşınmalara karşı mukavemet arandığı takdirde geniş mikyasta kullanılır. 4 Krenler, sapanlar için daha fazla fleksibl halatlar : İşin icabı gerektiriyorsa, 6x19 luk gruptan daha fleksibl olan, her demet göbeğinde kendir bulunan 6x24 konstrüksiyonlu halat kullanılmalıdır. Her demet göbeğinde kendir olmasının, onun ezilmeye ve deformasyona karşı mukavemetini azaltacağı unutulmamalıdır. 6x37 grubu ise hususî derecede fleksibl halatlardır ki krenlerde ve asansör tesisatında parça ağırlıklarının daima düşürülmeğe ve tambur ve makara çaplarının küçültülmeğe çalışılması,. ±>u grubun ehemmiyetini ortaya koyar. Bu grup keza sapanlar için de uygundur. 14 MÜHENDİS VE MAKİNA - SENE 6 - SAYI. 64,- KASIM 1962

16 Hususiyle 6(18/12/6/1) + I. W. R. C. veya 7(18/12/6/1) konstrüksiyonlu halatlar, fırın vinçleri için kullanılmalıdır. Kurtarma halatı, gemileri bağlama halatı gibi 1" tan yukarı çaptaki ihtiyaçlar için daha çok telli (6x61, 6x91 gibi) halatlar kullanılmalıdır. 5 Krenler, kepçeli tarama vinçleri ve benzeri işler için yassı demetli, birleşik konstrüksiyonlu fleksibl halatlar : Fleksibilite ile beraber kopma yükünün yüksek olması istenen işlerde, konstrüksiyon şekli değiştirilmelidir. Meselâ şekil 33 teki konstrüksiyon, yuvarlak demetli 6(12/6/1) konstrüksiyonu ile ayni fleksibilitede olduğu halde, (Kopma yükü/çap) nispeti daha yüksek, sathî tazyik dağılması daha iyi, ezilmeye ve burulmaya karşı daha mukavimdir. Bu cins halatlar, emsalleri yuvarlak demetli halatlara nazaran fleksibilitelerinin yüksekliği ve daha küçük çapta tambur ve makaralara uygunluğu sebebiyle daha fazla kullanılırlar. 6 Toprak hafriyatında çalışan makineler (ekskavatör, buldozer vs.) için yuvarlak ve yassı demetli, birleşik konstrüksiyonlu halatlar : Bu makineler halat ömrü için zararlı sert şartlar altında çalışırlar. Halat daima darbelere, küçük tambur ve makaralar üzerinde sür'atli çalışma mecburiyetine, kayalar ve benzeri maddelerin aşındırma zararlarına maruzdur. Göbeğinde kendi yerine çelik tel demet bulunan Seale konstrüksiyonlu halatlar normal olarak bu şartlara en uygun olanlardır. (6x9/9/1 Seale + W. S. C. veya 6x9/9/1 Seale + 1. W. R. C. konstrüksiyonu). Eğer tambur ve makara çapları normalin altında olursa daha fleksibl olan 6(12/6 + 6 Filler/l) + W.S.C. veya 6(12/6 + 6 Filler/l) +I.W.R.C. veya 6(15/15/6/1) +1. W. R. C. konstrüksiyonları kullanılır. Yukarıda belirtilen şartlarda, yassı halatların kullanılmasını icap ettirecek değişiklikler görüldüğü takdirde, yuvarlak demetli halatlar yerine göbeği çelik tel demet veya çelik tel halat olan ve şekil 33, 35, 36 da gösterilen konstrüksiyonlardaki halatların kullanılması tasvip olunur. 7 Krenler, Derrick vinçleri ve tırnaklı kepçeler için müteaddit demetli halatlar: Halat ucunda yükün serbest olarak asıldığı kren ve benzeri kaldırma tertibatlarında, esasında burulmaz şekilde yapılmış olan müteaddit demetli halatların kullanılması uygundur. Küçük çaplar ve vasat fleksibite için 17 veya 18 demetli, yüksek fleksibite, küçük çaplı tambur ve makaralar için 34 demetli halatlar tavsiye olunur. 8 Vinçler ve asansörler için yuvarlak ve yassı demetli fleksibl halatlar : Makara çaplarının tahdidi, bükülmeye karşı mukavemeti küçük halatlar seçilmesini zarurî kıldığından, Seale ve Filler sistemlerinin hususiyetlerinden de faydalanılarak 6( 12/ 6/1), 6(12/6 + 6 Filler/l), 6(9/9/1 Seale), 8(9/ 9/1 Seale) konstrüksiyonlardaki halatlar kullanılır. Demet sayısı 8 olarak seçildiği takdirde dış sathın maruz kalacağı tazyik düşürülmüş olur. Yüksek (Kopma yükü/çap) nispeti arzu edildiği takdirde ki asansörlerde bu mühimdir yassı demetli halatlar kullanılmalıdır. Şekil 31, 33, 35 ve 36 daki konstrüksiyonlar bu işler için uygundur. Şekil 31 deki konstrüksiyon, bilhassa V tipi kanallı makaralarda tazyik tevzii ve kanalı kavrama bakımından kullanışlıdır. 9 Petrol endüstrisi için çelik tel halatlar : Petrol kuyuları, tasfiyehaneler ve nakliye işlerinde kullanılan halatlara hususî ehemmiyet verilir. Bunlar için, petrol sahalarındaki normal ihtiyaçlara ilâveten iki ayrı standard da tespit olunmuştur. Bunlar : a) American Petroleum Institute Standard No. 9 a ve ekleri Tel Halatlar. b) British Standard Specification No. 366/ 1929 Petrol İşletmeleri İçin Yuvarlak Demetli Çelik Tel Halatlar. Döner tip sondaj makinelerinin palangalarında 6(9/9/1 Seale) veya 6(9/9/1 Seale) + I.W.R.C. konstrüksiyonları uygundur. Fleksibilitenin fazlalığı arzu edilen hallerde 6(12/ Filler/1) konstrüksiyonu kullanılmalıdır. Seale konstrüksiyonun esas olarak kabulü, ezilmeye ve halat dış sathının aşınmaya maruz bulunuşudur. Tru-Lay-Neptune (Önceden şekillendirilmiş) tip halatlar kullanıldığı takdirde şoklara karşı mukavemet arttğı gibi halat enstelâsyonunun kurma zamanı da kısalır. Sondaj kulelerinden temizleme cihazlarını indrime işinde kullanılan halatlarda sürtünmeden mütevellit aşınma fazla olduğundan kullanılabilen en yüksek derecede (Tel çapı/ Halat çapı) nispetine ihtiyaç vardır. Umumiyetle 6x7 konstrüksiyonu kullanılır. Fleksibilite bakımından güçlükle karşılaşılırsa 6(9/ 9/ 1 Seale) konstrüksiyonu tavsiye olunur. Emme çubuğu (pistonu) ve boruları çek- MÜHENDİS VE MAKİNA - SENE 6 - SAYI 64 - KASIM

17 me işinde kullanılan halatların, yükün değişik şartları altında dahi burulmaz tipten olması lâzımdır. Bu şartı 6 demetli halatların hemen hiçbiri temin edemez. Bunun için müteaddit demetli halatlar kullanılmalıdır. 17x7 veya 18x7 konstrüksiyonu bu işler için kâfidir. 10 Kereste endüstrisinde kullanılan halatlar : Kereste endüstrisinin ağır şartları, robüst yapıda ve en yüksek kalitede çelik tel halatlar kullanılmasını zorlar. Kütüklerin kolayca nakli için kâfi derecede mukavemeti haiz olması, elle sarılabilmesi, kolay değiştirilebilmesi şartları, bu halatların, diğer endüstri sahalarında kullanılanlardan aşağı kalitede olmaması gerektiğini ortaya koyar. Umumiyetle 6(12/6/1), 6(12/6 + 6 Filler/l) 6(12/6 + 6 Filler/l) +1. W.R.C, 6(9/9/1 Seale), 6(9/9/1 Seale) +1. W.R. C, 6(15/15/6/1), 6(18/12/6/1) konstrüksiyonları tavsiye olunur. Kütükleri ve salları yüzdürerek kereste fabrikalarına götürme işinde bağlama halatı olarak kullanılan galvanizli fleksibl halatlar, (Deniz Halatları) bölümündedir. 11 Gemi direklerini tespitte ve köprülerde kullanılan Spiral tek demetli halatlar: Kopma yükü/ Çap) nispeti ihtiyacının büyüklüğü ve fleksibiliteye ihtiyaç göstermemeleri bakımından sabit kalacak olan bu işlerde Spiral halatlar kullanılır. Çok sayıda sıralardan müteşekkil olanları bulunmakla beraber, umumiyetle 5 sıraya kadar olan 7, 19, 37, 61, 91 telli halatlar kullanılır. III DENİZCİLİKTE KULLANILAN HALATLAR: Gemi endüstrisi, geniş mikyasta çelik tel halat istihlâk etmesine rağmen bu endüstrinin ihtiyacı, Standard konstrüksiyonda ve az çeşittedir. British Standard Institution, 365 numaralı spesifikasyon ile denizcilikte kullanılan halatların vasıflarını tayin etmiştir. Buna göre 6x7 konstrüksiyonu hariç, gemicilikte kullanılan halatların çekme mukavemeti Kg./mm 2 olacaktır. Gemici halatları normal olarak bazik esaslı çelikten ve galvanizli olarak yapılır. Çünkü bunlar hem tuzlu su, hem tuz zerreleri yüklü sis ve rutubet ile daimî temastadırlar. 1 Gemi armalarının tespitinde kullanılan «galvanizli, yumuşak çelikten halatlar: Gemilerin sabit arma direklerinin tespitinde kullanılan halatlar, hamule yükleme vinçleri ve asansörlerin tahmil ettiği yüklerden dolayı ehemmiyetlidir. Korozyona devamlı maruz bulunmalarından, en yüksek vasıfta galvanizli olarak yapılmış olmalıdır. Bunlar 6x7 ve 7x7 olmak üzere iki çeşit konstrüksiyondadırlar. Çeliğin çekme mukavemeti, umumiyetle Kg./mm 2 olmalıdır. 2 Bağlama sapanları, gemi bağlama işleri, döner arma direkleri için galvanizli, fleksibl halatlar: Bu işlerde hafif ve fleksibl halatlara geniş mikyasta hasıl olan ihtiyaç dolayısiyle şekil 13 te görülen halat geliştirilmiştir. Her demette kendir göbek oluşu, yüksek fleksibilite temin eder. Benzeri kullanma yeri olması dolayısiyle, kereste fabrikalarına yüzdürme suretiyle sevkedilen tomruk ve kereste sallarının bağlanmasında kullanılan halatlar da bu sınıftandır. 3 Ağ çekmek için kullanılan galvanizli fleksibl halatlar : Ağ çekme halatları yalnız korozyona maruz değil ayni zamanda devamlı yük şoklarına da maruzdur. Keza ezilmeye karşı da mukavim olmaları lâzımdır. Bu bakımlardan konstrüksiyon olarak 6(12/6/1) veya 6(12/6/1 Seale) tertibindeki halatlar kullanılır. 4 Hamule boşaltma işleri, karaya bağlama (palamar) ve döner arma direkleri için daha fleksibl galvanizli halatlar : Tel çapı/halat çapı nispetinin vasat derecede ve ezilmeye karşı mukavemeti daha fazla ve fakat fleksibilitesi yüksek halat ihtiyacı görüldüğü hallerde Şekil 14 ve 15 te görülen konstrüksiyondaki halatlar kullanılmalıdır. Bu konstrüksiyonlarda, her demet göbeğindeki yağ, iç teller için rezerv teşkil eder ve onları korozyondan korur. Hamule boşaltma halatları ve sapanlar için hem yüksek derecede fleksibl, hem de kopma mukavemeti yüksek halatlar kullanılması, en fazla yük çeken asansörlerden daha fazla kapasitede olan hamule tahmil tahliye palanga tertibatı için zarurî görülebilir. Bu takdirde 6(18/12/6/1) kostrüksiyonunda, galvanizli halat kullanılmalıdır. 5 Çekme tertibatları, kaldırma tertibatları ve ağır sapanlar için fleksibilitesi en yüksek derecede galvanizli halatlar: Büyük gemileri çekmek, kızaklardan gemi kaydırmak ve benzeri işler için çok kalın çapta ve çok yüksek derecede fleksibl halatlara ihtiyaç vardır. Takriben 7" çapa kadar olanlar için 6(24/18/12/6/1) konstrüksiyonu, daha büyük çaptakiler için de umumiyetle 6(30/24/18/6/1) konstrüksiyonu kabul edilir 16 MÜHENDİS VE MAKİNA - SENE 6 - SAYI 64 - KASIM 1962

18 İS YERLERİNDE ELEKTRİK TESİSATI VE İŞ EMNİYETİ Yazan : Cevat TARAY ELEKTRİK Yerinde ve doğru kullanıldığı zaman iyi ve sadık bir hizmetkârdır. Fena kullanıldığı zaman ise affetmeyen ve amansız bir hükümdar olur. Zamanımızda modern elektrik tatbikatına ve elektrikli makinalara karşı duyulan güven, endüstriyi ve halkı kazalara karşı yanlış bir güvenlik duygusuna sevkedebilir. Böyle bir vaziyet düzeltilmeğe muhtaçtır. Bilumum Elektrik cihazları ne kadar mükemmel bir surette tertip ve imâl edilmiş olursa olsunlar, yıpranma, eskime ve fena kullanma tesirlerine mâruz kalmaktadırlar. Bu suretle bütün elektrik teçhizatı bir gün eskimeye ve durmaya mahkûmdur. Bu gibi haller ise imâl şekline göre «Çarpma» veya «Yangın» tehlikesi doğurabilir. Elektriğin ve yeni elektrik âletlerinin, evlerde, ve endüstride gittikçe artan mühim sarfiyatı ve kullanılışından dolayı, halka ve bilhassa gençlere, elektrik cereyanlarından ve yangın ihtimallerinden korunmayı ve elektrikli cihazların emniyete riayet edilerek kullanılmasını, öğretmek büyük bir ehemmiyet kesbetmiştir. Memleketin içinde, elektriğin endüstrideki binlerce tatbik sahasından başka, umumî hizmetlerde elektriğin en aşağı 328 ve evlerde 187 muhtelif tatbikatı bulunduğu göz önünde tutulursa, elektrik cihazlarının kullanılması ve korunma hususunda lüzumlu malûmatın yaygınlaşması zarureti ortaya çıkar. Elektrik şoklarının kantitatif cephesi teknik bir bilgiye ihtiyaç gösterecek mahiyette olmakla beraber, elektrikten korunmanın pratik cepheleri, mes'ut bir tesadüfle, küçük bir çocuğun dahi kendisini korumasına müsait olacak derecede basittir. Aydınlatma arızaları ile ve statik şerarenin meydana getirdiği ve modern sentetik muhafaza malzemesi olan hatlarda meydana gelen zararsız cereyandan mütevellid elektrik çarpması hallerine, herkes hayatında bir defa olsun mâruz kalmış ve elektriğin muazzam potansiyelini nefsinde tecrübe etmiştir. Umumiyetle elektrik cereyanından (çarpmasından) korunmak; izolasyon, tecrid, cereyanın tahdidi ve topraklama tertibatile temin edilir. Bu emniyet faktörlerinden bir veya bir kaçının bozulması halinde elektrik çarpması tehlikesi olur. Evlerdeki elektrik cihazları ve diğer alçak voltajlı makinalar bozuldukları zaman bile, vücudu sirküinin bir parçası olmaktan korumakla cereyan çarpmasının önüne geçilebilir. Çok şükür ki, sıhhatli ve kuru deri, kullanılan voltaja karşı büyük bir korunma teşkil etmektedir. Su, elektrik cereyanım geçiren en tehlikeli bir vasıtadır, bu itibarla hiç~bir insanın ayakları çıplak iken bir elektrik aletinin düğmesine veya kapağına veya koluna dokunmaması ve hiç kimsenin ayakları su içinde bulunduğu halde, portatif elektrikli âletler kullanmaması lâzımdır. Bil'akis, kuru kunduralar, lâstik çizmeler, kuru eldivenler, eski çuvallar ve gazeteler ve alelade döşeme, evdeki cereyan çarpmalarına ve bozuk tesisata karşı insanı korurlar. En ufak bir elektrik şokunun, tehlikeli potansiyel şartlarının varlığı hususunda bir alarm işareti olduğunu düşünmek çok mühimdir. Her hangi bir elektrikli makinayı işletirken vukua gelen en hafif bir şok, kuru bir mahalde bulunulsa dahi şayet vücudun bir kısmı yaş veya yeraltındaki teller ile temas halinde ise, âni ölüme sebebiyet verebilir. Elektrikle işleyen âletleri kullanan kimseler, bâzı basit kaidelere riayet ederlerse, bir çok cereyan çarpması ve yanma vak'asını önlemek kabil olacaktır. Aşağıdaki tavsiyeler, elektrikten korunmak hususunda pratik ve yardımcı olarak dikkate alınmalıdır : 1 Kullanmadan evvel, elektrik cihazının kusursuz olup olmadığını kontrol ediniz. Potansiyel hatası olan bozuk fişler, kordonlar ve düğmeler çok defa, elektrikten anlamayanlar tarafından dâhi kolaylıkla farkedilebilir. 2 Cihazı, kuru döşeme üzerinde ve toprak hattı yapan eşyalardan uzakta, tecrübe mahiyetinde işletiniz. Cereyanı veren düğmeyi açıp kapayınız ve cihazın muntazam ve doğru bir şekilde işlemesinden emin olunur. 3 Portatif aleti topraklanmış bir cisme yaklaştırınız. Evvelâ cereyanı kesiniz, sonra açınız ve çerçevenin topraklanmış cisim ile te- MÜHENDİS VE MAKİNA - SENE 6 - SAYI 64 - KASIM

19 masa geldiğini zaman şerare olup olmadığına bakınız. 4 Portatif makinayı tutarak topraklanmış olan cisme aynı elin sırtı veya orta parmağın sırtı ile dokununuz. 5 Şayet âletin iki çatallı bir fişi varsa, bu fişi prize sokarken ters çeviriniz ve bu ameliyeyi yukarda gösterilen (3) ve (4)'ncü maddeleri tekrar tatbik ediniz. 6 Şayet, her hangi bir elektrikli cihazın doğru işlemediği hususunda, bir şüpheniz mevcud ise, bu hususun aydınlanması için elektrik âletlerini kontrol edenlere, en yakın elektrikçiye veya elektrik şirketinin bu işler ile meşgul servisine danışınız. Elektrik hakkında emniyeti sağlamak için bu mevzuun dört noktadan kısaca incelenmesi icabeder. Bir kimse, emniyet tedbirlerinin mahiyetinden haberdar olduğu takdirde, tehlikeye götüren şartları daha iyi tâyin ve tefrik edebilir ve bunları düzeltebilir : 1 İzolasyon yolu ile emniyeti temin etmek; yüksek voltajlı tellerin erişilemeyen yüksek yerlerde tesis edilmesi, veya tehlikeli cihazların koruyucular arkasında veya mahfazalar içinde muhafaza edilmesi demektir. Bu tedbir, ekseriya, yüksek yerlerde tesis edilen elektrik vinçlerinin teller ile kontakt yapması neticesinde büyük arızalar yapmasını ve yerinden oynayan âletler yüzünden elektrik cihazlarının koruyucuları dışında ve emniyet kapıları nazarı itibara alınmadan kullanılmasını önlemek gayesini gütmektedir. 2 Tecrid (Nâkiliyet) : umumiyetle, alçak veya orta voltajlardan korunmak için tatbik edilir. Bununla beraber, yüksek hararetin tesiri ile her türlü tecrid mahvolabilir, buna çok defa, cihazı, fazla yükleme sebebiyet verir, (ekseriya 15 amperlik bir devrede 30 amperlik bir sigorta kullanılması gibi: fazla kullanma, ihmâl ve dikkatsizlik, veya suya maruz kalma neticesinde mekanik hasar vücude gelebilir. Zamanla, bâzı tecrid edici maddeler yıpranır veya gevrekleşir ve bâzıları çatlayarak, bakır telleri meydana çıkarırlar. Devamlı kullanılış neticesinde tecrid edici maddelerin ekserisi çatlar veya koparlar. Bu gibi arızaları görmek çok defa mümkündür ve her halde tehlike meydana gelmeden bunların nazarı dikkate alınması iyi olur. 3 Cereyanın tahdid edilmesi prensibi demek; bir cihazın çarpma kuvvetini bertaraf edecek şekilde, emniyeti temin maksadile cereyanı tehlikesiz bir dereceye indirilip kasden tahdid etmek demektir. Bu usul evlerde bulunan radyo ve televizyon cihazlarına, sair elektrik cihaz ve tesisatı ile el âletlerinde tatbik edilir. 4 Topraklama; tatbik edilen saha ile elektrik tagdiye sisteminin topraklanmış olan nötr teli arasında alçak bir rezistans tabakası temin etmek suretile emniyeti tesis ve temin eder. Bu suretle iki esas ölçüde emniyet temin edilmiş olur. Birincisi; elektrik âletinin normal olarak cereyan bulunmayan kısımlarından elektrik kuvveti membalarına olan her hangi bir elektrik kaçağı, makinanın çalıştırılması veya madenî aksamının el ile tutulması halinde, âni olarak sigortanın veya otomatik şalterlerin açılmasını temin eder. İkinci olarak, makinanın çerçevesini toprak hattına raptetmek ile, her hangi sebeple vuku bulacak bir arıza da, çerçevenin voltajı, tehlike tevlid etmeyecek derecede alçak kalması temin edilir. Bütün bu izahattan anlaşılacağı gibi, toprak hattı, makinanın normal işleyişine asla tesir etmeyip : yegâne sebebi mevcudiyeti, bir hasar vukuunda emniyeti temin etmektir. Bu hususun, bilhassa, şahsen meşgul olunan işler mevzuunda iyice bilinmesi şarttır ve pek mühimdir. Tatbikatta ve el aletlerinde toprak hattının en evvel dikkate alınarak tatbiki zarurîdir. Pratik Bilgiler: Bir çok kimse elektrik çarpmalarına karşı insiyaki, tecrübeden veya bilgiden ileri gelme bir korku duyarlar. Çok defa bu korku, esrar ve bu hususta cehaletten gelen efsaneler ile çevrilidir. Bu hususu aydınlatmak ve elektrik çarpmalarının ve tehlikelerinin kontrol altına alınabilmesi için takribi de olsa elektrik miktarlarının ne dereceye kadar tahdid edilebileceğini bilmek korunmanın bir parçası olacaktır. İnsana tesir eden cereyan kıymeti: Emniyetli cereyan: 1-8 m.a. Hafif şok hissettirir - ağrı vermez, adalı kontrol kaybolmaz. Emniyetsiz cereyan : 8-15 m.a. Acı veren şok (çarpma) yapar - Adalî kontrol kaybolmaz m.a. Acı veren şok yapar - Küçük yardımcı adale kontrolü bozulur m.a. Acılı - Ciddî adale kasılması - Teneffüste güçlük m.a. Vücut kasılması, ventricular fibrillation mümkün. 18 Hrv.'DİS VE MAKİNA - SENE 6 - SAYI 64 - KASIM 196a

20 m.A. Kalbin şok tesiriyle durması ve ölümü intaç etmesi - Bilinen hiç bir tedbir yok. 200'den yukarı m.a. Ciddî yanmalar - Ciddî a- dale gerilmeleri - Göğüs adaleleri kasılır, kalbin hareketi durur. İnsanların cereyana karşı olan mukavemeti: Kuru cilt temasında 100, ,000 ohms Yaş cilt» 1,000 Elden ayağa iç bünyede » Bir kulaktan diğerine takriben 100» Şok tehlikeleri: 9 Miliampericı üstünde inkitasız bir alternatif cereyanın 500 ohmlık bir resistansın arasından geçen AC ve DC sirkülerinde, 60 miliamperin üstünde inkitasız direkt cereyan, veya 1/4 joule'in üstünde bir deşarj, halleridir. Ehemmiyetsiz şok tehlikeleri : Yukarıda tarif edilen (Şok tehlikeleri) için gösterilen kuvvetlerden daha aşağı kuvvette olan şoklar, veya 25 volt veya bundan aşağı cereyanla çalışılan devreler ve cihazlarda olabilir. Elektrik emniyetinin bu gün eriştiği yüksek seviye, bu işin muhtelif cephelerine hayatlarım vakfetmekte olan bir çok insanın çalışmaları neticesidir. Bu kimselerin gayretleri neticesinde emniyet ve emniyet prensiplerinin uygulanmasına yol açılmıştır. Bununla beraber insanlar daima hata yapabilirler ve bütün makinalar hatalı işleyebilirler, bu sebepden dolayı, elektrikli cihazları kullananlar, tatbik ve tesis edenler otomatik olarak, emniyetli çalışma itiyadıdları ihtiyar etmeli ve potansiyel bakımdan tehlikeli şartlarda daima tetikte bulunmalıdırlar. Bu günkü hayatımızda elektrik enerjisi büyük bir yer tutmaktadır. Bir elektrik şoku kazasında, kaza kurbanı, derhâl cereyandan uzaklaştırılmalıdır. Cereyanın derhal kısılması, âleti fişten çıkarmak veya kordonu kesmekle, yahut elektrik şalterini açmakla temin edilir. Hangi şalterin açılacağına dair şüphe hasıl olduğu hallerde, hepsini birden açmak lâzımdır. Eğer kaza kurbanı, el'an şok almakta devam ediyorsa, kuru bir değnek, bir halat, kuru elbiseler veya her hangi nâkil olmayan bir eşya kullanılmakla kaza kurbanı enerji kondüktöründen ayrılabilir. Bu halde kaza kurbanı veya kondüktör olan cihazdan her hangisi yerinden uzaklaştırılmalıdır. Bu ameliye çok seri ve emin bir surette yapılmalıdır. Kaza kurbanı elektriklenmekte devam ettiği müddetçe, vücudunun hiç bir kısmına muhafazasız çıplak elle dokunulmamahdır. Her ne kadar kuru kunduralar, lâstik tabanlar, veya kuru gazete kâğıdı voltluk cereyana karşı koruyabilir ise de, bu tecrid tedbirleri, yüksek voltajlı kaplar veya tevzi devreleri için kâfi değildir. Yüksek voltajlı tellerin ezildiği veya düştüğü trafik kazalarının sıklaşması önünde, halka bu tehlikelerden nasıl korunabileceğini öğretmek ve böylelikle tehlikeyi azaltmak zarurî bir hâl almıştır, meselâ, yüksek voltajlı bir elektrik teli bir otomobilin üzerine devrildiği zaman, otomobilde bulunanlara dışarı çıkmamaları ihtar edilmelidir. Yere basmadıkları halde elektrik cereyanı onlar için bir tehlike teşkil etmez. Kurtarıcılar ve seyirciler, cereyana kapılmış otomobile veya yere düşen yüksek voltajlı tellere dokunmamalıdırlar. Umumiyetle, halk devrenin voltajını bilemez. Bununla beraber, l'inci tabloda verilen talimat, çıplak bir elektrik telinden havaya asgari emin mesafeleri göstermeğe yarar. Şayed tel yerde ise, buna görüldüğü mesafe-.;,..!.; [-J::\: yaklaşılmaması icabeder, yâni 7-10 metreden fazla yakına gidilmemelidir. Mevcut cereyan devresinden uzakta durulacak emniyet mesafeleri : Cereyan mevcud olan bir hatta aşağıda yazılı mesafelerden daha yakma sokulmayınız : 751 ilâ 3501» 10001» 50001» » TABLO : I Volt » » » Cm 60» 90» 150» SCO > Bâzan, bir ark teli bozuk ve ölü gibi görünebilir, fakat el'an potansiyel bakımından tehlike arzedebilir. Bâzı diğer hallerde, yüksek Voltajlı bir tel zararsız gibi görünebilir, fakat çok tehlikeli bir voltajla yüklü olabilir. Bir çok devreler, otomatik kapanış ile, yeniden bir veya müteaddit defa cereyan nakledilebilirler, bu yüzden bütün yüksek voltajlı tellerin cereyan mevcud imiş gibi addedilmeleri isabetli olur. Bu gibi kazalar halinde, kurtarıcı kimsenin ilk işe bir polis memuru celbedip, kazanın vuku bulduğu mahalde kazanın cinsi ve elektrik kuvvetini tesbit ettirmelidir, ve elektrik tamircisi gelip, hâdiseyi aydınlatıncaya kadar, halkı elektrik tel ve direklerinden uzakta tutulmalıdır. İzdirap verici bir halden evvel, zararlı addedilen en küçük elektrik şoku, elektrikli bir MÜHENDİS VE MAKİNA - SENE 6 - SAYI 64 - KASIM