Etik ve Tıp Etiği Temel Kavramları

Transkript

1 Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Etik ve Tıp Etiği Temel Kavramları Basic Concepts of Ethics and Medical Ethics Gülay Yıldırım*, Selim Kadıoğlu**, ÖZET Sağlık profesyonellerinin tıp etiği konusunda kuramsal bilgiye sahip bulunmasının, tıp etiğine uygun davranışları içinde olmalarının doğrudan nedenleri arasında yer almadığı söylenebilir. Bununla birlikte böyle bir bilgi donanımının, olumlu davranışları sağlayıcı bir etken olduğunu yadsımak da güçtür. Bu makalenin ana amacı, okurlarda söz konusu donanımın artışına katkı sağlamak, böylelikle sağlık profesyonellerine meslek etiği çerçevesinde ortak bir anlayışa ve dile sahip olma yolunu açmaktır. Makalede etik, tıp etiği, deontoloji ve biyoetik ana kavramları ile bu kavramlarla ilgili alt kavramlar, tematik bir düzen içinde tanıtılmıştır. Anahtar Kelimeler: Etik, Tıbbi Etik, Biyoetik, Deontoloji, SUMMARY The health professionals have theoretical knowledge about medical ethics and it can not be related directly to the fact that they conduct in an ethical manner. However, it is hard to deny that such knowledge is a factor that lies under good conduct. The main aim of this essay is to contribute to the increase of knowledge in the reader and thus pave the way for the health professionals having a common language and understanding within the framework of professional ethics. In addition, notions like ethics, medical ethics, deontology, bioethics and subnotions related to these are also introduced in a thematic arrangement. Key Words: Ethics, Medical Ethics, Bioethics, Deontology C.Ü. Tıp Fakültesi Dergisi 29 (2): 7-12, 2007 GİRİŞ Günümüzde sağlık hizmeti sunumu, bireysel bilgiye ve beceriye dayalı uygulamalar olmaktan uzaklaşmış, kurumsal ölçekte verilmeye ve ileri teknoloji kullanımına dayanmaya başlamıştır. Öte yandan, çağdaş toplumun değişen nitelikleri çerçevesinde, klinik ilişkide sağlık profesyonellerinin mutlak egemenliğine dayanan geleneksel düzen değişmiş, hastalar ve yakınları tıbbi uygulamalar konusunda giderek daha fazla söz sahibi olmuştur. * Araştırma Görevlisi, Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Deontoloji ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı ** Yardımcı Doçent, Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Deontoloji ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı 75

2 Etik ve Tıp Etiği Temel Kavramları Sağlık alanının ve toplumun doğasında meydana gelen bu dönüşümler, tıbbın etik boyutunun da yeni bir çehre kazanmasına, daha karmaşık hale gelmesine yol açmıştır. (1) Bir yandan hasta haklarının her geçen gün daha yaygın kabul görmesi ve kapsamca genişlemesi diğer yandan sağlık profesyonellerine yönelik meslek hatası ithamlarının çoğalması, tıp camiasında genel bir güvensizliğe ve huzursuzluğa yol açmıştır. Bu olumsuz ruh hali, sorunlara karşı bir tür önlem niteliği taşıyan etik kurallara ve onlara kaynaklık eden temel etik ilkelere yönelik ilgiyi arttırmıştır (2,3). Tıp etiğinin ana kavramlarını toplu halde ve maddeler halinde tanıtan bu makale, yazarlardan Kadıoğlu tarafından yapılan bir panel konuşmasını bütünlemek üzere hazırlanan ve panelin yer aldığı kongrenin kitabında yayımlanan bilgi notunun genişletilmesiyle oluşturulmuştur (4). Ele alınan kavramlar, genelden özele giden tematik bir sözlükçe düzeni içinde kısa notlar halinde verilmiştir. Bu notlar bağlamında, etiğin ne olduğu ve içeriğinde neler bulunması gerektiği konularında iddialı ifadeler kullanmaktan kaçınılmış; etik sözünün hangi anlamlarda kullanıldığını kavramayı kolaylaştırıcı bir dizi tanımlama ve betimleme yapmakla yetinilmiştir. SÖZLÜKÇE ETİK: Etik insanın toplumsal ölçekte gerçekleştirdiği ve başkalarını etkileyen sonuçları olan davranışları/eylemleri/yapıpetmeleri ve bunları biçimlendiren düşünme süreçleri ile ilgilidir. Bu ilgili oluş çerçevesinde etiğin somut olarak ortaya çıkışı üç biçimde olmaktadır: (i) Felsefenin bir ana alanı olarak etik, davranışlar bağlamında iyinin ne olduğu ve nelerin iyi olduğu konusunu ele almakta; insanın ideal davranışlarını formüle etmeyi amaçlamaktadır. (ii) Toplum yaşamında etiğin karşılığı, insanların birbirleriyle ilişkilerinde neleri yapmaları ve nelerden kaçınmaları gerektiğiyle ilgili bir kurallar kümesi; kısaca genel ahlaktır. (iii) Belli bir alanda etkinlik gösteren kişilerin uymaları gereken kuralların belirlendiği ve o alana özgü uygulamalardaki istenen davranışların irdelendiği meslek etikleri; ilk ikiye göre daha yenidir ve bir bakıma onların bir sentezidir. etik değer / etik ilke: Genel anlamda değer politika, ekonomi, estetik, hukuk, politika, din, tarih gibi tematik bir çerçevede, birey, aile, grup, toplum, insanlık, gibi belirli bir kitle tarafından, daha çok olumlu bazen de olumsuz nitelik atfedilmiş bulunan, kişi, nesne, yer, durum, süreç, kavram, biçiminde betimlenebilir. Bu çeşitlilik içinde etik değerin belirleyici özelliği, davranışlara yön gösteren ve onları gerekçelendiren bir öneri veya yönerge niteliği taşımasıdır. Farklı bir anlatımla etik değerler, zihinde davranışı belirleyen düşünme süreçleri için ölçüt, toplum ölçeğinde davranışı düzenleyen kurallar için kaynak oluştururlar. Farklı çerçevelere özgü temel yaklaşımları ve davranışlara yön gösteren ve ölçüt oluşturan, en genel, temel ve soyut kuralları ifade eden ilke kavramı, genel olarak değer ile anlamdaş değildir. Bununla birlikte, etik özelinde bir anlam kesişmesi bulunmasından ötürü, etik değer yerine etik ilke demek olanaklıdır (4). etik kural - etik kod: Etik kurallar, etik ilkeler gibi davranışlara yön gösteren ve ölçüt oluşturan, etik ilkelere göre daha özel ve somut olan ve etik ilkelerden türetilen düzenlemelerdir. Etik kod terimi ise belirli bir konudaki etik kurallar kümesini ifade eder (4). Kuralları ilkelerin uygulamaya yansıyan türevleri olarak nitelemek ve temel işlevlerinin uygulamaların istenir nitelikte olmasını güvence altında tutma olduğunu söylemek olanaklıdır. Kurallar, genelgeçer karakter taşıyan ilkelerden farklı olarak belirli olgular ve onların somut olarak 76

3 Yıldırım ve ark. ortaya çıktığı durumlar için geçerlilik taşır (5,6). Meslek etiği kodlarının genel olarak üç temel işlevi yerine getirmesi beklenmektedir. Bunların ilki mesleğin ideallerinin toplum ve meslek elemanları arasında paylaşılmasını sağlamak; ikincisi meslekteki etik davranışlara rehberlik yapmak; üçüncüsü beklenen standartların altındaki davranışları disipline etmek ve kabul edilir davranış standartlarının geliştirilmesini sağlamaktır (7). etik sorun - etik ikilem - etik ihlali: Etik sorunlar, davranışın iyi olmasıyla ilgili tereddütlerin veya itirazların ortaya çıktığı durumlardır. Davranışı belirleyen zihinsel süreçte de davranışın sergilendiği toplumsal ortamda da söz konusu olabilirler. Etikle ilgili sorunlu durumlar çerçevesinde ikilem ve ihlal gibi iki ana kategori bulunmaktadır. İkilemi, kurala bağlanmamış durumlarda karar vericinin yaşadığı seçim sorunu; ihlali ise mesleki eylemi düzenleyen standart kuralların çiğnenmesi olarak tanımlamak mümkündür. Etik ikilemlerde farklı ilkelerin veya kuralların, yol gösterici olarak eş zamanlı ve birbirine yakın ağırlıklı olarak devreye girmesi, her birinin farklı bir davranış seçeneğinin yeğlenmesini gerektirmesi söz konusudur. Bu durumda bir ilkeye uygun davranmak bir diğerine aykırı olmayı; bir başka deyişle bir değeri korumak bir diğerini harcamayı zorunlu kılmaktadır. Etik ihlali ise davranışın belli bir / birkaç ilkeye veya kurala, tereddüde yer bırakmayacak biçimde aykırı olmasını ifade eder. Genellikle ilkeler arasında ikilemlere düşüldüğünü, ihlal edilenin ise daha çok kurallar olduğunu söylemek olanaklıdır (4,5). etik boyut - etik duyarlılık - etik kaygı: İnsan ilişkileri çerçevesinde gerçekleşen karmaşık süreçler, analitik bir yaklaşım benimsendiğinde sosyal, psikolojik, ekonomik, politik, tarihi, felsefi, unsurlara ayrılabilir. Farklı bir açıdan bakarak sıralanan unsurların süreç bütününün birer parçası/yanı/yönü/boyutu olduğunu söylemek de olanaklıdır. Bu bağlamda etik boyut, insan ilişkilerinin iyi davranışı belirlemek ve gerçekleştirmekle ilgili-bağlantılı kısmıdır. Etik duyarlılık ve etik kaygı ifadeleri insan ilişkilerinin bu boyutuna yönelik bilinçli bir ilgiyi dile getirir. Bu ilgi duyarlılıkta etik boyut konusunda bilinçli olma ve ona önem vermenin bileşkesidir; kaygıda ise bu ikisine etik sorun bulunduğu yönünde bir endişe eşlik etmektedir (4). etik - ahlak ayrımı: Etik ile ahlakı ayrı iki kavram olarak kabul etmek yaygın bir yaklaşımdır. Bu ayrım çerçevesinde etik insan davranışlarını irdeleyen düşünsel soyut bir etkinlik, ahlak ise insan davranışlarını belirleyen toplumsal somut bir düzenektir (4). Ahlak, toplumların gereksinim ve çıkarları doğrultusunda, alışkanlıklar, gelenekler, töreler ve kamuoyunun gücünden destek alan, kendiliğinden biçimlenmiş, genel kabul görmüş bir kurallar sistemidir. Bu anlamda ahlak görelidir ve hem toplumdan topluma hem de belirli bir toplumda zaman içinde değişebilmektedir (8). Ahlak geniş tabanlı ve nasıl davranılması gerektiğine ilişkin yazılı olmayan standartları içerir, etik ise ahlak üzerine söz söyleme etkinliğidir (7,9). Farklı bir anlatımla, etik insan davranışının ilkeleri, ahlak ise bu ilkelerin tikel bir durumda uygulanması ile ilgilidir (10). etik - hukuk ilişkisi: Genel ahlak ve meslek etiği anlamında etik ile hukukun başlıca ortak noktası normatif yani kural koyucu sistem olmalarıdır. Bu bağlamda hukukun kuralları arkasında devlet gücünü bulundurmaktan ve kuvvetli yaptırımla desteklenmiş olmaktan ötürü daha kuvvetli, ortak aklın gerekleri ve kitle konsensüsü üzerine bina olmuş etik kuralları ise görece daha zayıftır. Belli bir konudaki bazı kuralların hem etik hem hukuk kuralı olması rastlanan bir durumdur ve yasa koyucunun 77

4 Etik ve Tıp Etiği Temel Kavramları toplumun kendini kurala bağlama iradesine gösterdiği saygının göstergesi olmak bakımından önemlidir. Pozitif hukuku ortaya çıkartan üretici düşünsel süreçler ile iyiye ve kötüye dair sınır tanımaz düşünsel etkinliklerden oluşan felsefi anlamda etiği karşılaştırma durumunda ise, ikincinin ilkine göre de daha kapsamlı ve verimli olduğu görülmektedir (4). Etik bağlamında olmuş ya da olası bir eylem tartışılırken, yasalar değil temel değerler referans alınır ve felsefenin yöntemleri kullanılır. Böylesi tartışmalardan elde edilen sonuçlar, yasanın öngördüğü düzenlemeyle kimi zaman bağdaşırlar kimi zaman çelişirler. Yasada bir düzenleme olmaması halindeyse, yasama gücü için bir öneri niteliğini taşırlar. Pozitif hukukun etik tartışmalar üzerinden oluşturulması ona daha yüksek bir saygınlık ve geçerlilik kazandırır (11). Hukuk çerçevesinde normları benimsemek değil onlara uymak esastır (9). Öte yandan etik açıdan tartışmaya açık olan kimi eylemler yasaklanmış olmadıkları için hukuki açıdan tartışma konusu değildir (3,9). Bazen de etiğe bağlılığın gereği olarak yasaya uymamak / karşı çıkmak gündeme gelebilir (12). Vurgulanması yerinde olacak son bir husus, yasaların genel ahlak gibi zaman ve mekan içinde sınırlı bir geçerliliği olduğu, etiğin ise evrensellik iddiası taşıdığıdır (12). meslek etikleri: Meslek etiği kavramını, bütün mesleki etkinliklerin iyiye yönlendirilmesi konusunda düzenlemeler getiren, meslek üyelerinin kişisel arzularını sınırlayıp belli bir çizginin dışına çıkmalarını önleyen, mesleki idealleri geliştiren, ilkesiz üyeleri meslekten dışlayan bir ilkeler ve kurallar sistemi olarak tanımlanmaktadır. Çağdaş dünyada her mesleğin kendisine özgü bir etiği olması, böylelikle meslek üyelerinin davranışları konusunda, toplum içinde güvence oluşturan, bir otokontrol sistemi ortaya çıkması istenen bir durumdur. Mesleklerin evrensel birer alt kültür oluşu bağlamında, meslek etiklerinin de temel özelliklerinden biri sadece meslek üyeleri için geçerli olup farklı toplum kesimlerini bağlamamak diğeri ise dünya ölçeğindeki tüm meslek üyeleri için geçerli olmaktır. Meslek etikleri bir meslek grubunun eseri olarak kabul edilebileceğine göre, bir grup ne denli güçlü kurulmuş ise, etik ilkeleri de o denli etkili olmaktadır (7,13). TIP ETİĞİ: Meslek etikleri grubundan olan tıp etiği, tıbbi ilişkiler çerçevesinde sağlık profesyonellerinin iyi davranmak adına neleri yapmaları ve nelerden kaçınmaları gerektiği hakkındadır. Bu tematik çerçevedeki hem soyut düşünme, akıl yürütme hem de konulmuş kurallara uyma etkinliklerini kapsamaktadır (4). Farklı bir söyleyişle, tıp etiği tıbbi eylemi düzenleyen kurallarla ve tıbba özgü değerler dünyası ile ilgilenir. Tıbbi eylemler çerçevesinde neyin iyi ve neyin kötü olduğu, mutlak iyi nin ve kötü nün olup olmayacağı onun temel sorunlarıdır (13). Tıp etiğinin tıbbın gündelik yaşamında ortaya çıkışı sadece değer sorunlarıyla karşılaşma durumları ile sınırlı değildir. Her tıbbi eylemin kendince bir etik boyutu vardır; etik bilincine ve duyarlılığına sahip olmak bu boyutu gözden kaçırmayıp değerlendirmeye almayı sağlamaktadır. Etik bilinç, etik duyarlılık, etik sorunların tanınmasında ve çözümlenmesinde olduğu gibi onların çözüme kavuşturulmasında ve ortaya çıkışlarının engellenmesinde de rol oynamaktadır (5). Tıp çevrelerinde etikten söz edilmesi bağlamında kastedilen genellikle kurallar, kurallara uyma ya da aksine onları ihlal etme ile ilgili durumlardır. Tıp etiğinin akademik çevrelerde ele alınması sırasında ise tıp etiği ilkelerine, öğretilerine, ikilemlerine yönelik 78

5 Yıldırım ve ark. irdelemeler, eleştiriler, düzenlemeler, tartışmalar ön plana geçmektedir. Düşünmeyi ve kurallarla etkileşmeyi iki farklı kesime mal eden bu anlam bölünmesinin, özellikle kesimler arası bağlantının zayıf kalması durumunda, tehlikeli olduğunu söylemek olanaklıdır (4). tıp etiği temel ilkeleri: Tıp etiği çerçevesinde kimi temel etik ilkeleri, tıbbi eylemlere daha sık yol gösterici olabildikleri için, daha kuvvetle benimsenmiş ve daha sık kullanılır durumdadır. Bu ilkeler farklı otörler tarafından farklı kompozisyonlar halinde sistemleştirilmiştir. Dünya genelinde ve ülkemizde hem klinisyenler hem de akademik etik çalışması yapanlar arasında yüksek oranda benimsenen dört ilkeli şemada yarar sağlama, özerk olma ve başkalarının özerkliğine saygı gösterme, zarar vermeme, adil olma yer almaktadır. Yaşama saygı duyma, aydınlatma ve onam alma, sır saklama, mahremiyete saygı gösterme, dürüstlük, özgecilik, ayrımcılıktan kaçınma, ihtisasa saygı duyma, dayanışma da hemen akla gelen tıp etiği ilkeleridir. İlkeleri belli bir yaklaşıma göre düzenleme bağlamında, bazı ilkelerin ana başlık olarak seçilmesi ve diğer bazı ilkelerin onların altında yerleştirilmesi söz konusudur (4). Tıp etiği sorunlarının çözümünde çağdaş yaklaşım, bir takım katı ve değişmez kuralları aynı kategoriden her olayda uygulamak değil, temel ilkeler doğrultusunda her bir özgün olay için en uygun yaklaşımı belirleyip onu gerçekleştirmektir. Bir başka değişle tıp etiği temel ilkeleri, kuralların genel çerçevesini oluşturmanın yanı sıra, kurala bağlanmamış durumlarla ilgili karar vermelerde de yol gösterici olmaktadır (5,14). Etik ikilemleri aşmaya yönelik karar alma süreçlerinde tıp etiği temel ilkelerinden birinin ya da birkaçının gözetilmesi, diğer bazılarının ise ihmal / ihlal edilmesi söz konusu olmaktadır. İlkeler arasında daimi bir hiyerarşi bulunmamaktadır ve ikilemden çıkışta yol gösterici olarak benimsenecek ilkenin belirlenmesi bağlamında yaşanan durum özelinde değerlendirme yapmak gerekmektedir. tıp etiği kodları: Tıbbi eyleme yol göstermek üzere ulusal ya da uluslararası ölçekteki resmi ya da gayrı resmi otoriteler tarafından hazırlanmış olan kural dizgeleridir. Etik kodların geçerli olmasının temel nedeni bir gereksinimi gidermelerinden ötürü yol gösterdikleri kitle tarafından benimsenmeleridir. Bunun yanında ulusal ve resmi olan kodların kimi zaman yaptırımla desteklenmiş bulunması da geçerlilik kazanma konusunda etkili olmaktadır (4). Gayri resmi, uluslararası bir kuruluş olan Dünya Tıp Birliği nin bildirgelerinden, uluslararası hekimlik ahlakı, denek hakları, hasta hakları, tedavi amaçlı düşük yaptırma hakkındakiler gibi bazıları tıp etiği kodu örnekleri olarak anılabilir. T.C. Sağlık Bakanlığı nın ilaç araştırmaları ve hasta hakları konusundaki yönetmelikleri ise ulusal ve resmi birer tıp etiği kodudur. klinik etik - araştırma etiği: Sağlık mesleklerinin, tıp dallarının ve kendine özgü tıbbi uygulamaların her birinin ayrı ve diğerlerininkinden az-çok farklı birer etik boyutu bulunmaktadır. Bununla birlikte, tıp etiğinin mesleklerin, dalların ve uygulamaların çeşitliliğine paralel olarak alt bölümlere ayrılması, olanaklı fakat benimsenmemiş bir yaklaşımdır. Tıp etiğiyle ilgili pratik bir yaklaşım onu klinik etik ve araştırma etiği gibi iki ana bölümde değerlendirmek biçimindedir. Klinik etik hasta hekim ilişkisine ve koruyucu tıp uygulamalarına, araştırma etiği ise klinikte, laboratuarda ve alanda yürütülen tıbbi bilgi birikimini arttırmaya yönelik çalışmalara odaklanmıştır. İlkinde ilkelerin ve ikilemlerin, ikincide kuralların ve kural ihlallerinin ön planda olduğunu söylemek olanaklıdır (4). 79

6 Etik ve Tıp Etiği Temel Kavramları etik değerlendirme - etik karar verme: Etik değerlendirme, yaşanmakta olan ya da geçmişte yaşanmış olayları-durumlarısüreçleri, etik boyutlarına odaklanmış çözümleyici bir yaklaşımla ele almayı; o somut durumlarda hangi etik ilkelerin ve kuralların, hangi gerçekleşmiş ya da potansiyel etik sorunların gündemde bulunduğunu saptamayı ifade eder. Etik karar verme ise, prospektif değerlendirmeyi takiben en uygun eylemin ne olduğunu belirleyip onu gerçekleştirme ya da retrospektif değerlendirme yapıp somut olayda gerçekleştirilmiş bulunan eylemin uygun olup olmadığına hükmetmedir. Etik değerlendirme ve karar verme süreçleri, gündelik klinik tıp uygulamaları sırasında adı konulmayarak da olsa sürekli yaşanmaktadır. Sağlık profesyonellerinin bunlar hakkında bilinçli olması, yaşanan süreçlerin daha sağlıklı ve verimli olarak gerçekleştirilmesini sağlar (4). etik kurul: Etikle ilgili durumlarısüreçleri-olayları geniş açılı bir bakışla gözden geçirip değerlendiren, heterojen üye profiline sahip oluşumlardır. Biri danışmanlık ve diğeri denetleme yapmayı temel işlev olarak yüklenmiş iki türü vardır. Hastane, tıp fakültesi, meslek örgütü gibi kurumların bünyesinde yer alan danışman etik kurullar, kurumsal ölçekte klinisyenlerin yaşadığı etik ikilemlerde yol gösterici olma ve almak durumunda kaldığı zor kararlara manevi destek verme, personelin hasta hakları ve tıp etiği konusundaki duyarlılıklarını arttırma yönünde çalışmalar yapar. Denetleme işlevini üstelenen araştırma etik kurulları ise, tıbbi araştırmaların yürütüldüğü merkezlerde gerçekleştirilen çalışmaları proje aşamasından tamamlanma aşamasına kadar, standartlara uygunluk bakımından takip ederler. Uygun bulmadığı çalışmaları başlatmama ya da durdurma olanağına sahip olma; bir başka deyişle kurum yöneticileri, destekleyiciler ve editörler üzerinden dolaylı olarak yaptırım uygulayabilme, araştırma etik kurullarını danışman etik kurullardan ayıran en önemli özelliktir. Son yıllarda giderek yaygınlaşan bir yapılanma olarak, sağlık profesyonelleri arası çatışmalarda-uzlaşmazlıklarda devreye girerek disiplin kurulu veya tahkim kurulu işlevini üstlenen, dolayısıyla yaptırım uygulama gücüne sahip, etik kurullar da bulunmaktadır (4). Angloamerikan dünyasında ortaya çıkmış bir yapı olan etik kurulların ülkemizdeki ilk örnekleri 1990 ların başında, tıp fakülteleri bünyesinde belirmiştir. Ocak 1993 te yürürlüğe giren İlaç Araştırmaları Hakkında Yönetmelik, etik kurul kavramını sağlık mevzuatımıza dahil etmiş, araştırma merkezlerimizde yerel etik kurul ları ve bakanlık örgütü içinde de bir merkez etik kurul un oluşturulmasını öngörmüştür. Bu kurulların görevleri, öncelikle ilaç araştırmalarının ama bunların yanı sıra farklı tıbbi araştırmaların da denetimi olarak tanımlamıştır. (15-19) Araştırma etik kurulları, üç önemli sorumluluğa sahiptir. İlki ve en önemlisi, denek haklarının ihlal edilmemesini sağlamaktır. Bu çerçevede deneklerin araştırmanın amacı, yöntemi, kim tarafından yürütüldüğü, kendilerine yönelik muhtemel yararları ve zararları konusunda anlaşılır ve tam olarak bilgilendirilmesi ve hiçbir baskı altında kalmadan özgür iradeleri ile katılma-katılmama kararını vermesi söz konusudur. Araştırmaya katılmama ve katıldıktan sonra çekilme haklarının bilgilendirme çerçevesinde özellikle vurgulanması gerekir (13). Araştırma etik kurullarının ikinci önemli sorumluluğu araştırmaya kaynak sağlayan ve sonuçlardan etkilenecek olan topluma karşıdır. Araştırma maliyetlerinin hastalar veya onların sosyal güvenlik kurumları tarafından değil resmi ya da özel destekleyiciler tarafından karşılanması; 80

7 Yıldırım ve ark. araştırmadan elde edilecek sonuçların topluma yarar sağlaması esastır. Araştırma etik kurulları üçüncü olarak araştırmacılara ve bilim dünyasına karşı sorumluluk taşır. Araştırmanın etik ve bilimsel standartlarının yüksek olmasını sağlamak ve eksik imza, haksız imza gibi sorunların yaşanmasını önlemek bu sorumluluk çerçevesinde yer alır (20,21). TIP DEONTOLOJİSİ: Sağlık profesyonellerinin görevlerini belirleyen kuralları ifade eder. Söz konusu kuralların bazıları resmi bazıları gayrı resmidir; gayrı resmi olanların kimi sivil tıp etiği kodu halinde yazıya dökülmüş kimi sözlü gelenek içinde yaşatılmaktadır. Tıp deontolojisi ya da kısaca deontoloji terimi, ülkemizde yakın geçmişe kadar tıp etiğinin tam karşılığı olarak kullanılmıştır. Günümüzde ise tıp etiğinin kurallardan oluşan alt kümesinin adı olarak kabul edilmesi eğilimi ağır basmaktadır. Bu kabul çerçevesinde tıp etiği, deontolojiden fazla olarak tıbbi ilişkiler çerçevesinde sağlık profesyonellerinin iyi davranmak adına neleri yapmaları ve nelerden kaçınmaları gerektiği hakkındaki soyut düşünme akıl yürütme etkinliklerini kapsamaktadır (4,22,-24). sağlık mevzuatı: Tıbbi ortamları ve ilişkileri düzenleyen; bu bağlamda sağlık profesyonelinin yerine getirmesi ve kaçınması gereken eylemleri belirleyen, anayasa maddesi, kanun, ulusal mevzuata dahil edilmiş uluslararası sözleşme, tüzük, yönetmelik ve daha alt düzeydeki idari düzenlemeler ve içtihat kararları şeklindeki resmi kuralların tümüdür. Sağlık mevzuatının profesyonellerin eylemlerini düzenleyen metinleri ve hükümleri, tıp deontolojisinin bir alt kümesi olarak değerlendirilebilir (4). hasta hakları: Temel insan haklarından biri olan yaşama hakkının başlıca türevlerinden biri olan sağlık hakkı, sağlığın geliştirilmesi, korunması ve onarılması ile ilgili düzenlemeleri öngörür. Sağlık hakkının bir türevi olan hasta hakları ise tıbbi hizmet alma durumu gibi daha dar bir çerçeve içinde ve daha ayrıntılı olarak geliştirilmiş düzenlemelerdir. Tıbbi ilişkiyi hastanın gereksinimlerine ve beklentilerine odaklanan bir yaklaşımla kurala bağlarlar. Kurala bağlamayı hekimin eyleminin iyi olmasına odaklanan bir yaklaşımla yapan tıp etiğinin bir bakıma alternatifi, bir bakıma tamamlayıcısıdırlar (4). tıbbi malpraktis: Tıbbi eylemin kabul edilmiş standartlara uygun biçimde gerçekleştirilmemesini; kısaca hatalı tıp uygulamasını ifade eder. Hata genellikle uygulamanın medikal, teknik boyutlarında olmakla birlikte, hukuki, etik, ekonomik boyutlarında da ortaya çıkabilir. Sağlık profesyonelinin yaptığı hatanın hesabını vermek durumunda olması sorumluluk olarak adlandırılır. Sorumluluğun saptanmasına ve gerekirse yaptırım uygulanmasına yönelik olarak, ceza ve tazminat yargılamaları, idari soruşturma, meslek örgütü disiplin kurulunda değerlendirme gibi dört mekanizma vardır (4). BİYOETİK: Yeni ve yeni olmaktan ötürü karşılığı netlik kazanmamış bir kavramdır. Kimilerince tıp etiğiyle eş anlamlı gibi değerlendirilmekle birlikte genel kabul daha geniş bir anlam yüküne sahip olduğu merkezindedir. Bu genişleme içerik bağlamında tıbbi eylemlerin yanı sıra canlı, doğayla ve çevreyle olan etkileşmelerdeki eylemleri de ele almayı getirmekte; çalışmacıların kökeni de sağlık mesleklerinin yanı sıra felsefe, ilahiyat, hukuk, insan ve toplum bilimleri, doğa ve çevre bilimleri, gibi farklı alanlar olabilmektedir. Biyoetik çerçevesinde yürütülen çalışmalarda, tıbbi ilişkiye yol göstermeye yönelik düzenlemeler yapma kaygısının önemli ve öncelikli bir unsur olmadığı saptamasını yapmak olanaklıdır (4). Biyoetik, bir değerlendirmeye 81

8 Etik ve Tıp Etiği Temel Kavramları göre, tıbbi eylemlerin yanı sıra insanın canlı doğayla ve çevreyle olan etikleşmelerdeki değer sorunlarının da konu edildiği disiplinler arası bir akademik alandır. Farklı bir yaklaşımla onu tıbbi araştırmalarda dürüstlük, koruyucu hekimlik, sağlık politikaları, sağlık ekonomisi gibi genel ve toplumsal yanı ağır basan konular çerçevesinde beliren etik sorunlara yönelen bir alan biçiminde betimlemek de olanaklıdır (25,26). biyomedikal etik: Tıp etiğinden biyoetiğe geçişin bir ara kademesi olarak değerlendirilebilir. İnsan üzerinde gerçekleştirilen tıbbi eylemlerin yanı sıra hayvanlar üzerinde yürütülen tıp araştırmalarını da ilgi alanı içine alması, bir ölçüde insan merkezlilikten canlı merkezliliğe kaymış olması söz konusudur (4). SON SÖZ Bu kısa makalede yazarların öncelik tanıması ve kendilerinin gündemde olması ölçütlerine göre seçilmiş bir dizi temel etik ve tıp etiği konusu-kavramı hakkında sınırlı birer tanıtım ve değerlendirme yer almaktadır. Etik dedikleri nin ne olduğunu derinlemesine anlamak ve giderek kendi adına etiğin ne olduğunu söylemek isteyenlerin, bu mütevazı başlangıçla yetinmeyip dinlemeye, okumaya, söylemeye, yazmaya ve en önemlisi bunların her birini üzerinde durup düşünerek yapmaya devam etmesi uygun olacaktır. KAYNAKLAR 1- Uzel İ. Tıp Etiği Eğitimi. Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi 1994 (2); 3: Oğuz Y. Hasta Hakları Alanındaki Gelişmeler ve Değişen Değerler. Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi 1997; 5: Ersoy N, Gündoğmuş ÜN, Aslan H, Gündoğmuş A. Hekimin Etik Duyarlılığı. eds: Ersoy N, Gündoğmuş ÜN, I. Ulusal Tıbbi Etik Kongresi Bildiriler Kitabı Haziran Kocaeli, Kocaeli Üniversitesi TıpFakültesi, s: Kadıoğlu S. Etik Etik Dedikleri, III. Koloproktoloji- Stomaterapi Sempozyum Özet Kitabı, Nisan. Adana. Adana Ostomi Derneği, Türk Tabipler Birliği, Çukurova Üniversitesi, Cleveland Clinic katkılı yayın. 2007, s: Kadıoğlu F, Kadıoğlu S. Klinik uygulamalarda Etik Karar Verme Süreci Klinik Etik. Eds.: Erdemir Demirhan A, Oğuz Y, Elçioğlu Ö, Doğan H. Nobel Kitabevleri, 2001, ss: Elçioğlu Ö. Tıp Etiği İlkeleri. Eds.: Erdemir Demirhan A, Öncel Ö, Aksoy Ş.Çağdaş Tıp Etiği. İstanbul, Nobel Kitabevi, 2003, ss: Aydın İ. Eğitim ve Öğretimde Etik. 2. baskı, Ankara, Pegem yayıncılık, 2006, s: Mengüşoğlu T. Felsefeye Giriş. 8. basım, İstanbul, Remzi Kitabevi, 2003, s: Pieper A. Etiğe Giriş.( Çev: Atayman V, Sezer G), İstanbul, Ayrıntı yayınları, 1999, s: Billington R. Felsefeyi Yaşamak Ahlak Düşüncesine Giriş. İstanbul, Ayrıntı yayınları, 1997 s: Pribilla Otto. Hukuk İle Etik Arasındaki Arasında Hekim. In : Engelhardt DV. (Çev.: Namal A.), Tıbbın Gündelik Yaşamında Etik. İkinci baskı, İstanbul, Nobel Tıp Kitabevleri, 2000, s: Williams R J. Dünya Hekimler Birliği. Tıp Etiği Elkitabı. ( Çev: Civaner M.), Ankara, Türk Tabipleri Birliği Yayınları, 2005, s: Arda B. Etiğe kavramsal giriş ve temel yaklaşımlar. Eds.: Arda B, Kahya E, Başağaç Tamay G. Bilim Etiği ve Bilim Tarihi. Ankara, Ankara Üniversitesi Basımevi, 2004, s: Aydın E, Ersoy N. Tıp Etiği İlkeleri. Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi (3); 2,3: Oğuz Y. Etik Kurullar.in: eds.: Akpınar C, Aslan F, Örnek Büken N,Çalıkoğlu E, Çay F, Oğuz NY, ve ark. Etik Bunun Neresinde! Ankara, Funda Matbaacılık, Ankara Tabip Odası Yayınları, No:1 1997, s:

9 Yıldırım ve ark. 16- Ruacan Ş. Türkiye ve Dünyadaki Etik Kurullar. Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi 1994 (2); 3: Karakaya H. Etik Kurulların Sınıflandırılması. Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi 1994 (2); 3: Ataç A. Etik Kurullar Nedir, Nasıl Olmalıdır? Eds.: Arda B, Akdur R, Aydın E. 2. Ulusal Tıbbi Etik Kongresi Bildiri Kitabı, Ekim, Kapadokya, Türkiye Biyoetik Derneği yayınları, 2001 s: Oehmichen M. Etik Kurullar: İnsan Üzerinde Yapılan Tıp Araştırmalarının Etik Hukuksal Temeli. In: Engelhardt DV. Çev.: Namal A, Tıbbın Gündelik Yaşamında Etik, ikinci baskı, İstanbul, Nobel Tıp Kitabevleri, 2000, s: Atıcı E. Etik Kurullar. eds.: Erdemir Demirhan A, Öncel Ö, Aksoy Ş, Çağdaş Tıp Etiği, İstanbul, Nobel Kitabevi, 2003, s Oğuz Y. Klinik Araştırmalarda Etik Sorunlar. Klinik Psikiyatri 1998; 2: Şahinoğlu P. S. Ülkemizde Tıp Etkinliğinde Deontolojiden Etiğe. Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi 1998 (6); 1: Göksel FA. Tıp Dünyamızda Yeni Bir Gereksinim: Mesleki Değerler Forumu. Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi 1993 (1); 1: Örs Y. Neden Deontoloji Değil de Tıbbi Etik?. Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi 1993 (1); 1: Uğurlu Ö, Çobanoğlu N. Biyoetik Açısından Çevresel Güvenlik Kavramı Eds. Erdemir Demirhan A, Uzel İ, Öncel Ö, Oğuz Y, Aksoy Ş, Şahinoğlu S, ve ark. 3. Ulusal Tıp Etiği Kongresi Kitabı Cilt 1, Haziran, Bursa, Türkiye Biyoetik Derneği Yayınları, 2003 s: Aksoy Ş. Tıp Etinin Ülkemizdeki ve Yazışma Adresi; Dünyadaki Tarihi. Çağdaş Tıp Etiği. Eds.: Erdemir Demirhan A, Öncel Ö, Aksoy Ş. Nobel Kitabevi, 2003, s: Gülay Yıldırım, Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Deontoloji ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı Balcalı ADANA Tel: gyildirim@cu.edu.tr 83

10 84