Tarla tarımı denince ise, bitkilerin daha çok geniş alanlarda yapılan yetiştiriciliği anlaşılmaktadır. Ülkemizde bitkisel üretimin çok büyük bir

Transkript

1 TARLA BİTKİLERİ Hazırlayan Doç.. Dr. Ercan CEYHAN

2 TARLA TARIMI Tarla tarımı denince ise, bitkilerin daha çok geniş alanlarda yapılan yetiştiriciliği anlaşılmaktadır. Ülkemizde bitkisel üretimin çok büyük bir kısmını tarla tarımı teşkil etmektedir. Tarla tarımı geniş alanlarda ve genellikle sulamaksızın yapıldığında verim fazla yüksek değildir Tarla bitkileri kendi içerisinde dört gruba ayrılır:

3 a.) Tahıllar: Tahıllar sıcaklık isteklerine göre sıcak iklim (mısır, çeltik, darı, koca darı) ve serin iklim tahılları olmak (buğday, arpa, yulaf, çavdar, triticale) üzere iki gruba ayrılırlar: b) Yemeklik tane baklagiller: Fasulye, nohut, mercimek, börülce, bezelye ve bakla. c) Endüstri bitkileri: Endüstri bitkileri lif bitkileri (pamuk, keten, kenevir gibi), nişasta ve şekerli bitkiler (pancar, patates ve yer elması gibi), yağ bitkileri (ayçiçeği, soya, yerfıstığı gibi) ve tütün, ilaç ve baharat bitkileri (tütün, şerbetçi otu, anason, kimyon, kişniş, kekik, nane, haşhaş gibi) olmak üzere dört alt gruba ayrılırlar. d) Çayır mera ve yem bitkileri: Yem bitkileri baklagil yem bitkileri (yonca, fiğ, burçak ve benzerleri), buğdaygil yem bitkileri (ayrık, çimen, yumak, brom ve benzerleri) ve diğer familyalara mensup yem bitkileri (hayvan pancarı gibi) olmak üzere üç grubta yer alırlar.

4 TARLA TARIM SİSTEMLERİ Dört ana gruptan oluşan tarla bitkilerinin doğal şartlar altında, bölgelerin ekolojik şartlarına ve yetiştirilecek ürünün cinsine göre yetiştirme yöntemlerini açıklayan bilim dalına Tarla Tarımı denir. Tarla tarımı; tohumluk,ekin,hastalık ve zararlılarla mücadele,bakım(sulama,gübreleme ve y.ot müc.), hasat ve harman, depolama ve değerlendirme safhalarını içine alır. Yetiştirici bu safhaları değişik ekolojilerde, özelliğine uygun olan tarım sistemlerini uyguladığı zaman başarılı olur. Yağışın miktar ve mevsimlere dağılışı kullanılmaya hazır ve kontrol altındaki su miktarı, tarla tarımında uygulanması gereken yöntemleri belirleyen en önemli etkenlerdir. Başlıca 3 tarla tarım sistemi vardır; Kuru tarım sistemi 2-Nemli tarım sistemi 3-Sulu tarım sistemi

5 Tablo 1.Tarla Tarımı Sistemlerinin Kullanılış Sınırları Tarla Tarım Sistemi İKLİM Çok kurak (0-250mm) Kurak ( mm) Kurak-nemli ( mm) Nemli ( mm) Sulu Tarım Tek imkan Önemli tamamlayıcı Kuru Tarım _ Özellikle gerekli Bazı bitkiler için gerekli Bazı bitkiler için gerekli Gereksiz Kurak dönemlerde gerekli Nemli Tarım Kısmen başlar Öncelikle gerekli

6 Kuru Tarım Sistemi: Yıllık yağış miktarı 500mm civarında olan yerlerde uygulanan tarım sistemidir. Bu sistemde; yağan yağışların toprakta depolanan ve buharlaşmayla olan kaybının önlenmesi, su ihtiyacı az olan bitkilerin yetiştirilmesi amaçlanır. Bu sistemin uygulandığı yerlerde toprak alkalin reaksiyonludur(ph>7). Kalsiyum ve magnezyum gibi bazı elementlerin birikmesi söz konusudur. Özellikle kalsiyum çok yüksek miktarda birikmiş olup, bu elenmentin fazlalığı çok sayıda besin maddesinin(fe,zn..) elverişliliğini kısıtlamaktadır. Ayrıca bu bölgelerde toprak organik maddesi düşük olup toprak kalınlığıazalır. Bu bölge topraklarına kükürt uygulaması,asit karekterli gübrelerin verilmesi organik gübreleme yapılması önerilmektedir.

7 Sulu Tarım Sistemi: Yıllık yağışı 250mm nin altında olan yerlerde bitkisel üretim için sulama yapmak gereklidir. Yıllık yağışı mm arasında olan yerlerde ise sulama imkanı olan yerlerde bu sistemin uygulanması ile verimde önemli artışlar sağlanacaktır. Bu sistemde ekolojik şartlar dikkate alınarak yetiştirilecek ürün deseni belirlenirken münavebe esasların uyulması önem kazanmaktadır. Yetiştirici sulu tarım sisteminde yetiştireceği bitki türüne göre şu hususları araştırmaları ve deneyimlerinin ışığında belirlemelidir; Sulama zamanı: Bitkinin ihtiyaçları,kritik büyüme ve gelişme dönemleri, yağış durumları,topraktaki nem durumu ve bitki görünüşlerine göre sulama zamanı tayin edilir.

8 Sulama suyu miktarı: Her sulamada aşırı su verilmesinden kaçınılmalıdır. Çünkü gereğinden fazla verilen su; maliyeti yükseltir, besin maddelerinin yıkanmasını arttırır.toprak yapısının bozar,taban suyunu yükseltir ve tuzlulaşmaya sebep olur. Bütün bunların sonucu olarak ürün verimleri giderek düşer. Sulama metodu: Bitki türü, işletmenin imkanları, toprak özellikleri ve topoğrafik özelliklere göre uygulanacak sulama metoduna karar verilir. Başlıca sulama metotları şunlardır; Salma (a-kontrolsüz sulama. B-tava usulü) sulama, karık usulü sulama, yağmurlama sulama ve damla sulama.

9 Sulu tarımın en önemli problemlerinden biri toprak tuzluluğudur. Bu durum genellikle aşırı su verilmesi sonucu taban suyunun yükselmesi ve yüzeye yaklaşan suyun buharlaşırken tuzları bırakmasından kaynaklanır. Bu sebeple. İlk iş araziden drenaj kanalları geçirilerek taban suyunun belirli bir seviyeye düşürülmesidir. Daha sonra,tabii ve suni yıkama ile tuz yoğunluğu giderek düşecektir.

10 Nemli Tarım Sistemi: Yıllık yağışı 1250mm civarında olan yerlerde uygulanır. Bu alanlarda toprakta bulunan su, hava oranında su lehine bir fazlalık vardır. Nemli tarım sistemi,yıllık yağış miktarının yıllık buharlaşmadan(evapo-transprasyon) fazla olduğu ve toprakta su oranının fazla olduğu ekolojik alanlarda uygulanır. Tarla kapasitesinin üzerinde su bulunması nedeniyle bitki gelişiminde bir gerileme görülür. Ayrıca, fazla su topraktaki besin maddelerinin yıkanarak fakirleşmesine neden olur. Toprak reaksiyonu asit karakteri olup, ağır metaller (Fe,Zn,Al..) toksik seviyeye ulaşır. ph ın düzenlenmesi için toprağa kireç uygulanır. Böylelikle, toprağa yıkanmış olan Ca elementi de verilmiş olur. Bu sistemde, drenaj kanalları açılarak fazla su uzaklaştırılır, su hava dengesi kurulmuş olur.

11 KURU TARIM(NADASLI TARIM) Nadas: Yağışların üst üste her yıl ürün alınmasına izin vermediği yerlerde yağış sularının toprakta biriktirilip, sonraki ürünün istifadesine sunulmak üzere toprağın işlenerek belirli bir süre boş bırakılmasına nadas denir. Bu tanıma göre toprağın işlenmeden boş bırakılması teknik anlamda nadas değildir. Nadasta esas gaye yağış sularını biriktirmek olmakla beraber nadasın bunun dışında pek çok faydası bulunmaktadır.

12 Nadasın Faydaları: Yağış sularının depolanmasını sağlar. Azot birikimine katkıda bulunur. Nadasın bu etkisi toprakta serbest yaşayan azot fikse eden bakterilerin faaliyetlerinin artması ve bitki artıklarının ayrışmasının artması sonucu organik kaynaklı azotun açığa çıkması yoluyladır. Nadas,toprak kollaidlerince fikse edilmiş besin maddelerinin özellikle fosforun serbest hale geçmesini arttırır. Nadasın bu etkisi, topraktaki su miktarının artması ve mikroorganizma faaliyetlerinin artması ile ilişkilidir. Bu sistemde, toprak belirli periyotlarla işlendiği için yabancı otlarla etkili bir şekilde mücadele edilir. Nadasla temiz bir tarla elde edilir. Nadasla tohum yatağı hazırlanmış olur. Toprak havalanması sağlanır. Topraktaki su miktarı arttığı ve havalanma temin edildiği için mikrobiyal aktivite artar. Topraktaki bitki artıklarının ayrışması hızlandırılır.

13 Son istatistiklere göre, ülkemizde işlenen tarla alanı 24 milyon hektar. Ekilen tarla alanı24 milyon hektar, ekilen tarla alanı 19 milyon hektar ve nadas alanı 5 milyon hektardır. * Yıllık yağış miktarı mm arasında olan yerlerde nadas mutlak zorunluluktur. Bu bölgelerde hakim sistem Serin iklim tarımı-nadas-serin iklim tahılı dır (Arpa,buğday ) (arpa,buğday.) Nadas yılında nohut, mercimek gibi bitkiler yetiştirilecek olursa depolanan su miktarı azalacağı için nadastan sonra ekilen serin iklim tahılının verimi düşer. * Yıllık yağış miktarı mm arasında olan yerlerde, nadas yılında kısa vejetasyon süreli ve su ihtiyacı az olan bitkileri yetiştirerek nadas süresini kısıtlamak mümkün olur.serin İklim Tahılı - kısa vejetasyon süreli - Kısa süreli nadas - Serin İklim Tahılı ve su ihtiyacı az olan bir bitki

14 Nadas süresini kısıtlamada kullanılacak bitkiler: 1- Yemeklik Dane Baklagillerden: Nohut ve mercimek 2- Baklagil Yem Bitkilerinden : Yem Bezelyesi, Tüylü fiğ, Macar Fiği 3-Endüstri Bitkilerinden : Kolza, Aspir, haşhaş, Ayçiçeği, Çemen, Kimyon

15 Nadas alanlarında kullanılacak bitkilerde aranan özellikler : Tek yıllık olmalılar( Yukarıdaki bitkilerin hepsi) Kısa vejetasyon süreli olmalılar ( ) Su ihtiyaçları az olmalıdırlar ( ) Tercihen baklagil bitkisi olmalıdırlar. (nohut,mercimek, yem bezelyesi,tüylü fiğ, macar fiği, çemen) Tercihen kışlık olmalıdırlar. (mercimek, yem bezelyesi, tüyü fiğ, macar fiği, kolza, haşhaş) Tercihen yem bitkisi olmalıdırlar (yem bezelyesi, tüylü fiğ, macar fiği) *Yıllık yağışı mm arasında olan yerlerde ise üst üste tahıl ekimi mümkün olur. Nadasa gerek kalmaz. Serin İklim Tahılı Serin İklim Tahılı Yıllık yağışı 850 mm nin üzerinde olan yerlerde ise serin iklim tahılları ile geniş bir ürün grubu münavebeye girebilir.

16 NADAS TİPLERİ Kara Nadas: Bu nadas sisteminde toprak devrilerek işlenir ve bir toprak malçı oluşturulur. Ülkemizde hakim olan nadas tipidir. Anızlı Nadas: Bu nadas sisteminde toprak işleme toprağı yırtarak işleyen ekin makineleri ile yapılır ve bir anız malçı oluşturulur.

17 Kara Nadasta Toprak İşleme: İlk toprak işleme(anız bozma) : Yapılan araştırmalar kış aylarında yağışların kar şeklinde düştüğü yerlerde ilk toprak işlemesinin ilkbahara bırakılmasının, anızların karı tutması ve homojen dağılımını sağlaması açısından önemli olduğunu göstermiştir. Ayrıca anız örtüsü kış ayları boyunca erozyonu önleyici bir görev de üstlenmektedir. Anız bozma erken ilkbaharda toprak tavına geldiğinde yapılır. Bu pek çok yöremizde mart-nisan ayına rastlamaktadır. Anız bozmanın geciktirilmesi şu olumsuzluklara neden olmaktadır:

18 Yabancı otlar gelişerek su ve besin maddelerini tüketmektedir Kış boyunca toprak oturmuş olduğundan yağış sularının toprağa girişi azalmakta yüzey akışı ve buharlaşma yoluyla su kaybı artmaktadır. Oturmuş olan toprakta meydana gelen kılcal borular toprakta bulunan suyun önemli bir kısmının buharlaşma ile kaybına sebep olmaktadır. Anız bozma işleminin çok geç yapılması durumunda ise ekime kadar bitki artıklarının parçalanması güçleşir. Mart- nisan ayında yapılması gereken anız bozmanın haziran ayına kadar geciktirilmesi durumunda ise, tahıl veriminde %50 oranında düşüş olduğu belirlenmiştir. Erken ilkbaharda toprak devrilerek kulaklı pullukla cm derinlikte işlenir.

19 Anız bozulduktan sonra yabancı otlar gelişmekte, yağan yağışlarla toprak tabakası oluşmaktadır. Yabancı otların yok edilmesi ve kaymak tabakasının kırılması amacıyla yaz ayı boyunca yapılan toprak işlemelerine yaz toprak işlemeleri adı verilir. Bu toprak işlemelerine halk arasında yağılış sırasına göre, ikileme ve üçleme gibi isimler de verilir. Yaz toprak işlemeleri kazayağı+tırmık kombinasyonu gibi toprağı yırtarak ve alttan işleyen ekipmanlarla yapılmalıdır. Bu aletlerle toprağın yapısı bozulmaz ve erozyon teşvik edilmez. Yaz toprak işlemelerinde discharrow gibi toprağı parçalayarak işleyen, toprak yapısını bozan ve toprağı inceltip erozyonu teşvik eden ekipmanlar kullanılmamalıdır. Bunun için anız bozmanın tavında yapılması çok önemlidir. İkileme 8-10 cm, üçleme 6-8 cm derinlikte yapılmalıdır. Son toprak işleme derinliği ekim derinliğinden çok fazla olmamalıdır.

20 Buna dikkat edilirse ekim derinliğinin üzeri gevşek,altı sıkı olur. Böyle bir toprakta homojen ekim derinliği sağlanabilir. Tohumla toprağın teması sağlanabilir,derinlikteki su kılcallıkla tohumların bulunduğu yere gelir. Anızlı Nadasta Toprak İşleme: Anızlı nadasta toprak kırlangıç kuyruğu gibi alttan işleyen aletlerle işlenir. Toprak üstündeki anız kalıntıları olduğu gibi bırakılır. İlk toprak işleme toprak tavında iken kırlangıç kuyruğu ile 10 cm derinlikten yapılır. Bu pullukla toprak alttan işlenirken bir yandan otlar kök boğazından kesilir. Diğer taraftan, yükselen üst toprak pulluğun kuyrukları geçince yine yere düşer ve bu şekilde toprak havalanmış olur. Gerektikçe yine aynı aletlerle giderek azalan derinliklerde yaz toprak işlemeleri yapılır. Anızlı nadasın faydası şudur: Anız örtüsü tarla yüzeyini yağmurun çarpma gücünden korur dolayısıyla kapiler açıkların tıkanmasını ve tarla yüzeyinin kaymak bağlamasını önler.

21 TARLA TARIMINDA TOPRAK İŞLEME Tarla tarımında öncelik ekime uygun bir tohum yatağı hazırlamaktır. Bu da ancak uygun aletlerle ve zamanında yapılacak toprak işleme ile mümkündür. Toprak işleme: tohumların ekilebilmesi, bitkilerin yetişebilmesi için, toprağın uygun duruma getirilmesi ve bu durumun korunması için herhangi bir aletle Şekil 1. Erozyon gevşetilmesi, ufalanması ve karıştırılması olayına denir. Toprak işlemenin amacı; toprak tipine, toprak işleme zamanına, münavebeye, ekilen bitkinin cinsine, iklim şartlarına göre değişir. Ancak, genel olarak toprağı işemenin amacı, kültür bitkilerinin gelişmesi için

22 gerekli su, hava, sıcaklık ve besin maddeleri gibi ana faktörlerin etkilerini artırmak ve bitkilerin isteklerine uygun olarak düzenlemektir. Meyilli alanlarda, kısa zamanda yoğun olarak gelen yağışlarda, yüzey toprağı yağış sularıyla birlikte sel halinde akıp gitmektedir. Şekil 2. Nadasta bırakılan arazinin soklu pulluk ile sürümü Bu durumda toprak işlemenin amacı, yüzey akışını ve erozyonu kontrol etmek olmalıdır. Nadas alanlarında toprak işlemenin amacı, yoğun yağışların olduğu dönemde toprak yüzeyini gevşeterek, toprağı sünger gibi yapıp, yağışların toprağın içine sızmasını sağlamak; toprak yüzeyini düzleyerek ve yabancı otları öldürerek, kurak aylarda toprak içindeki suyun buharlaşmasını engellemektir.

23 TARLA TARIMINDA KULLANILAN TOPRAK İŞLEME ALETLERİ Tarla tarımında kullanılan toprak işleme aletlerini, çalışma şekli ve toprağa etkilerine göre 4 grupta toplamak mümkündür. Toprağı Devirerek İşleyen Aletler: Soklu pulluk, ön keskili pulluk, döner soklu pulluk ve lister pulluğu gibi aletler bu grubta yer almaktadır. Şekil 3. Döner kulaklı pulluk

24 Bu aletler, toprağı şeritler halinde kesip ters yüz ederek devirirler. Bu aletlerle toprak tavında iken sürüm yapılmalıdır. Eğer toprak, tav durumundan daha ıslaksa, büyük ve parlak yüzeyli kesekler oluşur. Toprak tavdan daha kuru ise, çatlak yerlerinden kopan iri ve sert kesekler meydana gelir. Meyili fazla olan yerlerde, bu aletlerle eğim yönünde sürüm yapılırsa, meydana gelen karıklarda sular daha hızlı akarak erozyonu sebep olur. Şekil 4. Kulaklı pullukla sürüm

25 Toprağı Alttan Yırtarak İşleyen Aletler: Kazayağı, Anadolu sabanı ve kırlangıç kuyruğu gibi toprak işleme aletleri toprağı alttan yırtarak işlerler. Bu gruptaki aletler, ilk sürümden sonraki toprak işlemelerinde kullanılırlar. Bunlar genellikle yabancı otları yok etmede kullanılırlar. Şekil 5. Kazayağı Şekil 6. Kaz ayağı ile sürüm

26 Toprağı Dikine Yırtarak İşleyen Aletler Çizel ve dipkazan bu gruba giren belli başlı aletlerdir. Ağır bünyeli topraklarda oluşan pulluk tabanını ve kireç taşı tabanını kırmak için bu aletler kullanılır. Şekil 7. Dip kazan Şekil 8. Çizel

27 Toprağı Karıştırarak İşleyen Aletler Diskli pulluk, vanvey, diskaro, ofset disk, freze gibi aletler toprağı karıştırarak işlerler. Bu aletler taşlı, kumlu, sığ ve hafif bünyeli topraklar ile yüzeyinde fazla bitki artığı olan topraklarda iyi sonuç verir. Bu aletler, toprağı un-ufak ettiklerinden su ve rüzgar erozyonuna açık tarım arazilerinde kullanılması tavsiye edilmez. Şekil 9. Vanvey diskaro

28 Toprak işleme derinliği arttıkça gerekli çeki gücü de artmakta, böylece daha fazla yakıt harcanmakta ve motor zorlanmaktadır. Bu nedenle gereğinden fazla derin sürüm yapılmamalıdır. Kulaklı pulluk ile 20 cm derinlikte anız bozma uygun iken, yazlık bir üründen sonra cm derinlik yeterli olmaktadır. Toprak işleme zamanı, ekim nöbeti sistemine ve amaca göre değişmektedir. Şekil 10. Tavında toprak sürümü

29 Nadas uygulanan yerlerde, ilk sürüm, erken ilkbaharda toprak tava gelir gelmez yapılmalıdır. Daha sonraki yaz sürümleri ise tarlanın otlanma durumuna göre yapılmalıdır. Her yıl ekilen tarlalarda, kışlık olarak ekilen fiğ veya mercimek gibi bir ürünün tohum yatağının hazırlanması için tahıl hasadından hemen sonra gölge tavında sürüm yapılmalıdır. Şekil 11. Tavından daha ıslak sürülen toprak

30 Aynı şekilde, bir üründen hemen sonra tahıl ekilecekse, bu ürünün hasadından hemen sonra sürüm yapılarak tohum yatağı hazırlanmalıdır. Tahıllardan sonra yazlık bir ürün ekilecekse, anız bozma işlemi kış öncesi yapılmalıdır. Düz arazilerde sürüm yönü çok önemli değildir. Tarlanın uzun kenarı boyunca sürüm yapılır. Fakat meyilli arazilerde ise sürümün mutlaka meyle dik yönde yapılması gerekir. Çünkü, sürüm eğim yönünde yapılırsa, yağışlar hemen yüzey akışına geçerek erozyona neden olmaktadır. Şekil 12. Eğime dik olarak yapılan sürüm

31 Kombine toprak işleme aletleri tarım arazilerinde iki veya daha fazla gerekli toprak işleme işini gerçekleştiren aletlerdir. Son zamanlarda bu modern aletler zaman, araç ve yakıt tasarrufu sağlamaları açısından, tohum yatağı hazırlamada çok önemli bir yere sahiptirler. Bu aletlerden en yaygın olanlarına, kültüvatör arkasına yerleştirilmiş tırmık, kazayağı arkasına yerleştirilmiş tırmık, tırmık arkasına yerleştirilmiş döner merdane, yaylı ve dişli ayaklı döner tırmıkları örnek verebiliriz.

32 Azaltılmış toprak işleme olarak da tanımlanan bu yöntemde, soklu pulluğun yer almadığı sürümler, azaltılmış toprak işleme olarak kabul edilmektedir. İçerisinde esas olarak toprağı sürmeden doğrudan ekim mibzeri denilen bir mibzerle ekimin yapıldığı tarım sistemine toprak işlemesiz tarım denilmektedir. Şekil 13. Anıza doğrudan ekim yapabilen mibzer

33 Serin iklim tahılları biçildikten sonra tarlada toprakta kalan köklü saplara ve toplanamayan sap artıklarına anız denilmektedir. Tarlada buğday, arpa gibi bitkilerin hasadından sonra arta kalan anızın yakılmadan sürülmesi ile yapılan tohum yatağı hazırlamasına anızlı toprak işleme denir. Bu toprak işlemenin amacı yakmanın toprağa ve çevreye verdiği zararı ortadan kaldırmak ve bir sonraki ürün için iyi bir tohum yatağı hazırlamaktır. Buna ilaveten toprağın fiziksel, kimyasal ve biyolojik dengesini düzenlemek amacıyla toprağın organik madde oranını korumak, su tutma kapasitesini artırmaktır. Şekil 13. Anıza doğrudan ekimi yapılan nohut bitkisi

34 EKİM NÖBETİ Aynı tarlada arka arkaya değişik bitkilerin yetiştirilmesine ekim nöbeti, nöbetleşe ekim denir. Ekim nöbeti, üst üste aynı bitkinin ekilmesi yerine, farklı bitkilerin birbirini izleyerek yetiştirildiği bir sistem olduğundan; hem toprak hem de bitki açısından birçok yararlar sağlamakta, ayrıca sosyo-ekonomik yönden de çiftçiye katkıda bulunmaktadır. Ekim nöbeti ile sağlanan yararlar aşağıda kısaca anlatılacaktır: Şekil 14. Ekim Nöbeti uylamasına örnek

35 Ekim nöbeti ile bitkiler topraktaki besin maddelerinden daha düzenli bir şekilde yararlanırlar. Her bitki topraktan aynı miktarda besin maddesi kaldırmaz. Bazı bitkiler belirli besinleri diğerlerinden fazla alırlar. Aynı bitkinin üst üste yetiştirilmesi, toprağın o bitki besin maddesince daha çok fakirleşmesine neden olur. Bugün ilerlemiş gübreleme olanakları, bitkilerin besin gereksinimini karşılamakta güçlük yaratmasa da kök derinliği farklı bitkiler, farklı toprak derinliklerindeki bitki besin maddeleri ile beslenirler. Kökleri derine giden bitkiler daha çok toprağın derinliklerinden, yüzler köklüler de daha çok üst tabakalarından besin maddesi kaldırırlar. Ekim nöbetinde kök derinliği farklı bitkiler yetiştirilerek, toprağın değişik derinliklerindeki besinler değerlendirilmiş olacaktır.

36 Farklı bitki gruplarının topraktaki organik maddeye etkileri farklılık göstermektedir. Devamlı olarak bir çapa bitkisinin aynı tarlada yetiştirilmesi, organik madde kapsamını azaltacaktır. Buna karşılık araya bir baklagil bitkisinin ekilmesi, yeşil gübre olarak toprağa karıştırılması, ya da ekim nöbetindeki bitki için uygulanacak ahır gübresi veya yeşil gübre, toprağın organik maddesini arttırır. Baklagiller köklerindeki nodozitede bulunan Rhizobium denilen bakteriler aracılığıyla havanın serbest azotunu toprağa bağlama yeteneğindedir. Bu azotun bir kısmını kendileri için kullanırken, bir kısmını da toprakta bırakmaktadırlar. Her baklagil bitkisinin havanın serbest azotundan yararlanması farklı olsa da, genellikle baklagillerin toprak verimliliğini arttırmaktadır.

37 Şekil 15. Rhizobium phaseoli nin fasulye bitkisinin köklerinde oluşturduğu nodüller (Orj)

38 Ekim Nöbeti Toprağın Yapısını Korur Tohum yatağı hazırlığı, ekim ve bakım için kullanılan aletler, toprağı değişik derinliklerde işlemekte ve farklı etkiler yapmaktadır. Kullanılan ağır aletler toprakta sıkışmaya neden olurken; parçalayarak işleyen aletler toprak strüktürünü bozar. Farklı bitkilerin ekim nöbetinde yer almasıyla, aynı aletin aynı derinlikte toprak işlemesinden kaynaklanacak problemler engellennir.. Ekim Nöbeti İle Yabancı Ot Kontrolü Sağlanır Aynı bitkinin her yıl yetiştirilmesi ile yabancı ot problemi artar ve verim düşüklüğüne sebep olur. Devamlı buğday yetiştirilen bir tarlada bir süre sonra buğdaygil yabancı ot yoğunluğunun nadasbuğday sistemine göre artığı görülmüştür. Ekim nöbetine ayçiçeği, şeker pancarı, pamuk, fasulye gibi çapa bitkileri girdiğinde, farklı zamanlarda yapılan çapalama ile değişik dönemlerde ot mücadelesi yapılır.

39 Ekim nöbeti hastalık ve zararlıların kontrolünü sağlar Aynı bitkinin üst üste yetiştirmesi bitkiye has hastalığın şiddetini arttırır. Ekim nöbetinde farklı bitkilerin devreye girmesi ile zararlının zarar yapması önlenir. Hastalığın gelişmesine uygun olmayan bitkilerin yetiştirilmesi ile hastalık etkenleri gelişimini tamamlayamayacak, yapacakları zararlar azalır. Mercimek yetiştiriciliğinde sitona büyük bir sorun olarak ortaya çıkmaktadır. Erginleri bitki köklerinin yakınlarına yumurtalarını bırakır ve zararlılar genç dönemlerinde bitkinin nodülleri ile beslenir. Kışı bitki artıklarında toprakta kolayca geçirebilen bu zararlı, ertesi yıl mercimekte çok büyük zarar yapmaktadır. Ayçiçeğinin de üst üste ekilmesi orobanj sorununu ortaya çıkarır.

40 Bitki Kök Salgılarının Zararlı Etkisi Önlenir Her bitkinin kök bölgesinde salgıladığı maddeler farklı olup, bu salgılar devamlı aynı bitkinin aynı salgıları olursa, toprakta ki mikroorganizmalar bir yönde etkilenir. Ekim nöbeti sisteminde bu problem de ortadan kalkacaktır. Ekim Nöbetinin Belirlenmesinde Göz Önünde Bulundurulması Gereken Konular: İklim : Tarımda ana faktörlerin başında iklim gelmektedir. Bitkinin ekimi ile hasatı arasındaki süre içerisinde, yağış ve sıcaklık bölgede yetiştirilecek bitkileri sınırlandırmaktadır. Yağışın miktarı ve dağılımı, sulama olanakları ve bitkilerin sıcaklık istekleri farklı ekim nöbeti sistemlerini ortaya çıkartmaktadır. Toprak: Toprak, ekim nöbetinde önemli bir faktör olup; asitlilik yada alkalilik özelliği, toprağın fiziksel ve kimyasal özellikleri, toprak derinliği, uygulanacak ekim nöbetini etkilemektedir.

41 Şekil 17. Ekim nöbetindeki macar fiğinden görünüş Şekil 16. Ekim nöbetindeki yazlık ve kışlık mercimek bitkileri arasındaki fark

42 Su ve besin maddesi: Bazı bitkiler az su ile yetinirken, bazıları çok suya gereksinim duymaktadır. Yine bazı bitkiler topraktaki besin maddelerinin bir kısmını daha uygun kullanabilirler. Ekim nöbetinde, bitkileri su ve besin maddesi isteklerine göre sıraya dizmeli, aynı özellikte olanları arka arkaya getirilmemedir. Bitkilerin uyumu: Ekim nöbetine girebilecek bitkilerde su kullanımı, besin maddeleri gereksinimleri, özellikle hastalık ve zararlıların etkisi bakımından aynı tür bitkilerin yada benzer yetiştirme tekniklerinin uygulandığı bitkilerin arka arkaya gelmemelidir.

43 ÜLKEMİZDE UYGULANAN EKİM NÖBETİ SİSTEMLERİ Ülkemiz iklim ve toprak koşulları bakımından çok değişik koşullara sahip olduğu için, uygulanan ekim nöbeti sistemleri de farklılık göstermektedir. Buna göre, ülkemizde görülen ekim nöbeti sistemleri şunlardır; Kuru tarım bölgelerinde, nadasın kaldırılabileceği alanlarda uygulanan ekim nöbeti. Bu bölgelerde ana ürün tahıllar olup; nadasın yerine, en fazla baklagiller (kışlık mercimek, yazlık mercimek ve nohut) girmektedir. Bu bölgelerde tahıllarla, kimyon, ayçiçeği, aspir, haşhaş, kolza, kavun ve karpuz gibi bitkiler de ekim nöbetine girebilir. Bu ekim nöbetlerinde nadas tümden kalkmıştır. Buna iki yıllık ekim nöbeti sistemi denir. Buğdayayçiçeği, buğday-mercimek, buğday-nohut, buğday-kimyon, buğday-fiğ ekim nöbetleri gibi.

44 Ekim nöbetine giren bitkilerde, tarlanın mümkün oldukça erken zamanda terk edilmesi önemlidir. Bölgemizde kışlık mercimekle, yazlık mercimek hasat tarihleri arasında yaklaşık 1 aylık zaman farkı vardır. Kışlık mercimek haziran ayı içersinde hasat edilirken, yazlık mercimekte hasat temmuza kadar sarkar. Macar fiği ot için yetiştirildiğinde ise, mayıs ayının sonlarında biçim yapılmaktadır. Nohut için hasat daha geçtir; ağustos ayını bulmaktadır. Ayçiçeği ve aspir yetiştiriciliğinde ise eylül ayına kadar hasata girilemez. Bunlardan sonra ekilecek buğdayda toprak hazırlığı, erken hasata gelenlere oranla daha zordur. Ama bölgenin ekonomik koşulları ve çevre faktörlerinin hepsi birlikte bu tercihleri yapmasında etkilidir.

45 Kuru tarımda yağışların daha kısıtlayıcı faktör olduğu üst üste ekimin yapılamayacağı daha kurak yerlerde nadasın tümden kaldırılması yerine, araya bir yıl nadas yapılarak, üç yıllık ya da dört yıllık ekim nöbetleri de uygulanabilir. Örneğin, nadas- Buğdaymercimek veya nadasbuğday-ayçiçeği-buğday ekim nöbetleri gibi. Şekil 18. Ekim nöbetindeki ana ürün pamuktan bir görünüş Şekil 19. Ekim nöbetindeki ikinci ürün mısır

46 Sulanabilir ve sıcaklık toplamının bir yılda iki ürün almaya yettiği yerlerde uygulanan yoğun tarım sistemleri: Pamuğun ana ürün olması durumunda iki yılda üç ürün alınabilen ekim nöbeti sistemi Buğday-2. Ürün-Pamuk uygundur. Buğday-2. ürün-kışlık sebze-pamuk Buğday-2. ürün-yem bitkisi (tanesi için) Buğday-2. ürün-yem bitkisi (yeşil ot için)-pamuk Buğday-2. ürün-pamuk-arpa-2. ürün Buğday-2. ürün-mercimek-2. ürün (2. ürün olarak, yerfıstığı, mısır, susam, ayçiçeği vb. olabilir.) Bitki türlerinin seçimi yaparken, pazar şartlarına ve iklime bağlı olarak karar verilmelidir.

47 TOHUMLUK Tarla tarımında daha çok üretim yapmak esastır. Bunun yolu ise verimi artırmaktır. Verim ise iyi tohumluk ve uygun yetiştirme teknikleri ile artar. İyi tohumluk, bitkisel üretimde başarının ilk şartıdır. Tohum ve Çeşit İyi tohumlukla, iyi çeşidi birbirinden ayırt etmeliyiz. İyi bir çeşidin kötü tohumu olabilir. Bu sebepten, iyi bir çeşide ait, iyi bir tohuma ihtiyaç vardır. İyi bir tohumlukta şu özelliklerin yüksek olması istenir: Tohumluğun fiziksel değeri Tohumluğun biyolojik değeri Tohumluğun genetik değeri

48 Tohumluğun Fiziksel Değeri: Tohumluğun fiziksel değerini etkileyen unsurlar; tohumluğun içinde bulunan saf tohum, diğer tohumlar, cansız yabancı maddeler, ot ve yabancı ot tohumları ve hastalıklı tanelerin miktarıdır. İyi bir tohumluktan kastedilen saf tohumluk oranın yüksek olmasıdır. Tohumluğun Biyolojik Değeri: Tohumluğun biyolojik değeri ise tarlaya ekilen tohumun kaç bitki meydana getirdiğini tespitidir. Bilindiği gibi, ekilen her tohum yeni bir bitki meydana getirmeyebilir. Tohumluğun biyolojik değeri tespit edilirken, tohumluğun çimlenme ve sürme değerleri belirlenir. Şayet tohumlar iyi gelişmemişse çimlenme oranı düşer, sürme hızı azalır. Tohumluktan iyi ürün alabilmek için, tohumluğun selektörden geçirilmiş ve aynı yıl hasat edilmiş olması lazımdır.

49 Tohumluğun Genetik Değeri: Tohumluğun genetik değeri ise, verim ve kalitesi, ile hastalıklara mukavemetiyle ilgilidir. Tohumluğun genetik olarak verim potansiyeli düşük ise, en ileri yetiştirme usullerini de uygulasak, yine de verim düşük kalır. İyi tohumluk kullanmanın esaslarını şunlardır: -İyi bir çeşidin tohumluğu, her zaman iyi tohumluk demek değildir. -Safiyeti yüksek tohumluk seçilmeli, bunun için tohumluklar selektörden geçirilmelidir -Aynı hasat yılında elde edilmiş ve biyolojik değeri yüksek tohumluk kullanılmalıdır. -Genetik değeri yüksek çeşitlerin tohumluklarını kullanılmalıdır.

50 SERTİFİKALI TOHUMLUK KULLANMALI Yetiştirilecek bölgeye iyi uyum göstermiş, verimli, kaliteli, hastalıklara dayanıklı çeşitlerin sertifikalı tohumlukları kullanılmalıdır. Sertifikalı tohumluklar, daha önce bahsettiğimiz fiziksel, biyolojik ve genetik değer bakımından incelenmiş tohumlardır. Sertifikalı tohumluklar bölgenize en iyi uyum göstermiş olanlardır ve bölgenizdeki hastalıklara dayanıklıdırlar. Tohumlar elenmiş ve çoğunlukla ilaçlanmış haldedirler. Yüksek verimli, güvenilir, garantili tohumluklardır. Ülkemizde sertifikalı tohumluk dağıtımı Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı na bağlı Tarım İl ve İlçe Müdürlükleri ile Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü, Tarım Kredi Kooperatifleri Genel Müdürlüğü, özel tohumculuk şirketleri tarafından yapılmaktadır.

51 Hibrit tohumluk; İki ebeveyn kendilenmiş hat, iki ebeveyn tek melez veya bir kendilenmiş hat ile bir tek melezin melezlenmesin den elde edilen ve birinci nesil bitkileri yetiştirmede kullanılan tohumluktur. Hibrit tohumluk üretimi sürekli olarak tohum ıslahçısının kontrolü altında yapılır. Hibrit tohumlukları her yıl üretmek ve yenilemek zorunludur. Bu da tohumluk üretim maliyetini artırır. Hibrit tohum kullanmakla, hızlı ve eş zamanlı bir çıkış sağlanır. Hibrit tohumdan meydana gelen bitkiler daha güçlü olduklarından çevreye uyum kabiliyetleri ve yabancı otla rekabet güçleri daha fazladır. Hibrit tohumdan meydana gelen bitkiler eşit bir şekilde büyüdüğü için, yapılacak tarla işlemlerinden (çapalama, gübreleme, sulama v.b.) bitki en iyi şekilde faydalanır.

52 Hibrit tohum ekilmesi ile, melez azmanlığından yararlanıldığı için verim %25-70 arasında artar. Hibrit tohum ekili olan tarlalarda bitkiler eş zamanda oluma gelerek makineli tarıma uygun bitki türlerinde makineli hasadı kolaylaştırır. Hasatta, hasat nemi homojen olacağından hasat edilen ürünün muhafazası ve değerlendirilmesi esnasında maliyetler daha düşük olmaktadır. Hibrit tohumların ürünleri bir örnek olduğu için pazarlanabilir meyve oranı yüksektir.

53 EKİM YÖNTEMLERİ Tarlada üretim ekimle başlar. İyi ürün için zamanında ve uygun metotlarla ekim yapmalıdır. Makineli ekim, serpme ekim, ocakvari ekim gibi farklı ekim yöntemleri vardır. Uygun ekim metodunu seçersek sonra daha sonra yapılacak uygulamalarda da kolaylık sağlanacaktır. Yani sulama, çapalama gübreleme gibi işler daha düzgün ve kolay olur. Öyleyse ekim işlemini iyi bilmemiz gerekmektedir. Tarla Bitkilerinin ekiminde 3 ekim yöntemi vardır. Makineli ekim Serpme ekim Ocakvari ekim