Ahmet ALİM Ekonomist Paris 2006

Transkript

1 Ahmet ALİM Ekonomist Paris 2006

2 Giriş 27 ocak 2006 da başta Fransa olmak üzere Avrupa ülkelerinin ekonomik gündemine Mittal Steel in Arcelor u satın almak ilgili borsalara teklif verdi. Kapitalizmin günümüzde ulaştığı küreselleşme düzeyinde şirket birleşmelerinin doğal görüldüğü koşullarda bu teklifin birden bire gündem haline gelmesi küreselleşmede yeni bir aşamaya gelindiğini göstermektedir. Bu anlamda Demir Çelik sektörü ve bu düşmanca teklif konusu küreselleşmenin gelişimi konusunda ilginç ipuçları vermektedir. Bu yazıda küreselleşmenin günümüz aşamasında Demir Çelik sektörünün sermaye birikimi devreleri (Kontradief) çerçevesinde tarihsel bir perspektifle ele alınacaktır. Yazının içeriğinden yazarlar sorumludurlar. Yayına hazırlayan 2

3 Dünya sistemi olarak Kapitalizm ve tarihsel gelişim Avrupa merkezli Kapitalist sistem 15. yy da bir dünya sistemi haline geldikten sonra, 18 yy sonlarından itibaren İngiltere merkezli sanayi devrimi sürecine girmiştir. Sanayi devrimini hazırlayan bu süreci devreler halinde kısaca ele aldığımızda, 15 yy sonlarına kadar nüfus patlamalarını takip eden kıtlık ve veba salgınları devreleri tespit edilmektedir de Amerika nın keşfi ile bu şema aşılarak dünya sistemi ilkin ticari anlamda kurulmuştur. Sanayi devrimine kadar olan dönemi aşağıdaki gibi devrelendirmek mümkündür; İspanya, Rönesans ve Büyük buluşlar : Amerika nın ve yeni toprakların keşfiyle, Avrupa ya büyük miktarda altın ve gümüş akımı diğer halkların askeri ve ekonomik anlamda göreceli olarak zayıflatmış ve azgelişmişliğin temellerini atmıştır. Bu süreç rönesans ile fikri anlamda, buluşlarla da teknik anlamda desteklenmiş ve derinleştirilmiştir Prostetanizm, Birlik, IV. Henri %1589) ve devletlerin oluşumu Bu dönemde, sistemde dominasyon İspanya dan Hollanda ya (ve İngiltere ye) geçerken, dinsel yargıların zayıflaması döneme damgasını vurmuştur. Protestan kökenli IV. Henri 1589 da Fransa kralı olmuş ve 30 yıldır süren din savaşlarını sona erdirerek yarattığı barış ortamı ile ekonomik gelişmenin önünü açmıştır. Bu gelişme kar amaçlı uluslararası ticaret akımı ile desteklenerek dünya pazarı doğal bir konum kazanmıştır. Ayrıca ekonomi ile ahlak ayrışarak ekonomi politik kendi içinde bir otonomi kazanmıştır. Krallıklar bölünerek Hollanda, İsveç, Danimarka vb devletlere oluşumuna yol açmışlardır Hollanda, Cromwell, Richelieu, Mazarin, Fransız Dili ve Kültürün oluşumu : Devletin güçlendirilmesi ve savunma kapasitesini artırılması daha fazla altın gerektirdiğinden merkantilist (ticari) politikalar dünya pazarını genişletip büyütürken bundan faydalanmak için korumacılık gelişmiştir. Yani devleti güçlendirmek için saldırgan bir korumacı politika (Colbert) uygulanmaya başlanmıştır. Dönemin süper güçlerinin (İngiltere ve Fransa) başında Cromwell, Richelieu ve Mazarin gibi kral olmayan devlet adamlarının belirleyiciliği görülmektedir, Yani profesyonel ve devlet adamı tipinin doğuşu ve Kralın rolü sınırlandırılmaya başlamıştır. Bunun yanı sıra, Fransız devleti merkezi düzeyde dil ve kültüre (Richelieu döneminde 1635 te Fransız akademisi kurulmuştur) müdahale ederek bunları politikalarının birer aracı haline getirmiştir Fransa, 14. Louis, Filozoflar ve Aydınlanma : Fransa ile olan savaşı sürdüremeyen Hollanda devletinin güç kaybetmesi sonucu ticari anlamda da Pazar kaybıyla at başı gitmiştir. 14. Louis (Fransa nın son büyük kralı) mutlaki iktidarı uygulamış, bu arada güzel sanatlar ve edebiyatı teşvik etmiştir. Ayrıca soyluların yönetim içindeki rollerini sınırlandırırken burjuvaziye yönetimde daha fazla yer vererek burjuva devriminin önünü açmıştır. Bu anlamda soyluların hegemonyası esasına göre kurulmuş olan feodalizmi ideolojik olarak yıkacak olan filozoflar ve aydınlanma dönemi ansiklopedi akımını ortaya çıkarmıştır İngiltere, 15. Louis, Özgürlük akımı ve Liberaller : Dönemin belirleyici akımı olan Fizyokratlar zenginliğin esas kaynağının topraktan geldiğini savunurken, pazarı bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler sloganınyla geçiş haklarını kaldırarak daha da genişletmişlerdir. İngiltere de hakim olan David Hume un liberal teori ve görüşleri, bu dönemde sanayi devrimini hazırlamıştır. Yazının içeriğinden yazarlar sorumludurlar. Yayına hazırlayan 3

4 Sermaye birikimi ve Kontradief devreleri Ulusların oluşumu ve medeni hukukun çıkışı : Fransız devrimi ve sanayi devriminin başlangıcı olan bu süreçte Londra dünya ekonomisini yönlendiren merkez haline gelmiş ve Amsterdam ın yerini almıştır. Bu dönemin bir diğer özelliği ise modern anlamda ulusların oluşmasıdır. Aynı zamanda, sanayileşen ülkelerde feodal hakların yerine medeni hukuk geliştirilerek kapitalist gelişimin önündeki engeller biraz daha aşılmıştır deki tarım krizi eski feodal üretim sisteminin çıkmazlarını daha da açıkça ortaya çıkartarak kapitalizmi güçlendirmiştir. Bu dönem aynı zamanda ilk Kontradief devresine denk gelmektedir. Dönemin lokomotif sektörü tekstil sanayi olup, artizanal üretimden sanayi üretimine geçişte enerji anlamında buhar makinesi ve su enerjisi tayin edici olmuştur. Bu iki alandaki gelişmeler demir çelik endüstrisine bağlı olup, yaratılan taleple bu sektörü ekonominin kilit sektörü haline getirmiştir Liberalizm ve bireycilik : Bu dönemin sloganı olan Zenginleşin i Fransız devlet adamı Guizot formüle etmiştir. Anonim şirketler bu dönemin ürünüdür. Yığın üretimini temsil eden fabrikalar da bu dönemde yaygınlaşmıştır.bazı ülkelerdeki hızlı gelişim milliyetçiliği yaratmış, toplumlar zenginler ve yoksullar, sömürenler ve sömürülenler şeklinde kamplaşma olmuştur. Tabii ki bu durum patron işci karşıtlığı ve çelişkisini ortaya çıkartmıştır. Sanayi devrimi Avrupa dışında ABD ve Japonya da baş göstererek gelişmiş emperyalist ülkeler dünya merkezine yerleştirmiştir. Dönemin lokomotif sektörü demir yolları olup demir çelik endüstrisini (AĞIR SANAYİ) sanayileşmenin olmazsa olmaz sektörü haline getirmiştir. Bu sektörde üretimde verimliği arttıran buluşlar yapılmış ve kömür temel enerji kaynağı olmuştur Sömürgecilik : Dünyanın esasta iki büyük güç (İngiltere ve Fransa) arasında sömürgeler ve etki alanları şeklinde paylaşıldığı bu dönem hızlı dönüşümler, 1. dünya savaşı ve Sovyet devriminin olduğu bir dönemdir. Bu dönemin en önemli karakteristiklerinden birisi de kapitalizmin 1929 de patlak veren büyük krizidir. Kapitalist üretimde verimliliği ve karlılığı artıran Taylor metodu bant üretimi de bu dönemde geliştirilmiştir. Ulaşım ve hareketlik otomobilin bant üretimiyle (ABD de Ford, Almanya da Wolkswagen) ucuzlaması yaygınlaşmasına, elektriğin esas enerji kaynağı olması eşlik etmiştir. Sermaye birikiminde lokomotif rolü oynayan bu iki sektöre girdi demir çelik sektörünce sağlanmaktaydı ve bu sektör ekonomik kalkınmada belirleyici rol oynamaya devem etmekteydi ve bu sektördeki teknoloji gelişmiş devletlerin kontrolündedir Ücretli toplum : Büyük ekonomik kriz den çıkmadan 2. dünya savaşının yıkımı ve doğu Avrupa ülkelerinin SSCB etkisine girmesinin ardından üstünlüğünü kaybetmek istemeyen kapitalist sistem Keynesyen politikalar çerçevesinde yeniden organize edilmiştir. Bu çerçevede BM, İMF ve Dünya bankası gibi uluslar üstü kurumlar oluşturularak sosyal devlet ve ücretli toplum sistemi ile sınıflar arası çelişkiler törpülenerek halkların sosyalizme geçişleri engellenerek kapitalist sistemin etki alanının daraltılmasının önüne geçilmiştir. Bu dönemde sosyal devlet tüketim toplumunu yaratırken çok uluslu şirketlerin oluşmasını sağlayarak Küreselleşmenin koşullarını hazırlamıştır. Bu dönemde, sömürgecilik esasta sona ererken, iki kutuplu dünyada kapitalist sistem içinde farklı politikalar uygulamak isteyen 3. dünya ülkeleri olarak da adlandırılan ülkeler farklılıklarını çeşitli politikalarla gündeme getirmişlerdir. Dönemin sonunda SSCB tarih sahnesinden silinerek Varşova paktı ülkeleri AB, NATO, İMF, Dünya Bankası ve DTÖ gibi kurumlar kanalıyla kapitalist sisteme entegre olarak kapitalist sistemin yeniden genişlemesine olanak sağlamışlardır. Bu dönemde 40 saatlik haftalık çalışma süresi uluslararası anlamda bir hak olarak kabul edilmiştir. Dönemin Yazının içeriğinden yazarlar sorumludurlar. Yayına hazırlayan 4

5 ekonomik anlamda lokomotif sektörleri beyaz eşya, uçak sanayi, elektronik ve telefon iken üretim metodu olarak Fordizm ön plana geçmiştir. Bu dönemde, demir çelik sektöründe hegemonya esasta gelişmiş ülkelerde kalırken sektörün kontrolü esasta yassı çelik üretimi ve prosesüsünün gelişmiş ülkelerin kontrolünde kalması sağlanmıştır. Çevre kirliliği yaratan ve katma değer katsayısı düşük olan üretim süreçleri az gelişmiş ülkelere transfer edilerek karlılık düzeyi yüksek alanlar gelişmiş emperyalist ülkelerin denetiminde kalmıştır. Dönemin esas enerji kaynağı petrol olmuştur. Dönem çağın yükselen ekonomik bölgesi olan Asya ülkelerinin ekonomik krizi ile sonuçlanmış ve demir çelik sektörünün göreceli olarak önemini kaybettiği bir dönem olmuştur ? Bilgi çağı : Fordizm sonrası İnternet, ekoloji, bioteknoloji, ağ halinde çalışma öne çıktığı bu yeni dönemin 2047 de sona ereceği tahmin edilmektedir. Ekonomik olarak üretim olanaklarının teknolojik gelişmelerle çok artmasına rağmen gelir bölüşümünün uluslararası ve uluslar düzeyinde daha da adaletsiz hale geldiği zenginlerle yoksullar arasında farkın bir uçurum haline gelmiştir.ayrıca demografik olarak yaşlıların nüfus içindeki payı artarken, bu kesime bakım sağlayacak hizmet sektöründe önemli gelişmeler olacaktır. Çin, Hindistan ve diğer eski sosyalist ülkelerin dünya kapitalist sistemine entegre olmaları sonucunda kapitalist dünya pazarı daha da genişleyerek otomobil, beyaz eşya, uçak ve fabrika sektörlerinde talep patlaması yaratarak demir çelik sektörüne talepte bir patlamaya neden olmuştur.bu çerçevede 1960 lardan sonra gelişmiş emperyalist ülkeler için önemini kaybeden demir çelik sektörünün tekrardan önem kazanarak lokomotif sektörler arasına girdiği dönemde, bir 3. dünya ülkesi olan Hindistan kökenli Laksmi Mittal ın sahibi olduğu şirket 30 yılda dünyanın en büyük demir çelik şirketi haline gelerek kapitalizmin ve sanayinin doğduğu Avrupa nın en büyük dünyanın 2. büyük demir çelik üreticisini satın almak için düşmanca bir teklif vermiştir. 5. Kontradief devresinde vuku bulan yaşadığımız bu durum kapitalizm ve sermaye birikimi anlamında yeni bir duruma işaret etmektedir. Yaşadığımız süreci anlamadan bu sürece uyum sağlamak ve/veya sürece müdahale edebilmek mümkün değildir. Bu makalenin ilk bölümünde kapitalist sistemin gelişiminde sermaye birikimini sağlayan sektörlere ilişkin tarihi süreç incelenmiştir. Gelecek bölümde, Mittal ın teklifi demir çelik sektörünün günümüzdeki durumu, önümüzdeki süreçteki gelişimi ele alınarak kapitalizmin nasıl gelişebileceği ele alınacaktır. Yazının içeriğinden yazarlar sorumludurlar. Yayına hazırlayan 5

6 Emperyalizmde küreselleşme evresine geçiş Kapitalist ekonomik sistem doğal gelişimi içinde 20 yy.da emperyalizme evrildikten sonra, 30 yıllık bir süre içinde insanlık için çok büyük felaketler olan 2 Büyük Dünya savaşı ile 70 milyon insanın kaybına neden olmuştur. Tabii olarak bu savaşlar gelişmiş emperyalist ülkeler arasında Pazar paylaşımı nedeniyle çıkmış ve esas olarak ta gelişmiş ülkelerin topraklarında geçmiştir. 1. Dünya savaşı esnasında emperyalist ülkelerin insan kaybı toplam kayıpların % 70 ini teşkil ederken, 2. Dünya savaşında bu oran % 40 olmuştur. Bu kayıpların önemli bir kısmı dönemin kalifiye ve yetişkin iş gücü erkeklerden oluşmaktaydı ve bu kayıpların ekonomi üzerinde çok olumsuz sonuçlar yaratmış olduğu açıktır. Dünyada günümüze kadar yaşanan en büyük katastrof olan 2. dünya savaşında Hitler i birinci derecede finanse edip, karlarını maksimize etmek isteyen Krups gibi demir çelik üreticisi firmalar savaşın çıkmasında belirleyici rol oynamışlardır. Ayrıca savaşa sahne olan ülkelerde büyük yıkımlar, 2. dünya savaşı sonrasında ABD nin Marshall programı çerçevesinde kendi egemenliğini dünyaya empoze etmesine olanak sağlamıştır. Böylece, demir çelik sektörüne talep sağlayan otomotiv ve beyaz eşya ürünleri ve sanayileri başta Brezilya, Arjantin, Türkiye, Güney Kore vb. ülkelere girerek demir çelik sektörü pazarını büyüten bir faktör olmuştur. Kapitalist birikim sürecinin de krizi denilebilecek Dünya savaşlarından önceki dönemde karlılık oranlarını en fazla yükselterek fayda sağlayan sektörler silah sanayi ile bu sektöre girdi sağlayan demir çelik sektörü olmuştur. Savaş sonrası dönemde ekonomide motor rolu oynayan inşaat ile makine ve araç üretim sektörleridir. Bunlara girdi üreten demir çelik sektörü bu gelişme pay almıştır. Bu savaşların çıkmasının nedenlerinin başında gelen vahşi rekabeti kurallara bağlamak için, daha savaş bitmeden dünya kapitalizminin yeni merkezi ABD de bazı toplantılar düzenlenmiştir. Bunların en çok bilinenlerinden birisi olan Bretton Woods 1944 teki görüşmelerinden İMF ve Dünya Bankasını çıkarken, 1942 Washington anlaşmasından sonra, 1945 teki San Francisco toplantısı BM yi ortaya çıkartmıştır. Günümüzde Uluslarası Ticaret Örgütü, Dünya Çalışma Örgütü vb. bir çok kurumla desteklenen uluslar üstü kurumlar Küreselleşen dünyada ilişkileri, ABD ve merkezdeki ülkelerin çıkarları doğrultusunda düzenlemekte ve rekabeti düzenlemektedir. 2. Dünya savaşından sonra yaratılan kurumlar arasında konumuzla doğrudan ilgili olan ise bugünkü AB nin atası olan Avrupa Demir Çelik Birliği dir. 18 nisan 1951 de Almanya, Fransa, Luksemburg, Belçika, Hollanda ve İtalya imzaladığı bu anlaşma ile Avrupa Demir Çelik sektörünü koordine ederek bir taraftan iki savaşta staratejik bir rol oynayan bu sektörü yıkıcı bir güç olmaktan çıkarmak iken, diğer taraftan ise Avrupa nın ABD ye karşı direnişini organize etmek amaçlanmıştır. Dolayısıyla 4. Kontradief devresinin genişleme devresi olan arasındaki sürekli büyüme içinde olan gelişmiş sanayi ülkeleri 30 altın yıl olarak adlandırılan dönemi kendi aralarında savaşsız olarak sürdürmüşlerdir. Böylece Dünya sistemi içindeki merkezi rollerini kurumlaştırarak sağlama almışlardır te petrol krizinin ateşlediği ertelenen kriz yaygınlaşmasına karşı çözüm 1979 da İngiltere de Thatcher ve 1980 de ABD de Reegan iktidarlarının uygulamaya ve uluslararası regülasyon kurumları ile empoze ettikleri neo liberal politikalar olmuştur. Böylece, 1950 lerde başlayan günümüzdeki küreselleşme süreci hızlanarak daha da derinleşmeye başlamıştır. Neo liberal politikalar ışığında derinleşen Küreselleşme bir taraftan merkez ülkelerle periferi ülkeler arasında bir uçurum yaratırken, diğer taraftan Dünya çapında zenginlerle yoksullar arasındaki makası daha da açmıştır. Yazının içeriğinden yazarlar sorumludurlar. Yayına hazırlayan 6

7 Küreselleşme evresinde Demir Çelik Sektörü 2 Dünya Savaşında önemli rol oynayan Demir Çelik Sektörü, kapitalizmin bilgi çağında Avrupa ülkelerinde eski stratejik önemini göreceli olarak kaybetmiştir. Çünkü kapitalist ülkelerin en güçlü ve militan sendikaları metal sektöründe olmuştur. Ayrıca, ilk sanayileşen ülkelerde gelişen çevre bilinci ve Demir Çelik sektörünün çevre kirletici etkileri bu sanayileri istenmeyen sektörler haline getirmiştir. Üstelik Demir Çelik sektörü azgelişmiş ülke ekonomilerini kontrol etmekte kullanılan bir sanayi olmaktan çıkarak banallaşmıştır. Bundan dolayı, daha önce üretici olarak önemsiz bir yere sahip olan ülkelerin demir çelik üretimi ve tüketiminde önemli bir yere geldiği görülmektedir. Demir çelik sektörü 1950 lere kadar sınırlı bir büyüme gösterirken, 1950 den sonra 1970 lere kadar sürekli genişleyen ekonomiyle birlikte bu sektörde ciddi bir büyüme sürecine girmiştir. Bu dönemde, orta düzeyde gelişmiş Brezilya, Türkiye, Güney Kore vb. ülkelerin sektöre yatırım yaptıkları görülmektedir lı yıllara kadar inişli çıkışlı bir grafik çizen demir çelik sektörü 1992 den itibaren sürekli bir büyüme sürecine girmiştir de yıllık 720 milyon ton olan üretim günümüzde 1 milyar tona çıkmıştır. Bu kadar sürede % 40 düzeyinde bir artış gösteren sektörde Çin en büyük üretici haline gelerek bu artışın % 30 un yalnız başına sağlamıştır. Çin in yanı sıra Brezilya, Türkiye, Güney Kore vb. ülkelerde günümüzdeki başlıca üreticiler arasına girmişlerdir. Demir Çelik Üretimi ve Tüketiminin gelişimi AB nin atası olan Avrupa Demir Çelik Birliği üye ülkelerden Almanya ve Fransa en önemli üreticiler olarak ön plana çıkmaktadır. Avrupa ülkeleri demir çelik endüstrilerini reorganize ederek verimli olmayan birimleri kapatırken, bazılarını da birleştirerek karlı şirketler haline getirmişlerdir. Böylece, AB üyesi ülkelerin 1992 de 144 milyon ton olan üretimi 2002 de 160 milyon tona çıkmıştır. ABD ise aynı dönemde üretimini 84 milyon tondan 92 milyon tona çıkarabilmiştir. SSCB nin dağılması sonucu, Batı Avrupa dan sonra dünyanın ikinci büyük üreticisi olmaktan çıkan SSCB yi oluşturan BDT ülkelerin üretimleri 1990 ların başında 120 milyon ton dolaylarında iken, 1998 de 74 milyon tona düşmüş ve 2002 de 100 milyon tona çıkmıştır. Bu tarihlerde Rusya nın üretimi sırasıyla 67 milyon, 44 milyon ve 59 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Buna karşın Çin in üretimi 1992 de 81 milyon ton, 1996 da 101 milyon ton, 1999 da 124 milyon ton iken 2002 de 182 milyon tona ulaşmıştır. Bu süreçte sektörde yaşanan büyük değişim sonucu Çin dünya üretimindeki payını % 10 lardan % 20 ye çıkararak en büyük üretici haline gelmiştir. Bu süreçte diğer bölgelerin marjinal olan üretimlerinde kayda değer bir gelişme olmamıştır. Bu dönemin tüketim durumuna baktığımızda, AB ülkeleri ve diğer Avrupa ülkeleri sürekli olarak tükettiklerinden fazla üretmekte olup 1990 ların sonunda ABD ye ihracat konusunda sorunlarla karşılaşmışlardır. SSCB nin dağılmasından sonra, bölgenin tüketiminde trajik bir düşüş yaşanmış ve BDT nin tüketimi 1992 de 77 milyon tondan, 1998 de 21 milyon tona düşmüş ve 2002 de 32 milyon tona çıkmıştır. Rusya ya gelince aynı yıllarda tüketim 46 milyon ton, 15 milyon ton ve 25 milyon ton olarak gerçekleşmiş ve bu bölgenin üretimi tüketiminin 3 katı düzeyinde kalmıştır. Kuzey Amerika nın tüketimi 1992 de 103 milyon ton iken 1998 de 150 milyon tona çıkmış ve 2002 de 131 milyon tona inmiştir. ABD aynı yıllarda 84 milyon, 120 milyon ve 102 milyon ton demir çelik ürünü tüketmiştir. Üretimini astronomik ölçülerde artıran Çin 1992 de 70 milyon ton tüketime sahip iken, 1996 da 105 milyon, 1999 da 131 milyon ve 2002 de 195 milyon tonla en büyük tüketici olup, ihtiyacının bir kısmını ithal etmektedir. Diğer ülkelerin üretimleriyle tüketimleri genelde birbirini karşılamaktadır. Yazının içeriğinden yazarlar sorumludurlar. Yayına hazırlayan 7

8 Yalnız demir - çelik ürünleri kullanım alanlarına göre değiştiğinden, gelişmiş ülkeler katma değeri yüksek olan yassı ve paslanmaz ürünlerde uzmanlaşırken diğer ülkeler katma değer oranı düşük fazla işgücü gerektiren ürünlerde uzmanlaşmaktadır. Bu durum gelişmiş ülkelerdeki firmaların yüksek teknolojiyi kontrol etmeleriyle devam ettirilmektedir. Dolayısıyla bu teknolojileri kullanmak isteyen diğer ülkelerin firmaları gelişmiş ülkelerin firmalarına bağlı olmak durumunda ve bu ülkelere kaynak aktarmak zorundadır. Bu durumu aşmak isteyen Mittal firması şirket merkezi olarak Hollanda yı seçmiştir. Böylece idare ve işletme düzeyinde Gelişmiş ülkelerin firmalarıyla aynı kulvarda yarışma olanağı elde etmiştir. Neticede, gelişmiş ülkelerin üretim miktarlarında önemli bir gelişme olmamasına rağmen, bu dönemde sektördeki firmalarda yeniden yapılanma işbirliği, füzyon ve birleşmeler dikkati çekmektedir. Bu yeniden yapılanma sürecinde son altı aydır demir çelik sektörü ve bir ülkeyi ilgilendiren konu ise Hint kökenli Lakshmi Mittal ın Arcelor u alma girişimleri olmuştur. Küreselleşme evresinde kapitalist firma 27 ocak 2006 da, Lakshmi Mittal ın Arcelor u almak için başlattığı girişim 5 ay süren tartışmalardan sonra demir çelik sektörünün 1 ve 2 numaralarının evliliği ile sonuçlanmış ve yeni kuralan şirket Arcelor-Mittal olarak adlandırılmıştır. Çok uluslu şirket birleşmelerinin bir kural haline geldiği küreselleşen dünya ekonomisinde, Arcelor-Mittal evliliği ekonomide korumacılık ve ekonomik milliyetçilik tartışmalarını gündeme getirdiğinden neo-liberal politikalar ve küreselleşmenin sorgulanması açısından ilgi çekici bir örnektir. Yıllık üretimi 1 milyar tonu geçen demir çelik sektörü hammadde aldığı demir madeni ile ürün sattığı otomotiv, beyaz eşya, makina vb. sektörlere göre daha rekabetçi bir yapıdadır. Arcelor- Mittal birleşmesinden önce bu şirketlerin toplam üretimdeki payları % 5 ler civarında iken, birleşmeden sonra % 10 a çıkmış ve bu durumda ölçek ekonomisine daha rahat ulaşabileceği açıktır. Demir çelik sektörü ileri ve geri besleme ilişkisi içinde olduğu sektörlerin hiç birisinde bu denli bir atomizasyon yoktur. Ayrıca demir çelik ürünleri daha çok üretildikleri alanlarda tüketilmekte olup, bu eğilim son dönemde Çin in dünyanın atölyesi olmasıyla değişme eğilimine girmiştir de dünya üretiminin % 25 i ihraç edilirken, bu oran 2000 yılında % 35 e çıkmıştır. Dış ticarete en fazla konu olan ürünler ise katma değeri yüksek olan ve yüksek teknoloji gerektiren yassı ürünlerdir. Son yıllarda istikrarlı bir büyüme süreci yaşayan demir çelik sektörünün gelişimini Arcelor ve Mittal özelinde incelenmesi, ekonomideki küreselleşmeyi derinleştiren çok uluslu şirketlerin daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır. Sanayi devrimi sürecinde kilit sektörlerden biri olan demir çelik sektörü bugünkü gelişmiş ülke sanayilerinin temeli olmuştur. Sanayi devriminin İngiltere den sonra ilk dalgası içinde yer alan Fransa ve Belçika gibi ülkeler önemli demir çelik üreticileri haline gelmiştir de oluşturulan ve AB nin atası olan Avrupa kömür ve demir birliği 30 yılda 2 dünya savaşında milyonlarca insanın ölümüne yol açan Fransa ile Almanya arasındaki rekabeti kontrol altına almayı amaçlamaktadır. Kömür ve demir birliği anlaşması Almanya, Fransa, Lüksemburg, Belçika, Hollanda ve İtalya arasında imzalanmıştır. Doğal olarak bu rekabetin en keskin şekliyle yaşandığı kömür ve demir sektörlerin seçilmiş olması bir tesadüf değildir. Yarım asırdan fazla süren süreç sonunda AB nin oluşturulması sürecinde önemli mesafeler alınmasına rağmen, halen Avrupa Birliği devleti hedefine çok mesafe olduğu açıktır. Yani Kömür ve demir birliği süreci ile başlayan süreç bugün 25 devletten olan bir ekonomik birliğe dönüşmüştür. Bu ülkelerden İtalya ve Hollanda kömür ve demir sektörlerinde daha az iddialı olmaları nedeniyle sektörün sorunlarından uzak kalmışlardır. Kapitalizmin gelişimi sonucunda bu sanayilerin çevre kirletici etkileri ve çevre kirlenmesinin yoğunlaşması sonucu başta Almanya olmak üzere Batı Avrupa ülkelerinde çevre bilincinin gelişimine paralel olarak Yazının içeriğinden yazarlar sorumludurlar. Yayına hazırlayan 8

9 Yeşil hareketler önem kazanmıştır. Bunun sonucu, 1960 lı yıllardan itibaren kömür ve demir-çelik üretim birimleri Güney Kore, Türkiye, Brezilya vb. yarı çevre ülkelere aktarılmaya başlanmıştır lere gelindiğinde, AB yi oluşturan devletlerde kömür üretimi sıfıra yaklaşırken demir-çelik sektörü re-organizasyonla yaşatılmak noktasına gelmiştir. Arcelor : AB nin dünya firması Güçlü ve köklü bir sanayiye sahip Almanya da sektör ülke içinde yeniden yapılanmasını gerçekleştirirken, Fransa ve komşu ülkeler farklı bir yol izleyerek dünyanın en büyük demirçelik üreticisi haline gelen Arcelor u 2002 de yaratmışlardır. AB nin sağlamış olduğu olanakları değerlendiren Belçika-Lüksemburg un Arbed, İspanya nın Aceralia ve Fransa nın Usinor firmaları 2002 de bir araya getirilerek demir-çelik sektörün en büyük firması olan Arcelor bir Lüksemburg firması olarak yaratılmıştır. Kapitalizmin beşiğinde yaratılan bu firma ile Avrupa sanayi devriminde belirleyici rol oynayan bir sanayide üstünlüğü elinde tutma kararlılığını ifade etmiş ve devamında ABD ile demir-çelik ticaretinde ciddi gerginlikler yaşamıştır. Kapitalizm küreselleşmede altın çağını yaşadığı bu dönemde yaratılan ve AB yi sembolize eden bu firmanın payları Avrupa borsalarında piyasaya sürülmüş ve Arcelor un % 86,5 i borsalarda işlem görür hale gelmiştir.geriye kalan % 13,5 payın en büyük bölümüne % 5,6 ile Lüksemburg devleti sahiptir. Yani kurumsal olarak çelik bir çekirdeği olmayan Arcelor borsada işlem gören ve klasik bir patronu olmayan liberal kapitalizmin ideal şirketlerinden birisini temsil etmektedir. Liberal ekonomistlerin kapitalizmin sermayeyi tabana yaydığını iddia ettikleri bu sistemde, şirket yönetimi ve bürokrasisi şirketin gelişimini sağladığında şirketin borsadaki payları değer kazanmaktadır. Arcelor örneğini ele alırsak, Mittal ile birleşmeden önce yıllık 51 milyon ton demir-çelik üreten firmanın cirosu 30,2 milyar dolar olup, net karı 2,3 milyar dolardır. Arcelor kurulduğu 2002 den 2006 ya gelinceye kadar, 3 yılda işçiyi işten çıkarmıştır. Avrupa Birliğinin 4 ülkesi tarafından yaratılan Arcelor 60 ülkede faaliyet göstermekte olup, işcisinin nini 4 kurucu ülke Fransa, İspanya, Belçika ve Lüksemburg ta istihdam etmektedir. Arcelor un şirket merkezi Avrupa nın başkentlerinden birisi olan Lüksemburg tadır. AB kurulduğundan beri, birçok ülkenin girişimiyle birliği temsil eden firmalar oluşturulmak istenmiştir. Bu alanda başarılı olan iki firma EADS (Airbus) ile Arcelor olmuştur. Zaten Arcelor Airbus te kullanılan demir çelik ürünlerini üretmekte olup, üretiminin % 77,5 unu AB ülkelerine satmaktadır. Bundan dolayıda, Arcelor un Mittal ile birleşmesine karşı çıkanların argümanlarından biriside Mittal ı alt kalitede bir parfüm olarak tanımlarken, Arcelor u Christian Dior la tanımlamışlardır. Yani gelişmiş kapitalizmin ürünü olan, yüksek katma değer üreten ve sosyal bir modeli temsil eden bir firmanın, geri bir kapitalizmi temsil eden ve 3. dünya kökenli birisine ait bir firma tarafından satın alınmasına karşı çıkmışlardır. Arcelor un borsa değeri Mittal ın teklifinden önce 26 ocak 2006 da 14,2 milyar dolar iken, teklif yapıldığı gün 4,1 milyar dolar artışla 18,3 milyar dolara ulaşmıştır. Böylece Arcelor un ortaklarının, Arcelor hisseleri % 25 artış sağlamıştır. 5 ay süren pazarlıklar sonucu Arcelor un Mittal a maliyeti 25 milyar euroya (30 milyar dolara) ulaşmış ve Arcelor un borsa değeri 5 ayda 2 katını aşmıştır. Bu artıştan faydalananlar ise Arcelor un hissedarları olmuştur. Yazının içeriğinden yazarlar sorumludurlar. Yayına hazırlayan 9

10 3. Demir-Çeliğin yükselen yıldızı: Mittal 27 ocak 2006 da, Arcelor dan daha fazla üretim yapmasına rağmen, cirosu daha küçük olan Mittal Steel adına Arcelor u alma girişimini başlatan bu firmanın sahibi Lakshmi Mittal bu tarihten sonra Avrupa ülkelerinin gündemini işgal etmiştir yılında Hindistan ın Rajastan eyaletinde bir demir fabrikasının patronu olarak dünyaya gelen Lakshmi Mittal, 1976 da ülkesini terk ederek Endonezya da demir-çelik alanında kendi işini kurduktan sonra, 30 yılda dünyanın 5. zengini olarak Londra da yaşayan Hintli bir işadamına dönüşmüştür. Hindistan da uygulanan devletçi ekonominin kontrol mekanizmalarından kaçarak, Endonezya da ilk demir-çelik tesisini babasından aldığı sermaye ile kuran Lakshmi Mittal ın önlenemeyen yükselişi 1976 da başlamıştır lerin sonunda Karaibler de zordaki demir çelik firmasını aldıktan sonra, burada edindiği bilgiler sonucu Kanada ve Meksika da başka şirketler alarak uluslararası boyutta bir şirkete dönüşmüştür. Sovyetler Birliği ve Varşova Paktının dağılmasından sonra Romanya, Çek Cumhuriyeti ve Polonya da özelleştirilen tesisleri çok uygun fiyatlarla alarak uluslararası düzeyde başarılı şirket yönetimiyle büyüme sürecini derinleştirilmiştir. Bu şirketler absorbe edildikten sonra, 1997 da Alman Thyssen in Duisburg taki tesisini alan, Mittal AB nin merkezinde demir-çelik sektörüne giriş yapmış ve büyümesine 1999 da fransız Unimetal firmasını alarak devam etmiştir. Böylece sessiz ve derinden bir gelişme gösteren Mittal, 2004 yılında ABD in büyük üreticilerinden International Steel Group u 21 milyar dolara alınca sektörün en büyük firması haline gelince dikkatleri üzerine çekmiştir. Bu tarihten sonra grubunu re-organize eden Mittal, Hollanda da Mittal Steel i kurarak tüm faaliyetlerini buradan idare etmeye başlamıştır. 2 yıllık yeniden yapılanma sürecinden sonra, Arcelor dan daha fazla üretim yapmasına rağmen cirosu daha az olan Mittal Steel ile Arcelor u satın alarak Mittal artık bir çok orta çaplı devletten daha güçlü bir şirketin sahibi olmuştur. Mittal ın spektakuler gelişimi kapitalizmin eşitsiz gelişim ile genişleyen yeniden üretim yasalarının ne kadar doğru olduğunu göstermiştir. Bu örnek, Küreselleşen bir dünya ekonomisinde bu yasaların daha etkili ve çarpıcı bir şekilde işlediğinin de göstergesidir. Bu birleşmeden çıkan başka bir sonuç ise, gelişen kapitalizmin sermayeyi tabana yaydığı tezinin ne kadar dayanaksız olduğudur. Sermayesinin % 86,5 u borsada işlem gören ve borsa değeri Mittal dan 7 milyar euro fazla olan Arcelor, sermayesinin 88 i Lakshmi Mittal ait olan Mittal Steel tarafından yutulmuştur. Yani sermaye bir elde yoğunlaşınca daha etkili kullanılmakta ve dağılan sermaye belli bir büyüklüğe eriştikten sonra bir şekilde kapitalizmin doğasına uygun bir şekilde tekrar belli ellerde yoğunlaşmaktadır. Diğer bir sonuç ise Mittal ile Arcelor demir-çelik sektöründe farklı alanlardaki üretimleriyle tamamlayıcı firmalar olduklarından, ilgili Avrupa ülkelerinde devletler tarafından yürütülen ekonomik milliyetçilik kampanyalarına rağmen Mittal projesini Arcelor un yönetim kurulu ve hisse sahiplerine kabul ettirerek kapitalist mantığa uygun olanı hayata geçirmiştir. Sonuç Sonuçta yıllık 120 milyon ton üretimi ve 60 milyar Euro cirosu ve çalışanı ile Dünyanın en büyük demir-çelik firmasının % 43 üne sahip olan Mittal Arcelor-Mittal ın yönetimini ele geçirmiştir. Dünyanın en ücra bölgelerinden birinden başlayan süreç kapitalist dünyanın en önemli demir-çelik firmalarının kontrolünü ele geçirdikten sonra gelişimini sürdürmek için Hindistan vb. ülkelere dönmekte tereddüt göstermeyecektir. Çünkü genişleyen yeniden üretim sağlamak için bakir pazarlara açılmak gerekmektedir. Yazının içeriğinden yazarlar sorumludurlar. Yayına hazırlayan 10

11 Kapitalist gelişim küreselleşmenin başat olmasına kadar geçen süreçte az gelişmiş ülke kapitalistlerine kompradorlaşmayı dayatırken, günümüzde azgelişmiş ülkelerin kapitalistleri emperyalist ülkelerin kapitalistleriyle yarışabilir hale gelmiştir. Dolayısıyla dün av konumunda olanlar bugün avcı konumuna gelmişler ve onlar da artık kapitalizmin tarihini yazmaya başlamıştır. Yazının içeriğinden yazarlar sorumludurlar. Yayına hazırlayan 11

12 Kaynaklar 1. 5 ay boyunca Fransızca yayın yapan basından konuyla ilgili çok sayıda makale. 2. CNUCED, Info Comm, Minerai de fer / acier, Encyclopedie Wikipédia, 1ère et 2ème Guerre Mondiale 4. Jean-Pierre Cling, L analyse de la conjoncture, La découverte, Paris Jean-Pierre Paulet, Les Multinationales, frein ou moteur de l économie, Ellipses, Paris Marie Bordet et Romain Gubert, Interview Lakshmi Mittal - Le Point N 1764, 6 juillet Marie Orange avec Héloïse Bolle, Le modèle Arcelor au Laminoir Challenges, N 42, Marie-Beatrice Baudet, La globalisation ne parvient pas à gommer totalement l enracinement local des firmes Le Monde, Marie-Laure Cittanova, Lakshmi Mittal: Pourquoi je veux acheter Arcelor, Une fusion géante et Mittal, un numéro un mondial bâti en trente ans Les Echos, 30 janvier Marxiens, Les cycles du Capital, Miniostère de l économie, des Finances et de l industrie, Myrriam Chauvot et Denis Cosnard, Arcelor rejette... Les Echos, 30 janvier N. Stolojan, L acier: situation et perspectives du marché mondial la revue Economie, avril Natacha Tatu, La guerre de l ombre - Le Nouvel Observateur N mars 5 avril Patrick Lamm, Editorial, Thierry Breton: Le gouvernement exprime... Les Echos, 30 janvier Paul Kennedy, Naissance et déclin des grandes puissance, Petite Bibliothèque Payot, Paris Philip S. Golup, Retour de l Asie sur la scène mondiale Le Monde Diplomatique, Octobre Pierre Sohiberg, La guerre des géants de l acier Alternatives économiques, N 245, Mars Thomas Coutrot, L entreprise néo-libérale, nouvelle utopie capitaliste?, Editions la découverte, Paris Yazının içeriğinden yazarlar sorumludurlar. Yayına hazırlayan 12