İSLAM MEDENİYETİNDE TIP TARİHİNE DAİR YENİ BİR YORUM *

Transkript

1 İ.Ü. Şarkiyat Mecmuası Sayı 20 (2012-1) İSLAM MEDENİYETİNDE TIP TARİHİNE DAİR YENİ BİR YORUM * 145 Prof.Dr.Neşet el-hamârine Arapçadan çeviri: Eyyüp Tanrıverdi ** Özet: Bu makalede Avrupa bilim tarihi çevrelerinde İslam medeniyeti tıp tarihi hakkında hakim yaklaşımlar ve kabuller ele alınmıştır. Yazar öncelikle bazı Avrupalı yazarların tarafsız bilimsel yaklaşımlarına dikkat çekmiş, daha sonra Yunan teorik tıbbıyla iletişime geçmeden önce Doğu medeniyetlerinde tıp tarihini özetlemiştir. Pratik ve teorik olmak üzere iki hususiyeti haiz tıp ilminin Doğu daki belirgin özelliği pratik cihetidir. Teorik kuram ise Yunan medeniyeti tarafından geliştirilmiştir. Bunun Doğu dünyasına aktarımı İskender ile gerçekleşmiş ve bu tarihten itibaren teorik tıp dahi bilhassa İslam medeniyetinin bilimsel inşa süreciyle büyük ilerleme kaydetmiş ve bu niteliğiyle modern Avrupa tıbbının esası olmuştur. Yazar Avrupa da bilim tarihi ile ilgili enstitülerin tarihsel gerçekliğe bir türlü eğilme gereği duymadığına dikkat çekmektedir. Anahtar kavramlar: Doğu tıbbı, Yunan tıbbı, pratik tıp, teorik tıp, Doğu medeniyetleri, İslam medeniyeti A CrItIcal Approach to the HIstory of MedIcIne of IslamIc CIvIlIzatIon Abstract: The author of this paper criticize the current receptions ruling in the environments of science history in Europe and he is of opinion that related scolars and especially associations and institutes of orientalism in Europe are not in the true side. Actually they are not concerned with this part of the matter. Thus, author give us a clear and brief history of medicine in Eastern civilizations from the very beginnig to the late Islamic period. It is easily to be said that the Eastern civilizations having the practise experiment to a great extent come face to face with the theoric medicine through the Grek culture when Alexander the Great invaded the West. And then both practical and theoric medicine was improved side by side and then transmitted to Europe Keywords: Eastern medicine, Grek medicine, practical medicine, theoric medicine, Eastern civilizations, Islamic civilization * Neş et Hamârine, Nazra hadîse li-fehmi târîhi t-tıbbi l-arabî, Mecelletu t-turâsi l-arabî, sayı 76, (1999), ss ** Doç., Dr., Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Arap Dili ve Belagati Anabilim Dalı Öğretim Üyesi (eyyuptanriverdi@hotmail.com)

2 146 İSLAM MEDENİYETİNDE TIP TARİHİNE DAİR YENİ BİR YORUM Sunuş Batılı tıp tarihçilerine göre müslümanlar Yunan tıbbını, Bağdat ta Beytu lhikme nin kuruluşu ile Arapçaya çevrilmesinden sonra öğrenmişlerdir. Bu çalışmada bu görüşü çürütmeye çalışacağız. Buna karşılık Müslümanların pratik tıbbı ilk fetihler döneminde Mısır, Şam ve Irak ta öğrendiklerini kanıtlamaya çalışacağız. Çünkü bu bölgelerde tıp çok gelişmiş idi. Hatta Bizans İmparatorluğu sınırları içinde tıp en çok bu bölgelerde gelişmiş bulunuyordu. Şöyle ki İskenderiyye ile Harran, Nusaybin, er-ruhâ ve Cundişâpûr gibi Şam bölgesi kentlerinde Süryanî tıp okulları Grek teorik tıbbını hâlâ yaşatmakta idi. Bu tıp, Bizans İmparatorluğu nun diğer bölgelerinde de yayılmış bulunuyordu. Müslümanlar ise pratik tıbbı, tercüme asrından sonra veya onun bir sonucu olarak değil, ondan önce öğrenmişlerdi. * Ayrıca şu hususu da ele alıp açıklayacağız: Arapların Grek tıp kitaplarına dair araştırmaları ve onları çevirme faaliyetleri, İslam medeniyetinin doğuşu sırasında uygulamalı tıp bilgisinin yükselmiş olmasının bir sonucudur, sebebi değildir. Arap bilginler, teorik tıbbı Grek kaynaklarından öğrenmeye itina göstermekteydiler. Bu ise onların teorik tıbba hayranlıklarının bir sonucudur. Onlar bu tıbbı Mısır, Şam ve Irak ta kısmen tanımış bulunuyorlardı. Bundan dolayı ısrarla bu eserleri Arapçaya çevirdiler. Müslümanlar öncelikle pratik tıbbı yani pratik uygulamayı öğrendiler. Bu sayede teorik tıbba dair bilgiler edindiler. Böylece teorik tıbbın önemini anladılar. Bu itibarla da teorik tıbbı doğrudan öz kaynaklarından öğrenmek istediler. Bundan dolayı bu kaynakları Arapçaya çevirmeye karar verdiler. Araplar, İslam dan önce çevre medeniyetlerden çok uzak değillerdi. Arapların Mısır, Fars, Şam ve Irak ile ticarî ilişkileri vardı. Ayrıca Yemen köklü bir medeniyete sahip idi. Bu medeniyet bedevî kabileleri sürekli bir şekilde etkilemekte idi. Bu kabileler de batıda Sînâ, doğuda Mezopotamya, kuzeyde Şam ve Irak güneyde Fars köfrezi ile Yemen arasında konar göçer olarak yaşamakta idiler. Ayrıca Tedmürlülerin ve Enbâtlıların etkili devletleri vardı. Bu devletler çevreleriyle etkileşim hâlinde oldukları gibi İslam dan çok önce hatta milattan önce bile yarımada bedevîleriyle de

3 Neşet el-hamârine/çev. Eyyüp Tanrıverdi Şarkiyat Mecmuası Sayı 20 (2012-1) münasebet hâlinde idiler. İslam dan kısa bir süre önce iki yeni Arap devleti teşekkül etti. Bu devletlerin bir yandan Bizans, Süryanî ve Fars medeniyetleriyle bir yandan da Arap yarımadası, Şam ve Irak taki Arap kabileleri arasında ilişkileri vardı. Bunlardan biri Fars İmparatorluğu müttefiki Lahmîler veya Munziroğulları devleti, diğeri de Bizans İmparatorluğu müttefiki Gassanîlerin devletidir. Mısır, Şam, Irak, Fars topraklarında tıp eski dönemlerden itibaren sürekli bir gelişme sağlamış idi. Bu sürekli gelişme, Mısır da Eski Mısır medeniyeti ile Irak ta da Sümer ve Babil medeniyetlerinden itibaren süre gelmiştir. Bundan dolayı bu bölgelerin halkı, İskender in istilasından sonra Makedonyalıların Batı dan getirdiği tıp bilgilerini takdirle karşıladılar. Bu bilgilerden etkilendiler ve süratle sindirerek sahiplendiler ve bu bilgilerin zenginleşmesine katkı sağladılar. Bu konuda onlar, tıpkı Yunanlılar ve diğer Batılı halklar gibi tutum gösterdiler. Böylece bu bölgelerde; Helenistik yani Ptolemaios hanedanı döneminde Mısır da, Selevkoslar döneminde Şam da ve Roma ve Bizans dönemlerinde tıp oldukça ilerledi. Buna göre İslam a yakın dönemlerde Arap Yarımadası nda Arapların pek çok yerel veya çevreden getirtilen bitkisel ilaçlara dair bilgiye sahip olmaları doğaldır. Aynı şekilde onların hacamat, dağlama, kan alma ve kırıkların kaynaştırılması gibi bazı tedavi yöntemleri hakkında da bilgi sahibi olmaları son derece normaldir. Günümüz medeniyet tarihçilerine göre İslam fetihleri sırasında Mısır, Şam ve Irak ta tıp gelişiminin zirvesinde bulunuyordu. Bu tıp Mısırlılar, Babilliler, Kenanlılar ve benzeri kadim halkların birikimi olan geleneksel tıbbın mirasçısıydı. Bunlar Eski Doğu nun köklerinden süzülen halklardır ve bu bölgede büyük medeniyetler tesis etmişlerdir. Bu medeniyetlerin tıbbı Makedonyalıların getirdiği Yunan tıbbından etkilenmiştir. Aynı şekilde İskenderiye tıp akademisinden de doğrudan etkilenmiştir. İskenderiye tıp akademisi, Grek tıbbının bütün geleneklerini muhafaza etmiştir. Aynı zamanda Bizansın son dönemlerinde sönmeye yüz tutan teorik Grek tıbbını Cevâmiu l-iskenderâniyyîn in yazılmasıyla yeniden canlandırmıştır. Mısır ve Şam halkı Cevâmiu l-iskenderâniyyîn i son derece takdir etmiştir. Bu koleksiyon Mısır da tıp tedrisatında ders müfredatı olarak benimsenmiştir. Cevâmiu l-iskenderâniyyîn, Circîs er-re s-aynî tarafınden

4 148 İSLAM MEDENİYETİNDE TIP TARİHİNE DAİR YENİ BİR YORUM Süryanîceye de çevrilmiştir. Böylece bu koleksiyonun etkisi, Nusaybin, Harran ve Cündîşâpûr daki Süryanî okullarına da geçmiştir. Buna göre Arap fetihçilerin İslam ın ilk dönemlerinde girdikleri büyük kentlerde Mısır, Süryânî ve Fars tıbbını tanıdıkları sonucunu kolaylıkla çıkarabiliriz. Onlar bu tıbbı takdir etmişlerdir. Uygulayıcı hekimlere güvenmişler ve onları kendi hekimleri yapmışlardır. Müteakip aşamalarda onlardan pratik tıbbı öğrenmişlerdir. Aynı şekilde Grek kültüründen gelen teorik tıbbın önemini de onlardan öğrenmişlerdir. Böylece işler durulduktan sonra Müslümanlar sözü edilen teorik tıp kültürünü Yunanca kaynaklardan doğrudan öğrenmeye koyuldular. Bu kolay bir iş değildi. Çünkü Bizans döneminde Grek tıp yazmaları çok nadir bulunabiliyordu. el-me mûn döneminde Bağdat ta Beytu l-hikme nin kurulması ile Bizans ve İskenderiye kütüphanelerinden bu kitapların yazmaları getirtilebildi ve Müslümanlar bunları incelediler, sonra da Arapçaya çevirdiler. Giriş Hirshberg, Târîhu tıbbi l-uyûn 1 adlı hacimli eserinin ilk bölümlerini eski medeniyetlerde göz tıbbı bahsine ayırmıştır. Daha sonra Yunan ve Roma dönemlerinde göz tıbbı konusunu ele almıştır. Bundan sonra da Araplarda göz tıbbını, peşinden de Orta Çağ da Avrupa da göz tıbbını incelemeye geçmiştir. Böyle Hirshberg yeni dönem öncesi bu ilmin tarihini tamamlamıştır. Yeni dönem, Avrupa Rönesans ı ile başlar. Yeni dönemden sonra aydınlanma dönemi ondan sonra da XIX.yüzyıldaki gelişmeler ve hâlen içinde bulunduğumuz dönem gelir. Hirshberg den önce tıp tarihçileri Yunan tıbbını genişçe ele almışlardır. Onlar bu konuda yetkin idiler. Pek çoğu Yunanca ve Latinceyi iyi bir şekilde biliyordu. Yunan tıbbına ait kaynakların çoğu Yunanca veya Latince olarak bu araştırmacıların ellerinde mevcut idi. Bazı mühim Yunanca kaynaklar, Almanca gibi yeni Avrupa dillerine çevrilmiş bulunuyordu. Ancak bazı Yunanca kaynakların asılları kaybolmuş idi. Bunların sadece Latince veya İbranîce çevirileri bulunuyordu. Bunlar kolaylıkla incelenebilmiştir. 1 Burada tanığımız, Araplarda göz tıbbının tarihi bölümüdür. Yabancı kaynaklar no: 3 e bakınız.

5 Neşet el-hamârine/çev. Eyyüp Tanrıverdi Şarkiyat Mecmuası Sayı 20 (2012-1) Dil araştırmaları ise XIX. ve XX.yüzyıllarda oldukça ilerlemiş bulunuyordu. Bilim tarihçileri, Greklerin başlıca kaynaklarının isimlerini tespit edebildiler. Ayrıca bunlardan Yunanca aslı, Latince ve İbranîce çevirileri kaybolmuş olanları da belirlediler. Hatta bu iki dile hiç çevrilmemiş olan Yunanca kaynakların eserlerini de tespit ettiler. Böylece bilim tarihçileri önemli Yunanca eserlerin büyük çoğunluğunun milâdî IX.yüzyılda ya da bir süre önce veya sonra Arapçaya çevrilmiş olduğunu gördüler. 2 Grek tıbbının çağdaş dillere çevirisini yapmak amacıyla tarihçiler ve filologlar bu Arapça çevirileri, pek çok Arap tıp yazmasını ihtiva eden Avrupa kütüphanelerinde aramaya koyuldular. XIX.yüzyılın sonları ile XX.yüzyılın başlarında Avrupa kütüphanelerinde bulunan Arapça yazmalar incelemeye konu oldu. Bunların fihristleri oluşturuldu. Bazıları yüzeysel olarak tavsif edildi. Bazıları yeteri kadar tanıtıldı. Nihayet araştırmacılar bunların muhtevası hakkında bilgi sahibi oldular. Bu çalışmalar iki sonucu müncer oldu. Birincisi: Avrupalı araştırmacılar, milâdî IX.yüzyıldan XV.yüzıyla kadar yedi yüz yıllık süreçte tercüme, telif ve şerh düzeyindeki Arapça tıp yazarlarının çokluğunu anladılar. Böylece tarihçiler medeniyet tarihinin Arap döneminde yer alan hekimlerin ve tabiat bilgininin listelerini oluşturma imkanı buldular. Pek çok araştırmacı bizzat bunu yaptı. Arap hekimler ve tabiat bilginleri adıyla bir eser yazan Wüstenfeld bunlardan biridir. Keza Tarîhu l-edebi l-arabî adlı meşhur eseri yazan Brockelmann da bu araştırmacıların başlıcalarından biridir. Diğer taraftan Arap milletinin sahip olduğu bu devasa kültür karşısında hayranlıklarını dile getiren araştırmacılar da olmuştur. Bu çerçevede hekim L.Leclerc Târîhu t-tıbbi l-arabî adıyla bir önemli kitap yazmıştır. Doğubilimci Müller de İbn Ebî Usaybi a nın Uyûnu l-enbâ fî tabakâti l-etibbâ 2 Steinschneider, geçen yüzyılın sonlarında Die Arabischen übersetzungen aus dem Griechischen adıyla bir kitap yazdı. Bu kitap 1960 ta Graz da ofset olarak yeniden basıldı. Huneyn b. İshâk Alî b. Yahyâ el-muneccim e Yunancadan Arapçaya çevrilmiş olan tıp kitapları hakkında bir risale yazmış idi. Bu risalede sadece Câlînûs un kitaplarına hasredilmiştir. Bergstrasser, bu risaleyi Almancaya çevirdi. Abdurrahmân Bedevî bu risaleyi yeniden neşretmiştir. Bu önemli risalede Huneyn eski çevirileri değerlendirmiş ve bunların ilmi kati bir şekilde tenkidini yapmıştır.

6 150 İSLAM MEDENİYETİNDE TIP TARİHİNE DAİR YENİ BİR YORUM adlı kitabını tahkik etti. İbn Ebî Usaybi a nın eseri, tabiî ilimler alanında pek çok yazarı tanıtmış, onların biyografilerine yer vermiş ve kitaplarının listesini tespit etmiştir. Reiske bu tahkikten önce bu kitabı Latinceye çevirmişti. 3 İkincisi; Avrupalı tıp tarihçileri, Arapça yazmalarda Grek tıp kaynaklarının çevirilerini aramışlardır. Bunda da amaçları Yunan tıp kültürünü canlandırmak ve bunları yeni Avrupa dillerine çevirmek idi. Bilhassa İbukrât ve Câlînûs un çalışmalarını aramakta idiler. Çünkü kaybolan Yunanca asıllarına yönelik araştırmalar tamamlanmadıkça bunlar eksik kalmaya devam edecektir. Hirshberg, bundan kaynaklanan büyük farklılığı anlamıştır. Onun görüşü şöyle özetlenebilir. Yunan tıbbı, Avrupalı araştırmacı için malum hale gelmiştir. Oysa Arap tıbbı tamamen meçhul kalmıştır. Ona göre bunun sebebi tıp tarihiyle ilgilinen Avrupalı araştırmacıların dünya kütüphanelerinde bulunan Arapça tıp yazmalarını kullanamamasıdır. Avrupalı tıp tarihçisi eğer asıl kaynaklar a yani bize yazma olarak intikal etmiş Arapça kitaba kullanamıyorsa örneğin Arap göz tıbbı ile ilgili malumatı nasıl toplayabilir ki? Hirshberg e göre Leclerc, Paris Milli Kütüphanesi nde bulunan Arapça yazmalara nüfuz edememiş olsaydı, çok önemli değerlendirmeler ve kıymetli bilgiler ile dolu olan et-tıbbu l- Arabiyyu adlı eserini yazamazdı. Bu nedenle Hirshberg, Tıbbu l-uyûni el-arabiyyu adlı eserini asıl kaynaklara yani Arapça yazmalara dayanarak yazmaya karar vermiştir. Bu konuda iki arkadaşına dayanmıştır. 4 Bunların ikisi de önemli doğubilimcilerdir. Biri Lippert, diğeri Mittwoch tur. Onlar da bu yazmaları okudular, içeriklerini anladılar. Sonra bunları Grek kaynakları ile karşılaştırdılar. Böylece eski dönemlerde Arap yazarın Yunan tıp kaynaklarıyla nasıl ilgilendiğini bunları nasıl kavradığını, anladığını, yeniden ifade ettiğini, yeni bir tasnifle ortaya koyduğunu anladılar. Arap hekimin nasıl Yunan üstatlarını geçip tıp kitapları yazabildiğini anladılar. Arap hekimler iki alanda üstatlarına üstünlük sağladılar. Birincisi ilmi bahsi güzel bir şekilde el alıp 3 Bu kitap büyük Alman bilgini Wüstenfeld in yazdığı ilk kitaplardandır. Gençliğinde yazdığı bir kitaptır. K - tapta pek çok kusurlar vakidir. Leclerc in eseri hakkında yabancı kaynaklar no: 12 ya bakınız. Brockelmann ın eseri için yabancı kaynaklar no:8 e bakınız. Yabancı kaynaklar no: 1 e bakınız. Muller in eseri hakkında no:4 e bakınız. 4 Hirsherg ve iki arkadaşının eserleri için yabancı kaynaklar no:4,5,6 ya bakınız.

7 Neşet el-hamârine/çev. Eyyüp Tanrıverdi Şarkiyat Mecmuası Sayı 20 (2012-1) tasnif etme. İkincisi bahsi kişisel gayretleriyle zenginleştirme ve yeni buluşlarıyla katkı sağlama. Hirshberg in yaptığı bu çalışma sayesinde Arap göz tıbbı hakkında pek çok şey öğrenmiş bulunuyoruz. Bu da Hirshberg in takip ettiği ilmi yöntem sayesindedir. Hirshberg in yöntemi asıl kaynaklara dayanmak, onları anlamak ve gerek Grek, gerek Süryanî ve Hint olsun, Arap üstatların bilgilerini aldıkları eski kaynaklar ile karşılaştırma şeklinde özetlenebilir. Avrupalı araştırmacılar şayet Hirshberg ve arkadaşlarının çizgisinde yürümüş olsalardı, dahilî tıp, cerrahî tıp ve tedavi gibi tıbbın diğer alanlarında da benzer sonuçları elde edeceklerdi. Filhakika iki İngiliz bilgin; Spink ve Lewis ez-zehrâvî nin et-tasrîf li-men aceze ani t-te lîf adlı kitabının cerrahî kısmını incelemişlerdir. Onlara göre ez-zehrâvî, gerek Grek gerekse Arap tıbbı olsun eski tıbba hakim bir hekimdir. O da Alî b. el-abbâs ın Kitâbu Kâmili s-sinâ a adlı eserine ve başka eserlere dayanmıştır. Bu iki alim ez-zehrâvî nin yaptığı buluşçu katkıları ve onun gerçekleştirdiği köklü tıp çalışmalarını ortaya koymuşlardır. İlaç alanı da buna benzemektedir. Pek çok araştırmacı, Latin dönemi Avrupa ilaçlarının bütünüyle Arap ilaç kitaplarından alınmış olduğunu fark etmiştir. Bu da tercüme yoluyla gerçekleşmiştir. Çünkü İspanyollar ile İtalyanlar, ilaçlar ve köklerden ilaç elde etme ilmi alanında Latince ve diğer bazı dillere pek çok Arapça eser çevirmişlerdir. Ancak diğer tıp dalları bilhassa dahilî tıp bu şekilde incelenmiş değildir. Bunun sebebi belki de alanlarının çok geniş olması, bu alanı bütünüyle kavramanın zorluğudur. Bir yazarın tek başına bu koca yazmalar deryasını kuşatması mümkün değildir. Ancak tarihçiler özellikle de Avrupalı tıp tarihçileri zamanla donuk hâle gelmiş bulunan eski ifadeleri hâlâ yazmaya ve tekrarlamaya devam etmektedirler. Oysa bu ifadelerin neredeyse tamamı gerçeğe aykırıdır. Bununla ilgili en çarpıcı ifade şudur: Arap tıbbı Grek tıbbının harfiyyen çevirisinden ibarettir. Yani Arap tıbbı, Grek tıbbının Arapça yazılmış şeklidir. Ne yazık ki bu gibi ifadeler Avrupa tıp tarihi kitaplarında hâlâ hakimdir.

8 152 İSLAM MEDENİYETİNDE TIP TARİHİNE DAİR YENİ BİR YORUM Bu noktada şunu sormamız gerekir: Arap bilginlerin bu ifadelerdeki yanlışlığı izah etmede rolleri nedir? Onlar ifadelerdeki yanlışlığı nasıl ortaya koyabilirler? Onlar hakikati açıklamaya nasıl katkı sağlayabilirler? Tıpkı Hirshberg ve diğer ciddi araştırmacılar gibi onlar dahi Arapların gelişmiş bir tıbba sahip olduklarını ve bu tıbbın eski milletlerin tıbbına dayandığını fakat kendine has pek çok özelliğinin de bulunduğunu, Arapların köklü katkılarda bulunduğunu, keşifçi eserler ortaya koyduklarınu, bu eserlerin dahi tarihte tıb ilimlerinin gelişimini sağladığını ve insanlık tarihini zenginleştirdiğini açıklayabilmeleri mümkün müdür? Ayrıca şunu da sormamız gerekiyor: Bilim tarihine yönelmiş Avrupa enstitüleri neden bu gerçekleri keşf etmemiştir? Neden hakikati bilmeye karşı görevlerini yerine getirememiştir? Bu makale kapsamında bu meselenin bütün boyutlarının detaylarına girme imkanına sahip değiliz. Fakat yine de bazı ciddi araştırmacıların görüşlerini özetle tespit etmemiz uygun olacaktır. Hirshberg in dediği gibi, asıl kaynaklar yani Arapça yazmalar ile ilgilenenler, Doğubilim araştırmaları ile dil, tarih ya da İslam incelemeriyle ilgilenen enstitülerin ta kendileridir. Arapça yazmaları okuyabilen, tahkik edebilen, anlayabilen ve içeriğini ortaya koyabilen de yine onlardır. Arapların yaptığı katkıları araştırmak veya tasnif ya da bölümleme yönteminlerinde yaptıkları iyileştirmeleri ortaya çıkarmak için Arap tıbbını Yunan tıbbı ile karşılaştırması gereken Avrupa bilim tarihi bölümlerine gelince herşeyden önce bunlar Arap dilini bilmezler, ayrıca Batı daki Arap dili bölümleri veya Doğubilimcilik kurumları ile irtibat kurmazlar. Aynı şekilde üniversitelerin çoğunda tıp tarihi, tıp fakülteleri üzerinden takip edilmektedir. Bunlar dil ve Doğubilimcilik araştırmaları hakkında hiçbir şey bilmezler. Ayrıca bunlarda Arapların Grek tıbbını naklettikleri ve onu yok olmaktan korudukları kuruntusu hakimdir. Bu kuruntuya birazcık ilave izni tanınırsa o da Araplar da bu tıbba bazı gözlemlerini ve deneyimlerinin sonuçlarını ilave etmişler ve böylece eski tıbbı geliştirmişler ve tıbbı aldıklarından daha iyi bir şekilde Latin Avrupaya takdim etmişlerdir hükmünden öteye geçmez. Biz Araplar da bu ilave ile yetindik ve tarihe çok önem veren Avrupalılar tarafından ortaya konan çok mühim bir adım olarak kabul ettik. Hatta

9 Neşet el-hamârine/çev. Eyyüp Tanrıverdi Şarkiyat Mecmuası Sayı 20 (2012-1) bazılarımız bu keşif ile çok sevinmiş ve bununla yetinmiş, böylece Batı nın tıp tarihine karşı görevini yerine getirdiğine kani olmuştur. Öyleyse Batı enstitüleri Arap tıb tarihine karşı bilimsel görevini tam olarak yerine getirmemektedir. Bunun sebebi kurumsal algılar, eski vehimlerin hüküm sürmesi veya benzeri şeylerdir. Ancak durum böyle olmayabilir de. Bu esas olarak Batı nın İslam medeniyetine dair tutumunun ifadesi de olabilir. Burada bu konuya girmek istemiyorum, sadece işaret etmekle yetinelim. Batı enstitülerinin pek çoğundaki Arap araştırmaları ile ilgili bölümler bir yandan Araplara karşıt bir rol üstlenmekte bir yandan da sömürgecilik veya siyonizm düşüncesine bağlı çalışanlarla dolmaktadır. Bu ise bu kurumların pek çoğunun tutumunu anlamak için kafi bir fikir vermektedir. Aksi hâlde Arap tıp tarihi hakkında ortaya konmuş bulunan bazı mühim gerçekleri kitaplarında açıkça yazmamalarını nasıl açıklayabiliriz? Bir örnek vermek gerekirse, küçük kan dolaşımı konusunu ele alalım. Küçük kan dolaşımını ilk defa Arapların tespit ettiği kanıtlanmıştır. İbnu n- Nefîs bu konuda İbn Sînâ ve Câlînûs a dahi karşı çıkmış ve küçük kan dolaşımı hakkında kadim anlayışın yanlışlığını ortaya koymuş, küçük kan dolaşımı gerçekliğini anatomik ve işlevsel olarak açıklamıştır. Bu konunun açıklığına rağmen Batılı tıp tarihi kitapları hâlâ küçük kan dolaşımını keşfini Batılı ilim adamlarına atfetmeye devam etmektedirler. Bunlar ise İbnu n-nefîs ten en az üç asır sonra yaşamışlardır. Buna göre bu durumu nasıl açıklayacağız? Burada bölgemizde ilk medeniyetin doğuşundan itibaren tıp uygulamalarında sağlanan gelişmeler üzerinde duracağız. Ayrıca İslam fetihlerinden bir süre önce yani Arap doğusunun kuzey Afrika ile birleştirilmesinden bir süre önce tıp uygalamalarının durumunu ortaya koyacağız. Bu meseleyi açıklamaya önem vermemizin sebebi, Batı tıp tarihi kitaplarında Arapların Yunan tıbbının İslam dan sonra öğrendiği düşünce ve ifadesinin yer almasıdır. Onlara göre Araplar, Yunan tıbbını tam olarak el-memûn döneminde ihtişamına ve el-mutevekkil döneminde zirvesine ulaşan çeviri asrından sonra öğrenmişlerdir. İlk anda önemsiz gibi görünen bu mesele aslında çok önemlidir. Çünkü bu düşünce esas olarak yarımada Arapları ile Şam, Mısır ve Irak bölgesi sakinleri arasında İslam dan önce mevcut münasebetlerin varlığını reddet-

10 154 İSLAM MEDENİYETİNDE TIP TARİHİNE DAİR YENİ BİR YORUM mektedir. Aynı şekilde yarımada sınırları dışında Arap bulunduğunu görmezden gelmektedir. Oysa Irak ve Şam bölgesinde büyük Arap kabileleri bulunmakta idi. Mesela Mezopotamya bölgesine kadar çıkan Rebîa kabilesi bunlardandır. Hatta sözü edilen düşünce yarımada Arapları ile Şam ve Irak bölgelerindeki site devletler arasında bile hiçbir münasebet görmez. Burada Gassân ve Munziroğulları devletlerini kastetmiyoruz, Enbât ve Tedmur gibi eski küçük devletleri kastediyoruz. Tarih yazarının gerçekleri bilmezden gelmesi doğru değildir. Tarih yazarı vakaları siyasi ve ideolojik olarak istediği şekilde açıklayamaz. Arapların kuzeydeki kardeşleriyle münasebetleri, Irak ve Şam ı kesin bir şekilde ihtiva etmektedir. Arap kabileleri ile Şam kentleri arasında sürekli bir iletişim bulunmakta idi. Bu kentlerde Süryanî yani Şam ve Irak a yerleşen Sami milletlerin medeniyeti gelişmiştir. Bu kentler, miladî IV.yüzyılda Hıristiyanlığı benimsemiş idi. Buna göre yarımada Araplarının çölün kuzeyindeki bu gelişmeden habersiz olmaları mümkün değildir. Arap doğusunda tıp Uygulamalı tıp ve teorik tıp Teorik tıp Uygulamaya konulan teori Makedon işgalinden önce doğuda tıp Helenistik dönem İskenderiye Süryani tıbbı Burada son derece özet olarak eski medeniyetlerde tıbbın nasıl doğduğunu, o dönemlerde hangi seviyelere ilerlediğini açıklayacak, eski Greklerin Mezopotamya, Suriye ve Mısır sakinleri ile münasebetlerini ve Greklerin, en eski medeniyetlerin sahipleri olmaları dolayısıyla tıp bilgilerini nasıl bunlardan aldıklarını ortaya koyacağız. Bundan sonra teorik tıbbın tarihte ilk defa Yunanlarda nasıl ortaya çıktığını ve bu bölgeye nasıl ulaştığını açıklayacağız.

11 Neşet el-hamârine/çev. Eyyüp Tanrıverdi Şarkiyat Mecmuası Sayı 20 (2012-1) Müteakiben Makedonyalıların bu bölgeye gelişlerinden itibaren tıbbın bu bölgedeki gelişimini takip edecek ve Yunan tıbbının etkisini ve bunun Roma ve Bizans dönemlerinde bu bölgede bulunan tıp ile nasıl etkileştiğini açıklayarak İslam öncesi döneme geçeceğiz. Ayrıca fetihler sırasında İslam ın Şam, Mısır ve Irak medeniyetlerine düşmanca bir tutum sergilemediğini açıklayacağız. Çünkü Araplar bu medeniyetlere yabancı değillerdi, aksine bunların en yakın komşuları idiler. Buna ilave olarak İslam dan önce, hatta milattan önce bu bölgede pek çok Arap devleti kurulmuştur. Yarımada Arapları ile kuzeyde Irak ta ve Şam da yaşayan Araplar aynı şekilde büyük kentlerde yaşayan Süryanîler arasında mevcut münasebetlerin eski olduğu hususuna vurgu yapmalıyız. Bu bölgelerde fetihten sonra ekonomik, sosyal ve kültürel hayat İslam sancağı altında devam etti. Manevi hayat gelişti. İlim ve sanat ilerledi. Aynı şekilde tıp da son derece gelişti. 5 Arap doğusunda tıp Dünyada bilim tarihi çevrelerinde ve doğubilimcilik kurumlarında 6 herkesin kabul ettiği üzere bir ilim, sanat, disiplin ve meslek olarak olarak tıp takip edilebildiği kadarıyla ilk defa Doğu medeniyetlerinde ortaya çıkmıştır. 7 Sözlü olarak intikal eden tıp bilgileri Nil, Şam ve Mezopotamya bölgelerinde büyük bir zenginliğe ulaşmıştır. Aynı şekilde tıp ile ilk tedvinler de burada ortaya çıkmıştır. Özellikle eski Mısır da tıpta uzmanlıkların oluştuğuna işaret eden belgeler vardır. 8 Aynı şekilde ileri anlamıyla tıp etiği de bu medeniyetlerde bilinmekte idi. Buralarda bu mesleği ve hekimlerin 5 Leclerc, ez-zehrâvî hakkında 1861 de yazmıştı. Yabancı kaynaklar no:7 ye bakınız. M.S.Spink ve G.L.Lewis, ez-zehrâvî nin Cirâha sını İngilizceye çevirip Arapça metin ile beraber tahkikli olarak yayınlamışlardır. Bu çalışmayı da son derece önemli notlarla zenginleştirmişlerdir. Kitabı adı, On Surgery and ALBUCASIS instruments tır. Eseri, 1973 te Londra da Wellcome yayınlamıştır. 6 Çünkü Batı enstitülerinde Arap tıp tarihi incelemeleri bilim tarihi kurumlarında değil doğubilim enstitülerinde yapılmaktadır. Bundan dolayı Arapların bilim tarihine katkıları bilim tarihi uzmanlarından ve onların günlük ilgilerinde uzak kalmaya devam etmektedir. Araplar ve onların gerçekleştirdikleri hâlâ sürgünde ve bilim tarihçelerinin uzağındadır. 7 Bilindiği gibi çok eski zamanlarda tıbbî uygulamalar, kahinler, din adamları ve sihirbazlarla ilgili bir husustu. Ayrıca tıp deneyim ve karşılaştırmaya dayalı bir bilim hâline gelinceye kadar çok uzun zaman geçirmiştir. 8 Eski Mısır da göz hastalıkları ihtisası doğmuştu. İslam medeni. Göz tabipleri milattan önce iki binli yıllarda çok saygın sosyal bir meslek erbabı olarak kabul edilmekte idiler.

12 156 İSLAM MEDENİYETİNDE TIP TARİHİNE DAİR YENİ BİR YORUM saygınlıklarını koruma altına alan katı kanunlar 9 konulmuştur. Bu da eski Doğu da hekimin sahip olduğunu yüksek sosyal statüyü ve bu toplumda hastaya verilen önemi göstermektedir. Tıp tarihçileri Doğu tıbbının Yunan tıbbının şu veya bu şekilde etkilediğini kabul etmektedirler. 10 Ancak bu etkinin düzeyi ve önemi konusunda hemfikir değildirler. Pratik tıp ve Teorik tıp Aynı şekilde Yunan döneminden öce eski tıbbın uygulama açısından çok önem taşıdığı konusunda fikir birliği bulunmaktadır. Bu dönemde tıp, kırıkların kaynaştırılması ve pek çok hastalığın tedavisi ile ilgileniyordu. Ancak teorik izaha seviyesine ulaşmamıştır. Bilakis uygulama deneyimine dayanmaya ve karşılaştırmaya, tecrübeye ve çarelere yönelmeye devam etmiştir. Başka bir ifade ile hastalığın sebeplerini gösteren, belirtilerini açıklayan, ilaçların hasta üzerindeki tesirini denetleyen kapsamlı tıp teorisi henüz ortaya çıkmış değildi. Tıbbın tekamül seviyesine ulaşıncaya kadar ve teorik nazariyenin doğuşuna müsait seviyeye gelinceye kadar pek çok gelişmeden geçtiği biliyoruz. Filhakika tıp teorisi kainatın ve hayatın olgularını açıklamaya çalışan eski Grek düşünürleri sayesinde doğmuştur. Sağlık, hastalık ve ölüm dahi bu olgulardandır. Bu şekilde tıp tabiatta insanın çevresinde meydana gelen ve onun bedenini etkileyen olguları açıklamaya çalışan genel felsefi ilkelere dayanmış oldu. Bu tıp teorisinin genel ilkeleri Yunan felsefesinden doğmuştur. Buna göre insan düşüncesi, insanla ilgili bazı olguları açıklamasına imkan verecek derecede gelişmiş bilgi düzeyine ulaşmamış olsaydı, bu teori doğmayacaktı. Grek felsefesi tıp nazariyesinde tabiat dört unsur ve dört keyfiyet üzeredir Örneğin Hammurabi Kanunu nda onaylanmış yasalar, bilmeyen kişilerin tababet uygulamaları yapmaları engellenmiştir. 10 Herodot, Yunan hekimlerinin bazı kök bitki ilaçlarının eski Mısır dan aldıklarına işaret etmekte ve Mısır ın tükenmez bir ilaç kaynağı olduğuna tanıklık etmektedir. 11 Arap çevirmenler bu felsefî kavramı Yunancadan أسطقس (ustukuss) şeklinde arapçalaştırdılar ve çoğulunu da أستقساط şeklinde türettiler. Anlamı stoichos yani unsur şeklindedir. Arapçada bu kavramın kullanımı Huneyn b. İshâk a dönemine kadar çıkmaktadır.

13 Neşet el-hamârine/çev. Eyyüp Tanrıverdi Şarkiyat Mecmuası Sayı 20 (2012-1) Bütün varlıkların aslı bu dört tekil asla ya da onların karışımına döner. Bu karışım değişik nisbetler ve faklı keyfiyetlerden oluşur. Bu unsurlar, su, hava, toprak ve ateştir. Keyfiyetler ise soğukluk, sıcaklık, rutubet ve kuruluktur. Bu unsurlardan her biri iki niteliğe sahiptir. Su, soğuktur ve nemlidir. Toprak, soğuktur ve kurudur. Hava, sıcaktır ve nemlidir. Ateş, sıcaktır ve kurudur. Bu unsurlar ile keyfiyetlerin bilinmesiyle düşünür kainatta var olan herhangi bir şeyin terkibini değerlendirebilir ve bunun niteliklerini bilebilir. Aynı şekilde sözgelimi mevsimlerin değişmesiyle ya da yükseklik, alçaklık dolayısıyla coğrafi mekanların değişmesi veya rüzgarların esmesi, bu rüzgaların özellikleri ve estikleri yönün değişmesiyle iklimde meydana gelen değişimleri açıklayabilir. Tıp esas olarak insan bedeni ilel ilgilendiği için bu teoriye uygun olarak insan bedeni de dört karışım içermektedir. Bunlardan herbiri de iki özelliğe sahiptir. Karışımlar şunlardır: Kan; sıcaktır ve nemlidir. Sarı safra, sıcak ve kurudur. Balgam, soğuk ve nemlidir. Karasafra, soğuk ve kurudur. Bu karışımların insan bedenindeki dengesi tabii olduğu zaman beden sağlıklı olur ve bedenin mizacı mutedil olur. Ancak bu denge bozulursa bedenin mizacı itidalden çıkar. Karışımların dengesindeki bozukluğun şiddetine göre de değişim sırırlı veya aşırı olur. Basit bozukluklarda mizac galip karışımın özelliklerinden etkilenir. Bozukluk şiddetli olursa beden hasta hâline girer, yani sağlık sınırından çıkar. Galip karışımın özelliklerinden etkilenen bu dengelemedeki basit bozukluk belirli özellikler ve hususiyetler ile ortaya çıkar. Bu özellikler insanın hayatını etkiler. Bundan dolayı tutumları itibariyle sağlıklı insanlar dört kısma ayrılmıştır. Her kısmın kendine özgü hususiyetleri ve özellikleri vardır. Tıp kurumları haricindeki günlük hayatımızda hâlâ mizacın bu dört kısımdan oluştuğunu kabul ederiz ve bu mizaç sahiplerinin özelliklerini

14 158 İSLAM MEDENİYETİNDE TIP TARİHİNE DAİR YENİ BİR YORUM tanırız. Kimisi kan mizacı sahibidir, bunda tabiat keskin ve sıcaktır. Kimisi kara safra mizacına sahiptir. Kimisi de sarı safra mizaçlıdır. Bunlardan her biri belirli özelliklere sahiptir. Romancılar, psikologlar ve hukukçular, hatta halk bu özellikler hakkında değerlendirmelerde bulunur. Bütün bunlar esenlik ve beden sağlığı kapsamında olur. Bu karışımlardaki dengenin bozukluğu aşırı olursa hastalığa sebep olur. -Burada hâlâ eski tıp teorisinin izahı üzerinden yürüyoruz.- Tedavi edicinin müdahelede bulunması gerekir. Tedavi edici artmış olan karışımı tedavi yöntemleriyle bedenden atmalıdır. Böylece beden itidale döner. Bir kısım ilaçlar, sarı safrayı boşaltır, bir kısmı kara safrayı boşaltır, vs. Bu tedavi başırılı olmazsa bazı bozukluklar fizyolojik yöntemleri kullanmayı gerektirebilir. Mesela kan karışımı artmış olan hastadan kan almak gibi. Bu teoriye uygun olarak hekim, bazı insanların sıcaklık, soğukluk gibi harici etkiler sebebiyle diğerlerinden daha çok belirli bir hastalığa yakalanmasını anlayabilir. Aynı şekilde bazı hastalıkların niçin yılın belirli mevsimleriyle ilgili oluşunu anlayabilir. Bazı hastalıklar kışın artar, bazılar yazın, bazılar ilk baharda. Uygulama alanında teorik tıp Uzun tıp deneyimlerine ve ince gözlemlere dayalı bu söylemleri düşündüğümüzde eski hekimlerin yaptığı işin büyüklüğünü ve tıp bilgisinin bu hekimlerin sanatsal tecrübesinden ve gayrete dayalı uygulamalarının özü olduğunu anlarız. Aynı şekilde bu tıp bilgilerinin bütün halklara mensup bu düşünür ve hekimlerin, dahi insanların binlerce yıl boyunca süren çabalarının bir özeti olduğunu görmüş oluruz. Düşünürler, tıp olguları da dahil olmak üzere tabiatın bütün olgularını kendi dönemlerinde egemen felsefi inanışlara uygun olarak açıklamaya çalışmışlardır. Bu gün dahi aynı şeyi yapmıyor muyuz? Bu gün eski açıklamaları kabul edemeyeceğimiz doğrudur. Ancak doğru değerlendirmeleri de görmezden gelemeyiz. Bu değerlendirmeler de oldukça çoktur. Bu gün dahi doğru kabul ettiğimiz pek çok şey belki de gelecekte geçersiz olabilecektir. Bu tıbbî mülahazaların isabeti, beşeri tecrübenin zenginliği, tedavinin

15 Neşet el-hamârine/çev. Eyyüp Tanrıverdi Şarkiyat Mecmuası Sayı 20 (2012-1) başarısı ve çoğu zaman tıbbî müdahaleler sebebiyle bu tıp teorisi milattan önce X.yüzyılın ilk yarısından 12 miladî XV.yüzyıla kadar genel olarak saygın ve egemen olmaya devam etti. Grek ve Helenistik dönemlerinde 13 aynı şekilde Arap döneminde de bilim bu teoriyi aşamadı. Bu teori, Rönesans tan sonraya kadar uzun bir süre Latin Avrupa da da egemen oldu. Bu teori ancak aydınlanma dönemi denilen önceki yüzyılda nihai olarak geçerliğini yitirdi. Grek yazarlar kitaplarında teorik tıp ile pratik tıbbı birbirinden ayırmışlardır. Arap yazarlar da böyle yapmıştır. Arap yazarlar theorie kavramını karşılamak üzere el-ilmu n-nazarî ya da ilm veya en-nazar kelimelerini kullanmışlardır, peaxis kavramını karşılamak üzere de el-ilmu lamelî ya da el-amel kelimelerini kullanmışlardır. Makedon işgalinden önce Doğu da tıp Eski Doğu toplumlarında tıp saygın bir meslek olmuştur. Hekimler, Doğu nun muhtelif bölgelerindeki meslektaşlarının tecrübelerini aktarmışlardır. Böylece ilaç olarak kullanılan tıbbî bitki her yerde bilinir hâle gelmiştir. Doğal olarak dillere göre bu bitkinin ismi farklı farklı olmuştur. Hatta aynı dil kapsamında değişik bölgelerde de değişik isimler kullanılabilmiştir. Meliklerin ve emirlerin saraylarında büyük hekimler görevlendirilmişlerdir. Bir kısmının şöhreti oldukça yayılmış uzak bölgelere ulaşmıştır. 14 Ticari ilişkiler ve komşuluklar sonucunda Doğu tıbbı bir bütünlük formuna ulaşmıştır. Çünkü hekimler tevarüs ettikleri tecrübeleri paylaşmış ve başkalarının tecrübelerinden yararlanmışlardır. Ne var ki bu doğu tıbbı, klinik uygulaması ve ilaç bilgisi ve bazı cerrahî bilimler ile sınırlı kalmıştır, doğum, kırıkların kaynaştırılması ve yaraların tedavisi gibi. 12 Bu nazariye İbukrât döneminde netleşmeye başladı. Câlînûs dönemine kadar gelişmeye devam etti. Bu d - nemde ise nihai şeklini aldı. İbukrât M.Ö ; Câlînûs ise milâdî yılları arasında yaşamıştır. 13 Helenistik dönem, Helenlere ait/onlarla ilgili anlamında bir kavramdır. Helenistik dönem, Doğu yu istila eden Büyük İskender ile başlar. Bu dönem Helen yani eski Yunanlılar olan Greklere nisbet edilir. Çünkü bu dönemde Helen yani Yunan medeniyeti doğu medeniyetleri ile karşılaşmıştır. Doğu bölgesinde Helenizm milattan önce III.yüzyıldan Roma istilasına kadar devam eder. Doğu bölgesindeki tıp tarihi açısından Helenistik dönem Roma dönemi boyunca da devam eder. Çünkü Romalılar, Yunan tıbbının etkisi altında kalmış ve yeni bir şey üretememişlerdir. 14 Bazı Fars kralları, hanedan ailenin hekimliğini yapmak üzere Mısır dan hekim talep etmişlerdir.

16 160 İSLAM MEDENİYETİNDE TIP TARİHİNE DAİR YENİ BİR YORUM Bu aşada tıp eski dönemlerden kalma ve aslı itibariyle kâhinlik ve sihir çağlarına dönen bazı kuruntuların pek çoğundan arınmıştır. Makedonyalı İskender ile beraber Yunanlılar, Mısır, Şam ve Mezopotamya bölgelerine geldiklerinde, Doğu hekimleri Yunan tıbbını öğrendiler ve onda iki unsur buldular: Bunlardan birincisi pratik tıptır. Bu ise kendilerinin de uyguladığı tıptan çok farklı değildi. Bunda garipsenecek bir şey yok, çünkü Grekler de esas olarak bilgilerini medeniyet merdiveninde kendilerinden önce yer alan eski Doğu nun bilimlerinden alan halklardan biriydi. İkincisi teorik tıptır. Bu da Grek tıp teorisine dayanmakta idi. Bu ise daha önce belirtildiği gibi Doğu için yeni bir tıp idi. Yunanlılar ile Doğu halkları arasındaki tanışma ve kaynaşmanın bir neticesi olarak insanlık büyük bir ilerleme kaydetti. Bu ilerleme medeniyet, kültür, sanat, meslek ve bilim gibi hayatın bütün alanlarında sağlandı. Halklar bilgiyi karşılıklı olarak paylaştılar. Bu da bilgiyi ruhî ve kalî olarak geliştirdi. Kenanlılar, yani Fenikeliler ticaretlerinde Kuzey Afrika ve Doğu İberya kıyılarında uzak mesafelere kadar ulaşmış ve buralarda pek çok ticari merkezler kurmuşlardı. 15 Bu ilişkiler sayesinde Akdeniz de barış havası egemen oldu. Bu sayede Asya, Afrika ve Avrupa arasında denizcilik ve ticaret gelişti. Bu durum milâttan önce X.yüzyıldan Greklerin bazı Kenân veya Kartaca merkezlerine askeri olarak nüfuz etme faaliyetlerinin başlangıcına kadar devam etti. 16 Sonra da Grekleri, Romalılar takip etti. Bu sırada askeri bir karakter alan çekişme unsurunun ortaya çıkışı ile Akdeniz havzasında barış, kardeşlik ve güven havası bulandı. Nihayet Romalılar, Afrika da Kenanlılara ait Kartaca kentini yaktılar. Böylece Romalılar Akdeniz e hakim oldular ve kıyılarda oturan halkları hakimiyetleri altına aldılar. 15 Bu merkezlerin ön önemlisi ve en meşhuru günümüzdeki Tûnus kenti yakınlarında olan Kartaca dır. F - kat bundan önce Kenân ticaret merkezleri, M.Ö.XII.yüzyılda Atlas okyanusu kıyılarına dayanmış İberya da Kâdiş e kadar uzanmıştı. Çok geçmeden Kartaca dahi kendisine bağlı ticaret merkezleri oluşturdu. Meselâ M.Ö.VI.yüzyılda Belyârd adalarında bulunan İbiza gibi yerlerde kurduğu ticaret merkezleri bunlardandır. Kartaca M.Ö.814 te kurulmuştu, ismi Kart Hadş idi. Akdeniz havzasında en önemli ticaret merkezleri Ugarit ve Sur kentleridir. Her ikisi de Kenan şehridir. Bu ticaretin en önemli hedefi kalay, bakır, gümüş temin etmek, erguvan ayrıca Asya ve Afrika dan temin edilen Kenan ürünlerini sarf etmektir. Eski Grek kitabeleri, ayrıca Sicilyalı Diodor ve Strabon gibi tarihçiler buna tanıklık etmektedir. 16 Bu çekişme M.Ö.VI.yüzyılda zirvesine ulaşmıştı.

17 Neşet el-hamârine/çev. Eyyüp Tanrıverdi Şarkiyat Mecmuası Sayı 20 (2012-1) Kenanlıların medeniyetlerinin bütün unsurlarını Kuzey Afrika ya ve İberya Yarımadası na aktardıkları konusunda kuşku yoktur. Doğu tıbbı da bunlar arasında yer alıyordu. Doğu ile Kuzey Afrika ve İberya Yarımadası arasındaki ilişkilerin eskiliğini anlamamız önemlidir. Bu ilişkiler, mimari, yazı ayrıca fildişi işçiliği, kukla yapımı gibi el sanatları, bardakçılık, özlü sözler gibi medeniyetin diğer unsurlarının yanısıra pek çok dini inanışın ve dil etkilerinin 17 Kenanlılar yoluyla Doğu dan Batı ya intikalini beraberinde getirmiştir. 18 Helenistik dönem Helenistik dönemde bölgemizdeki medeniyet ve sanat tarihini çoğunlukla biliyoruz. Bu dönemde bilim gereken ilgiyi henüz görmemiştir. Bunun sebebi de daha önce işaret ettiğimiz gibi, Batı da bilim tarihi çevrelerinde egemen olan düşüncedir. Bu düşünceye göre bilim Greklerle başlamıştır. Bundan dolayı Batılı bilim tarihçileri, Doğu nun bu aşamada mimari, mühendislik ve diğer sanatlarda yaptığı katkılar dışında, bilime pek bir şey katmış olabileceğini beklememektedirler. Buna bağlı olarak hiç kimse Mısır, Şam ve Mezopotamya gibi en eski medeniyetlerin mirasçısı olan Doğu tıbbı ile Grek işgalcileriyle gelen tıp arasındaki nasıl bir etkileşim olduğunu açıklayan derinlikli bir araştırma yapmanın zaruretini fark etmemiştir. Sözgelimi Makedonlar ile gelen yeni ilaçlar nelerdir? Makedonların Doğu da tanıdıkları ilaçlar nelerdir?... İskender krallığının onun vefatından hemen sonra küçük krallıklara bölünmesinden sonra Doğu ile Batı arasında etkileşim bütün gücüyle devam etmiştir. Bundan sonra da Romalılar yeniden Doğu ya geldiler ve medeniyetleri ve kültürleri eriten bu potaya eklendiler. Fakat Grek tıbbı egemen olmaya devam etti. Yunanca da yazı dili olmaya ve hekimler arasında iletişim dili olmaya devam etti. Hakim olan Romalıların dili olan Latincede önemli bir kitap yazılmadı. Buradan hareketle Roma nın niçin tıp aleminde önderliği sözgelimi Atina dan veya İskenderiye den alamadığını anlamaktayız. 17 Muhammed Harb Ferzât, Delâlât hadâriyye, Adnân el-bunnî, el-alâkât beyne l-ken âniyyîn ve l-isbân, 50.

18 162 İSLAM MEDENİYETİNDE TIP TARİHİNE DAİR YENİ BİR YORUM Daha sonra Roma Devleti, Hıristiyanlığı benimsedi. 19 Böylece Hıristiyanlığı gizlice benimsemiş ve onu gizlice yaymaya çalışan Hıristiyanlar ile paganlar arasındaki çekişme durdu. Bu aşamada Şam bölgesi sakinleri, onların yeni dini kabul ettiklerinin işareti olmak üzere Süryanîler yani inananlar adını aldılar. Dillerine de Süryanîce dediler. Böylece eski isim olan Aramîler ve Aramîce ismi kullanılmaz oldu. 20 Eski Doğu toplulukları, Aramîler döneminde kültürel bir birlikte kaynaşmış idiler. Bu birlikte Bâbil, Keldânî, Asûr, Kenân, Amûrî vb. unsurlar erimiş bulunuyordu. Öyleyse bu eski medeniyetlerin birleştiricisi, Aramîler idi. Aynı şekilde Aramîler beşeri bir tür veya bir ırk olmaktan önce bu yeni kültürün sahipleri olmuşlardır. Süryanî kültürü, İslam ın gelişine kadar Şam ve Mezopotamya da devam etti. Mısır da da benzer bir gelişme yaşandı. Çünkü medeniyet rekabetiyle eski Mısır, İskender ile beraber gelen Yunan medeniyetine tesir etmiş ve onlardan etkilendi. Böylece Mısır da yeni bir dönem başladı. Mısır, Hıristiyanlığı kabul edince kültürü Kıptî kültürü adını aldı. Öyleyse Kıptî kültürü Helenistik-Hıristiyan dönemde Mısır kültüründen ibarettir. Roma İmparatorluğu başkenti Roma olan batı ile başkenti Kostantiniyye olan doğu olmakla üzere iki devlete bölününce, bu saygın imparatorluğunun batı bölümleri genel olarak ilim bilhassa tıp alanlarında doğu kısımlarına yetişemedi. Bunda şaşılacak bir durum yoktur. Çünkü eski Doğu ilimlerinin ve medeniyetinin devamını Doğu Roma yani Bizans temsil etti. Bizans bu anlamda Bâbil, Memfîs, Nînuvâ nın devamıdır. Aynı şekilde Atina, Antakya ve İskenderiyye nin devamıdır. Bundan dolayı Batı Avrupa da tıbbın seviyesi geriledi. Bizans İmparatorluğu nda ise yükselmeye devam etti. Batı Avrupa, mesela Câlînûs un 21 kitaplarını kuşatamadı. Oysa Doğu da bu eserler tamamen 19 Hıristiyanlığın kabulü ve yayılışı kademeli ve gizli bir şekilde gerçekleşti. Öncelikle mahrum bölgeler ile f - kir kesimler yeni dini benimsemekte idiler. Paganlar, bilhassa yönetim Hıristiyanlığın yayılışı ile bir çok şekilde mücadele etti. Buna rağmen er-ruhâ kırallığı I.yüzyılda Hıristiyanlığı resmen kabul etti. (Pikolivskaya, Hibbî). Bizans devleti ise Kostantin dönemine kadar Hıristiyanlığa müsamaha göstermedi. Bizans Hıristiyanlığından ancak IV.yüzyıldan itibaren söz edilebilir. 20 Bkz. Pikolivskaya, Hibbî, Atiyye gibi yazarların eserlerine bakınız. 21 Câlînûs, milâdî II.yüzyılda yaşadı. Hayatının bir bölümünü Roma da geçirdi. Ancak eserlerini anadili olan Yunanca yazdı.

19 Neşet el-hamârine/çev. Eyyüp Tanrıverdi Şarkiyat Mecmuası Sayı 20 (2012-1) anlaşılır oldu ve inceleme ve yoruma konu oldu. 163 Ancak teorik tıbbın gelişmesi Bizans döneminde durakladı ve donuklaştı. 22 Bu donukluk bir süre devam etti. Nihayet İskenderiyye de 23 ve daha sonra İslamî dönemde onu canlandırma girişimleri yaşandı. 24 Bölgemiz tıp tarihinin Helenistik dönemi iki aşamadan geçmiştir: Birincisi, paganlık dönemidir. Bu dönem, milattan önce III.yüzyıl ile milattan sonra III.yüzyıl arası dönemi kapsar. Bu dönemde Şam da Selevkoslar, sonra Romalılar hükmetmiştir. Nihayet Roma Hıristiyanlığı kabul etmiştir. Bu dönemde Mısır da Ptolemaios hanedanı, onlardan sonra da Romalılar hükmetmiştir. İkinci dönem bölgenin miladi IV.yüzyılda resmi olarak hıristiyanlaşması ile başlar, İslam ın gelişine kadar sürer. Bu dönemde tıbbın tedvin dili öncelikli olarak Grekçe idi, Süryanîce Doğu da ikinci dil, Mısır da da Kıptîce ikinci dil konumunda idi. Bu dönemde Doğu toplumları Yunan felsefesini tanıdılar. Hatta onun özellikle de yeni akımlarının zenginleşmesine katkı sağladılar. 25 İskenderiyye Makedonyalı İskender işgal için Doğu ya geldiğinde beraberinde hocası Aristo dan mülhem yeni fikirler de getirdi. Buna göre alemşumul bir medeniyetin oluşumuna hazırlık olmak üzere Batı ile Doğu nun görüşmesi ve etkileşmesi zaruri görülmekte idi. İskender dahi Batılı bazı toplulukları Doğu ya naklederek buralarda iskanlarını sağlamak istedi. Yeni bazı şehirler inşa etti. Onun bazı ardılları da böyle davrandılar. Filhakika hiçbiri İskenderiyye gibi başarılı olamadı. İskenderiyye Doğu nun Batı ile imtizacı, beşeri unsurların etkileşimi, bilgi değişimi, etkileme, etkilenme konusunda hızlı bir şekilde meyvesini verdi. İskenderiyye, tıp-felsefe akademisi, kütüphanesi ve müzesi ile parladı. 22 Krş.Sezgin, Târîhu t-tıbb, Cevâmiu l-iskenderâniyyîn i kastediyoruz. 24 Bkz. Sezgin, Târîhu t-tıbb, Özellikle yeni eflatunculuğu kastediyoruz. Çünkü teorik tıb, İslam dan önce özellikle Latinler arasında ön - mini yitirmiş bulunuyordu.

20 164 İSLAM MEDENİYETİNDE TIP TARİHİNE DAİR YENİ BİR YORUM İskenderiyye, İslam fetihlerine kadar uzanan dokuz asırlık hayatında yükselme, donukluk ve gerileme dönemleri yaşadı. 26 Yükseliş dönemlerinden birinde dünyada tıp ilimlerinin birinci merkezi hâline geldi. Büyük yorumcu Hîrûfîlûs, meşhur fizyolog Îrâzistrâtûs, İskenderiyye de çalıştı. 27 Bazı araştırmacılar İskenderiyye nin donukluk dönemlerinden birinin milâdî II.yüzyılda yaşandığına inanmaya maildir. Câlînûs bu dönemde İskenderiyye yi ziyaret etmiştir. İskenderiyye, parlak dönemlerinden birini de İslam dan hemen önce yaşadı. Bu da teorik tıp bilimlerinin bütün Bizans dünyasında bilhassa Latin Batı da donuklaştığı ve durgunlaştığı dönemden sonra oldu. İskenderiyye akademisi bunu fark etmiş ve teorik tıbbı yeniden canlandırmak için başarılı bir girişimde bulundu. Bunun için tıbbın temel kitaplarından yirmi tanesini tespit etti. 28 Bunlardan dördü İbukrât, diğerleri Câlînûs a aittir. Bu kitaplar öğretime uygun bir şekilde sıralandı. Daha sonra bu kitaplar öğretim amaçlarına uygun bir şekilde özetle yeniden yazıldı. 29 Bu öğretim koleksiyonu, Cevâmiu l-iskenderâniyyîn adıyla şöhret buldu. el-cevâmi burada el-mulahhasât anlamındadır. İskenderiyye bu şekilde yeniden teorik tıbba itibar kazandırdı. Bu sırada dünyanın durumu değişmiş bulunuyordu. Akdeniz in kuzeyinde Yunanca konuşan bölge, bu tehlikenin önemini kavrayacak durumda değildi. Çünkü Grekler bu esnada medeniyet vakalarının cereyan ettiği sahneden çekilmek üzere idiler. Doğu ise bu sahnede yer almaya hazırlanıyordu. Bu nedenle Cevâmiu l-iskenderâniyyîn Yunan dünyasında kayda değer bir yankı uyandıramadı. 30 Bunun önemini anlayanlar ise Mısır ve Şam hekimleri oldu. Mısır da yeni kurulmuş olan tıp okullarında Cevâmiu l- 26 İskenderiyye Akademisi nin son dönemleri hakkında Meyerhof un (Mine l-iskenderiyye s.40-53, çev. Bedevî) eserine bakınız. Mütehassıslar tarafından yapılan pek çok araştırmaya dayanarak Meyerhof a göre miladi IV.yüzyıl sonlarında İskenderiyye de ne pagan felsefî bir akademi ne de bir kütüphane vardı. Bu araştırmaların en önemlileri ise Breccia ve Forlani nin çalışmalarıdır. Ayrıca bkz. Kanavâtî, el-mesîhiyye, Herophilos, M.Ö.330 tarihlerinde şöhret yapmış, Exasistratos ise yaklaşık M.Ö tarihleri arasında yaşamıştır. 28 Bu sayı etrafında araştırmacıların görüşleri farklıdır, bkz. Meyerhof, Bu çalışma bir hocalar ekibi tarafından gerçekleştirilmiştir. Stephanas, Gessios, Marinos bunlardandır. Tercihe göre bu çalışma milâdî VI.yüzyılda yapılmıştır. el-kıftî nin yer verdiği üzere çalışma Ankalavus ile işbirliğiyle yapılmıştır, bkz. Meyerhof, Mine l-iskenderiyye s.45-53; Sezgin, Târîh s.142; Kanavâtî, el- Mesîhiyye, s Bkz. Sezgin, Târîh s