istanbul TiCARET ODASI YAYlN NO: DIŞ TiCAREYlE ULUSLARARASIKURALLAR BANKA UYGULAMALARI Erdoğdu PEKCAN İKİNCİ BASKI istanbul- 1991

Transkript

1

2 istanbul TiCARET ODASI YAYlN NO: DIŞ TiCAREYlE ULUSLARARASIKURALLAR VE BANKA UYGULAMALARI Erdoğdu PEKCAN İKİNCİ BASKI istanbul- 1991

3 C YAYlNLARI Cağaloğlu-iSTANBUL s2a sa 12

4 ÖN SÖZ Dünya pazarlarına hakim olan gelişmiş ülkelerin yanında, gelişmekte olan ülkelerin de bu pazarlara intikali ve hatta ülkemiz konumunda olduğu gibi uluslararası ticarette sür'atle söz sahibi olabilme gayretleri, dünya ticaretinde önemli gelişmelere neden olmuş ve bu gelişmeler, dış ticarette mal, hizmet ve para hareketlerine ilişkin uygulamaların ortak anlayış ve uyum içinde yürütü/mesini sağlayacak bazı genel kuralların tayinini gerektirmiştir. Bu gelişmelerin ışığı altında Milletlerarası Ticaret Odası'nca yapılan çalışmalar ve geniş ölçüde örf ve adet/ere dayanılmış şekliyle vazedilen prensipler, Türkiye de dahil olmak üzere birçok ülkede hemen hemen bütünüyle tasvip ve kabul görmüştür. Bu sebepledir ki, gerek dış ticaret faaliyetlerinin yürütülmesinde, gerekse kambiyo rejimimizde meydana gelen yapısal değişikliğin tatbikinde daha fazla bilgi ve deneyim ihtiyacı belirmiş, dış ticaret faaliyetlerinin yürütülmesinde milli mevzuatımız yanında, uygulamaları düzenleyen uluslararası kuralların da bilinmesine gerek duyulmuştur. İşte bu ihtiyacın bir dereceye kadar giderilmesini teminen, dış ticarette teslim ve ödemelere ilişkin genel kuralları ve bazı sorunları içeren bu çalışma, Odamız Dış Ticaret Müşaviri Erdoğdu PEKCAN tarafından hazırlanmış ve ilgililerin istifadesine sunulmuştur. Kendilerine teşekkür eder, yayının üyelerimize ve bu konuya ilgi duyanzara yararlı olmasını dileriz. Prof. Dr. İsmail Özaslan Genel Sekreter

5

6 içindekiler ÖN SÖZ GiRiŞ Tanımı Uluslararası Kurallar Tarafları Yarar ve Sakıncaları Bankaların Sorumluluğu Tahsil Emri Ödeme Türleri... 9 Ve sa ik Karşılığı Ödeme... 1 O Paliçe Kabulü Yoluyla Ödeme... 1 O Taahhütname Karşılığında Teslim Banka Garantisi Karşılığında Teslim işleyişi TAHSiL VESiKALARI HAKKINDA ULUSLARARASI KURALLAR 1. Tanımı Uygulayan Ülkeler Tahsil Vesikaları Hakkında Yeknesak Kurallar 1978 Revizyonu, MTO Yayın No: Genel Hükümler ve Tanımları Yükümlülükler ve Sorumlulukları lbraz Ödeme Kabul Emre Yazılı Senetler, Makbuzlar ve Benzeri Belgeler Protesto Başvurulacak Kimse ve Malların Korunması Akıbet ihbarı Faiz, Komisyon ve Masrafları AKREDiTiF işlemleri 1. Tanımı Akreditifin Tarafları Akreditif işleminin Başından Sonuna Kadar Geçirdiği Aş am alar Akreditif Türleri Açılış, Ödeme ve Rambursman Biçimleri Yönünden Akreditifler Süreler...,... 40

7 DIŞ TICARETTE KULLANILAN BELGELER 1. Tanımı... ::42 2. Ticari Belgeler Resmi Belgeler Taşıma Belgeleri Sigorta Belgeleri Finansman Belgeleri Akredif Vasaikinin incelenmesi ithalat KREDILERi 1. Akreditif Kredisi Aval ve Kabul Kredisi Finansal Kiralama (Leasing) IHRACAT KREDiLERI 1. V esikah iştira Vasaik Mukabili Avans Iskonto Fo rf aiting Karşılıklı Akreditif Red Ciause Akreditif Factoring ihracat Kredi Sigortası ULUSLARARASI TiCARi TERiMLER INCOTERM 1990-TAŞIMACILIGIN CiNSiNE GÖRE KULLANILACAK YENi TERiMLER AKREDiTiFLER HAKKINDA ULUSLARARASI KURALLAR 1. Tanımı Uygulayan Ülkeler AKREDiTiFLERE ilişkin YEKNESAK TEAMÜL VE UYGULAMALAR M.T.O. YAYlN NO EKLER... : YARARLANILAN KAYNAKLAR

8 GiRiŞ iç ticarette olduğu gibi uluslararası ticari işlemlerde de karşılıklı borç ve alacak konularını içeren bir sözleşmenin, sağlıklı bir alış-verişe esas olduğu bilinmektedir. Zira bu sözleşmeyle satıcı teslim borcunu, alıcı da ödeme yükümlülüğünü karşılıklı olarak kabullanmiş ve müşterek kurallar içinde yerine getirilmesini taahhüt etmiş bulunmaktadırlar. Hal böyle iken zaman zaman bu taahhütlerin, ülkelerin coğrafi ve siyasi durumlarından kaynaklanan sebeplerle, söz verilen günde ve yeterince yerine getirilmediği görülmekte, bunun yanında tarafların niyet ve beceri sorunu da, kararları etkileyen önemli faktörler arasında bulunmaktadır. Neticede doğan aksaklık ve rahatsızlıklar, zorunlu bir kredi ihtiyacını yaratmakta ve bu ihtiyaç da beraberinde riski oluşturmaktadır. Zira bu durumda ya satıcının önce malı teslim edip bedelini sonra almaya, ya da alıcının mal bedelini peşin ödeyerek mala bilahare sahip olmaya rıza mecburiyeti getirmektedir. Devletçe alınan ekonomik kararlar ve ülkelerin içinde bulunduğu politik istikrarsızlıkların da ticari ilişkilerin rahatsızlığına ve riskiere sebebiyet verdiği, özellikle mal bedeli transfer güçlüklerini yarattığı malumdur. Bütün bu sebeplerden başka mal bedeli konusunda satıcının sevkiyatı müteakip, alıcının ise malın eline ulaşmasından sonra tahsil ve tediye istekleri de ticari ilişkileri etkileyen faktörler olarak görülmektedir. Karşılıklı ilişkilerin normal çerçeve içinde devamı ve geliştirilmesi açısından ewela teslim ve ödemeler konusunda bilinen sorunların giderilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Bilindiği üzere dış ticarette malların teslimi ve tesellümü belgeler vasıtasıyla sağlanmakta, mallarla ilgili belgelerin zamanında ve istenen şekliyle alıcıya ibrazı halinde teslim borcu yerine getirilmiş bulunmaktadır. Bu belgeler, usulüne uygun tanzim edilmiş cirolu konişmento yanında, sigorta konusu varsa sigorta poliçesi, ticari fatura ve sözleşme muhteviyatı diğer vasaikten oluşmakta ve yüklemeyi müteakip alıcıya sevki gerekmektedir. Aynı zamanda malları temsil eden yükleme belgeleri, bankacılıkla da özel bir önem taşımakta, bu tür belgelerin sahipliği, malların da sahipliğini ifade etmektedir. Sevk evrakının ciro yoluyla devri karşılığında da dış ticarete konu malların, bankal~uca finansmanı sağlanabilmektedir. Malların teslimi ve tesellümünün bu şekilde belgeler aracılığıyla çözüme kavuşturulmasından sonra, ödemenin nerede nasıl yapılacağı yani ödeme şeklinin tayini gerekmektedir. ı

9 Tarafların ödeme metodunun seçimindeki düşüncelerinin, ticaret ve transfer riskleri yanında, satıcının mal elinden çıkar çıkmaz parasını almak, alıcının da satış parasının ödenmesini hiç olmazsa malları teslim alıncaya kadar geciktirmek şeklinde tezahür eden çıkar çatışmalarından etkilendiği muhakkaktır. Alıcı ve satıcı arasında tam güvene dayalı bir ilişkinin varlığı halinde mal bedelinin peşin alınmadan malın tesliminde, alıcı tarafından da mallar teslim alınmadan bedel tediyesinde sakınca görülmeyebilir. Dış ticarette açık hesap ve peşin ödeme olarak isimlendirilen bu sistemde bankalar teminat sağlamaksızın sadece mal bedellerinin transferine aracılık etmektedirler. Şayet taraflar arasında güvene dayalı böyle bir ilişkinin bulunmadığı ve alıcı ülkede ekonomik ve politik istikrarın varlığından şüphe duyulduğu hallerde ödemelere ilişkin işlemler banka güvencesiyle sağlanmakta ve bu işlemlerin büyük bir bölümü Tahsil Vesikaları ve Vesikalı Akreditifler şeklinde tezahür etmektedir. Bu tür ödeme metodlarıyla, belgelere dayalı olarak bankacılık sisteminin sağladığı güven altında, ihracatçının malları teslimini müteakip parasını tahsil etmesi, ithalatçınında malları teslim aldığı zaman bedelini ödemesi, yani satıcının teslim ve alıcının ödeme borçlarını aynı anda yerine getirmeleri sağlanabilmektedir. Ve bu tür bankacılık işlemleri, bankaların kredi dışında hizmet işlemlerini teşkil etmekle beraber, bunun yanında avans, kabul, aval iskonto ve iştira şeklindeki banka kredilerinin sağlanmasında da bir yardımcı araç olarak rol oynamaktadır. Sunulan çalışmada yukarıda kısaca bahsedilen ödeme metodlarının incelenmesine çalışılmakta, ayrıca dış ticaret işlemlerinin sahip bulunduğu önemli fonksiyonlar ve dış ticaret belgeleri hakkında açıklamalarda bulunulmaktadır. Uluslararası bankacılık teamülleri yanında, ülkemizdeki uygulamaların da karşılaştırıldığı çalışmanın içinde, ödeme metodları itibariyle alıcı ve satıcılar için yarar ve sakıncalar, dış ticaret belgelerinin tür, şekil ve teminat değerleri üzerinde de durulmakta, Milletlerarası Ticaret Odası tarafından kararlaştırılan Tahsil Vesikaları ve Vesikalı Akreditifler Hakkındaki Ortak Kurallar'ın metinlerine de yer verilmektedir. Erdoğdu PEKCAN 2

10 TAHSiL VESiKALARI 1. TANIMI Vesikalı tahsilde satıcı, malları sevkettikten sonra sevk belgelerini, görüldüğünde ödenmesi veya paliçesinin kabul edilmesi karşılığında alıcıya teslim edilmek üzere bankasına emanet eder. Genellikle kredili satışlarda sevk belgelerine bir vadeli poliçe eklenir. Bununla beraber, bazı satıcılarda (genellikle Ingilizce konuşan ülkelerdeki satıcılarca) vadesiz satışlarda da belgelere görüldüğünde ödenecek bir paliçenin iliştirildiğine rastlanmaktadır. Vesikalı tahsil yönteminde bankalar, satıcıdan aldıkları tahsil talimatına göre hareket ederler. Tahsil işinde aracılık eden bankalar, işe dikkat ve özen göstermek ve işi kendilerine duyulan güvene layık olacak biçimde iyi bir şekilde yapmakla yükümlüdürler. Buna göre, satıcı, tahsil edilmek üzere bankasına emanet ettiği sevk belgelerinin, bankaca sadece verdiği talimatın yerine getirilmesi halinde alıcıya teslim edileceğinden emindir. Kuşkusuz vesikalı tahsil metodu, bankacılık sisteminin sağladığı böyle bir güven nedeniyle satıcı açısından Açık hesap yöntemine nazaran mal bedellerinin tahsilinde daha emin bir yoldur. Bununla berabar, tahsil işlemlerinde bankaların işe gerekli dikkat ve özen göstermekle yükümlü olmaları dışında, mal bedellerinin ödenmesi konusunda herhangi bir sorumlulukları söz konusu değildir. Bu nedenle de veasik karşılığı ödeme metoduna genellikle tarafların birbirlerine tam güven duydukları ve kambiyo sınırlamalarından doğan bir transfer riskinin söz konusu olmadığı durumlarda başvurulur. 2.ULUSLARARASIKURALLAR Vesikalı tahsil işlemleri bankalarca Milletlerarası Ticaret Odası tarafından karşı standart kurallara göre yürütülmektedir. Halen Milletlerarası Ticaret Oda laştırılan sının Tahsil Vesikaları Hakkında Yeknesak Kurallar, 1978 Revizyonu MTO Yayın No.322 yayımı yürürlüktedir. Söz konusu kurallar, ülkemiz de dahil olmak üzere, hemen hemen bütün ülkelerdeki bankalarca uygulanmaktadır. Bu kurallarla, vesikalı tahsinerin taraflarının karşılıklı hak ve borçları düzenlen Ancak, bu kuralların uygulanması, taraflar arasındaki anlaşmalara veya milli miştir. 3

11 veya yerel yasa ve yönetmeliklerin emredici hükümlerine aykırı olmamasına bağlıdır. Bu nedenle ülkemizdeki uygulamada Borçlar yasası ile kambiyo mevzuatımızın bu kurallara önceliği vardır. 3. TARAFLARI Vesikalı tahsil sisteminin tarafları aşağıdaki şekilde gösterilmiştir: 1. Satıcı 4. Alıcı ~ı ı t 2. Satıcının Bankası 3. Muhabir banka (Mudi) (Gönderen Banka) ı.. ı (M uhatap (Tahsil/ibraz bankası) Yukarıda da görüldüğü gibi vesikalı tahsillerele genel olarak dört taraf vardır: Mudi Gönderen Banka Tahsil/ibraz Bankası Tahsil belgelerini, bir tahsil emri ekinde bankasına veren satıcı (ihracatçı)'dır. Mudinin belgeleri tahsile verdiği bankadır. Bu banka, belgeleri tahsil talimatına iliştirerek alıcının ülkesindeki muhabirine gönderir. Vesikaların, gönderen bankadan aldığı tahsil talimatına göre muhataptan tahsili veya muhataba kabule sunulması işini gören bankadır. Muhatap Vesikalar kendisine ibraz edilen alıcı, ithalatçıdır. Tahsil belgeleri, genellikle ihracatçılar tarafından kendi bankalarına verilmekte ve bu bankalarca alıcının ülkesindeki muhabirierine tahsile gönderilmektedir. Belgelerin tahsile gönderileceği yabancı bankanın, ihracatçı veya ihracatçının bankası tarafından seçilmesi mümkündür. Belgelerin bir muhabir aracılığıyla tahsile gönderilmesi, öncelikle güvenlik (şifre ve imza kontrolü gibi) açısından gereklidir. Bununla beraber, uluslararası kurallara göre ihracatçıların belgeleri doğrudan doğruya yabancı bankalara tahsile göndermesi de mümkündür. Bu yöntem, genellikle Amerikan bankalarınca uygulanmaktadır. (Direct Collections). Ancak bu tür direkt tahsiller, bankaların uluslararası çapta önemli müşterilerine hasredilmekte ve tahsil işleminin, tahsil emrinin gönderilmesinden sonraki bütün safhaları da satıcının bankasınca sonuçlandırılmaktadır. Uluslararası kurallara göre, satıcının tahsil emriyle belgelerin tahsile gönderileceği yabancı bankayı tayin etmemiş olması halinde, satıcının bankası (gönderen banka) belgeleri, satıcı hesabına ve riski de ona ait olmak üzere, muhatabın ülkesinde bulunan kendi seçtiği bir muhabirine tahsile gönderebilir. 4

12 4. YARAR VE SAKINCALARI Yararları: Vesikalı tahsil metodunun yararları şöyle sıralanabilir: 1) Basit olması; 2) Ucuz olması; 3) Satıcının ödeme yapılineaya veya poliçe kabul edilineeye kadar mallar üzerinde kontrolunu sürdürebilmesi. Sakıncaları: Vesikalı tahsillerin sakıncaları ise şunlardır: 1) Alıcının iflas etmesi; 2) Alıcının malları reddetmesi (satıcı malların gümrüklerde satışa çıkarılması riski veya malların geri getirilmesi masratları ile karşı karşıya kalabilir; 3) Geminin geç gelmesi nedeniyle ödemenin veya peliçenin kabulünün gecikmesi; 4) Transter müsaadesinin alınmasının gecikmesi; 5) Ithal müsaadesinin alınamaması veya alınmasının gecikmesi dolayısıyla malların gümrüklerde beklernesi veya çekilememesi; 6) Alıcının ihmali (ithal süresini geçirmesi gibi) nedeniyle malların geri gönderilmesi veya gümrüklerde satılması risk ve masratları ile karşılaşılması; 7) Masrafların önceden bilinememesi; 8) Milli mevzuata öncelik tanınması nedeniyle bazı hallerde Milletlerarası Ticaret Odasının Tahsil Vesikaları Hakkında Kurallarının uygulanamaması. 5. BANKALARIN SORUMLULUGU Vesikalı tahsillerde işlemi satıcı başlatır. Diğer deyişle, bankaya emri veren satıcıdır. Burada bankalar, satıcının kendilerine tevdi ettiği sevk belgelerini alıcının ülkesindeki muhabirierine göndermek ve bu belgeleri satıcının verdiği emre göre teslim etmek sorumluluğunu üstlenirler. Bununla beraber bankalar, satıcı ile alıcı arasındaki anlaşmaya göre ibrazı gereken belgelerin türü ve niteliği hakkında bir bilgiye sahip değildirler. Bu bilgi noksanı, bankaların vesikalı tahsillerdeki görev ve sorumluluklarını etkiler. Bu durumda, bankaların vesikalı tahsillerle ilgili sorumluluğu, kendilerine teslim edilen vesikaları, verilen tahsil emrinde yer alan talimat çerçevesinde tahsile göndermek ve alıcıya teslim etmekle sınırlıdır. Bu işlemlerde bankaların, akredititli ödemelerden farklı olarak, alıcının ödeme borcunu yerine getirmemesi dolayısıyla her- 5

13 hangi bir sorumluluğu söz konusu değildir. Vesikalı tahsillerde, yukarıda açıklanan bilgi noksanı nedeniyle bankaların belgelerin incelenmesi konusundaki sorumluluğu sadece kendilerine tahsile verilen belgelerin adet ve türleri itibariyle tahsil emrinde yazılı olduğu gibi tevdi edildiklerini denetlemek ve noksan çıkan belgelerden mudiyi (bu belgeleri vereni) hemen haberdar etmekten ibarettir. Ayrıca bankalar, kendi ihmal ve kusurlarından ileri gelmedikçe, mücbir sebeplerden, belgelerin veya yazışmaların yolda kaybolmasından veya gecikmesinden doğan sonuçlardan da sorumlu değildirler. Vesikalı tahsil işlemlerinde bankaların iyi niyetle hareket etmeleri ve makul derecede dikkat göstermeleri esastır. Burada banka, "vekil", vekalet verenin "ihracatçının", kendisine tevdi ettiği tahsil belgelerinintahsili işini, işe dikkat ve özen göstermek suretiyle ve vekalet verenin kendisine gösterdiği güvene layık olacak bir biçimde iyi suretle yapmakla yükümlüdür. öte yandan, ülkemizdeki içtihada göre, bankanın muhabirinin kusurundan sözleşme ile kendisini kurtarması, ancak muhabirin hafif bir kusuru halinde mümkündür. Ancak bu görüş, uluslararası kurallarla bağdaşmamaktadır. Kuşkusuz muhabir "tahsil bankası" da tahsil işine aynı dikkat ve özeni göstermek ve belgeleri sadece tahsil talimatının yerine getirilmesi halinde alıcıya teslim etmekle yükümlüdür. Aksi halde, satıcıya ve satıcının bankasına karşı bundan doğan zararları tazmin etmekle sorumlu olur. Vesikalı tahsillerde belgelerin bankacılık sistemi aracılığıyla alıcıya teslim ettirilmesi ile güdülen başlıca gaye, belgelerin, bedelinin ödenmesinden ya da poliçenin kabulünden sonra alıcıya teslimini sağlamaktır. Ancak, vesikalı tahsil işlemlerinde bankaların belgelerin incelenmesi ve belge bedellerinin ödenmesi konusunda herhangi bir sorumluluğunun bulunmaması karşısında, bu tür teslimlerde satıcı tarafından seçilecek sevk belgelerinin satış parasının güven altına alınabilmesi bakımından, özel bir önemi vardır. Seçilen bu taşıma belgesi, deniz konişmentosu gibi malların mülkiyetini temsil eden bir belge ise, acenta malları, konişmentonun yetkili hamilinden başkasına teslim etmez. Banka da mal bedelini tahsil etmedikçe konişmentonun orijinal nüshasını teslim etmeyeceğinden, alıcı mal bedelini ödemeden mallara sahip olamaz. Ancak, havayolu, demiryolu, kamyon ve posta ile yapılan taşımalarda kullanılan taşıma belgeleri, "emre" değil "nama" tanzim edilirler. Diğer deyişle, bu taşıma belgelerinin yükleten (satıcı) emrine tanzim edilmesi ve ciro yoluyla bankalara devredilmesi mümkün değildir. Eğer satıcı bu gibi belgeleri alıcı namına tanzim ettirirse, malları sevkettiği andan itibaren mallar üzerindeki kontrolunu kaybeder. Bu sakıncanın ortadan kaldırılması, bu tür kara, hava veya demiryolu taşıma belgelerinin ve cirosu mümkün olmayan (Non-negotiable) yani emre tanzim edilmeyen konişmentoların, bankaların yabancı ülkelerdeki muhabirieri adına tanzim ettirilmesi suretiyle sağlanabilir. 6

14 Ancak malların bu şekilde yabancı muhabir bankanın adına veya adresine gönderilebilmeleri için, satıcının bankasının bu muhabir banka ile önceden mutabakata varması gerekmektedir. Aksi halde, muhabir bu hizmeti yapmak zorunda olmadığından, malların çekilmemesinden doğacak risk satıcının üstüne kalır. 6. TAH SiL EMRi Satıcının belgeleri bir Tahsil emri ekinde bankaya vermesi gerekmektedir. Bu tahsil emrinde tam ve açık talimat verilmelidir. Tahsil işlemlerinde bankalar alıcı ile satıcı arasında yapılan sözleşme şartları hakkında bir bilgi sahibi olmadıkianna ve bu sözleşmelerin tarafı da bulunmadıkiarına göre, tahsil emirlerinin tam ve açık talimat taşımalarının özel bir önemi vardır. Bankalar, sadece bu tahsil emirlerinde yer alan talimata göre hareket etmek durumundadırlar. Tahsil emirlerinin başlıca şu talimatı içermesi gerekir: 1) Belgelerin hangi safhada alıcıya teslim edileceği (ödenmesi, peliçenin kabulü veya poliçe bedelinin ödenmesi karşılığında); 2) Ödememe veya peliçenin kabul edilmemesi halinde yapılacak işlem; 3) Faiz komisyon ve masrafların kime ait olacağı; 4) Tahsil edilen paranın ne şekilde transfer edileceği. Tahsil emrinde bu konularda tam ve açık talimat bulunmaması halinde, Yeknesak Kurallar uyarınca işlem yapılır. Örneğin, tahsil emrinde belgelerin ekindeki peliçenin ödenmesi ya da kabulü karşılığında mı teslim edileceği açıkça gösterilmemişse, belgeler alıcıya sadece poliçe ödendiğinde teslim edilebilir. öte yandan, eğer tahsil emrinde peliçenin ödenmemesi veya kabul edilmemesi hallerinde yapılacak kanuni işlem açıkça belirtilmemişse, bankaların bu konuda bir sorumluluğu yoktur. Ayrıca, tahsil emrinde adı ve adresi gösterilmakle beraber yetkileri belirtilmeyen bir temsilciden bankalar herhangi bir talimat kabul etmezler. Yeknesak Kurallarda faiz, komisyon ve masrafların reddedilmesi halinde, yapılacak işlemler de ortak prensipiere bağlanmıştır. Bununla beraber, bazı özel hallerin yeknesak kurallarla ortak esaslara bağlanması mümkün olmamıştır. Bu gibi hallerde yapılacak işlemler milli yasa hükümlerine ve özel ticaret teamüllerine bırakılmıştır. Bunlara örnek olarak aşağıdaki durumlar zikredilebilir: 1) Ödememe veya kabul etmeme hallerinde yapılacak kanuni işlemler, milli yasalara tabidir. 2) Bazı ülkelerdeki ticaret teamüllerine göre Görüldüğünde ödeme - Payment at sight, Belgelerin ilk ibrazında ödeme - Payment at first presentation değil, Malları 7

15 getiren geminin varışında ödeme -Payment on arrival of the carrying vassel anlamında uygulanmaktadır. Bu nedenle tahsil emrinde ödemenin Görüldüğünde - At sight yerine ilk ibrazda - At first presentation yapılacağının belirtilmesinin önemi vardır. 3) Bazı tahsil emirlerinde belgelerin alıcıya yabancı para ödemesi karşılığında teslim edilmesine dair talimat verilmekle birlikte, alıcı ülkede geçerli kambiyo mevzuatına göre bunun uygulanması mümkün olmamaktadır. Çünkü, bu ülkelerdeki kambiyo kontrol kurallarına göre döviz transfer müsaadesinin alınması sevk belgelerinin yerel para karşılğında alıcıya teslimine bağlıdır. Bu durumda uluslararası kuralların, bedelleri yabancı para ile ödenecek belgelerin sadece fiili transferden sonra teslim edilebileceğine dair hükmü uygulanamamaktadır. Tahsil emirlerinde ayrıca tahsil işleminin, Milletlerarası Ticaret Odası'nın 322 numaralı Tahsil Vesikaları Hakkında Yeknesak Kurallar'ına tabi olduğuna dair bir ifadeye yer verilmelidir. Tahsil bankasının muhatabın ad ve adresinin noksan olmasından doğacak sonuçlardan sorumlu olmayacağı gözönünde tutularak, tahsil emrinde muhatabın adı ile adresinin tam ve açık olarak yazılmasına dikkat edilmelidir. Şayet alıcının bankasının adı bulunuyorsa, tahsil emrinde bu bankanın adı ve adresi de gösterilmelidir. Aksi halde, gönderen banka, tahsil belgelerini kendi saçeceği bir muhabirine gönderebilir ve bu muhabirinin yaptığı yanlışlıklardan veya talimatını yerine getirmemesinden dolayı sorumlu tutulamaz. Tahsil emrinde ayrıca banka komisyon ve masraflarının hangi tarafa ait olacağına dair talimat da verilmelidir. Bu hususta açık talimat verilmemesi halinde, uluslararası kuralların bu konudaki genel hükümleri uygulanır. - Banka adresine veya emrine gönderilen malların alıcı emrine serbest bırakılma- için alınan komisyon; sı Tahsil işlemlerinde bankalar genellikle aşağıda belirtilen komisyonları alırlar: - Belgelerin tahsili veya kabule sunulması için alınan komisyon; - Kabul edilen poliçenin vadesinde tahsil ve transferi için alınan komisyon. Belgelere bir vadeli poliçenin ekli olmas_ı halinde, tahsil emrinde, kabul edilen poliçenin vadesine kadar muhabir nezdinde mi tutulacağı, yoksa gönderen bankaya iade mi edileceği hakkında da talimat verilmelidir. Poliçe bedeline ek olarak bir faiz tahsilinin söz konusu olması halinde ise, tahsil emrinde bu faizin oranı ve süresi belirtilmelidir. Aksi halde, bu konuda da uluslararası kurallarla saptanan genel esaslar uygulanır. Tahsil emirlerinin tam ve açık talimat taşımasının önemi nedeniyle Batıda bankalar, müşterilerinin tahsil emirlerini bu maksatla bastırdıkları özel formlarla kendilerine vermelerini talep ederler. 8

16 7.ÖDEME Tahsil emirleriyle açıkça izin verilen hallerde, belgelerin yerel parayla ödeme karşılığında alıcılara teslimi mümkündür. Ancak, ödenen bu yerel paranın tahsil emrinde verilen talimata göre derhal kullanımının mümkün olması gerekmektedir. Tahsil emrinde belgelerin yabancı para ile ödenmesi karşılığında teslimi için talimat verilmişse, bu takdirde belgeler, bedelinin fiilen transferi mukabilinde alıcıya teslim edilebilir. Ülkemizdeki uygulamada fiili transterin anlamı, döviz transferinin bankaların kendi döviz pozisyonlarından veya Merkez Bankası kaynaklarından bilfiil yapılmasıdır. Muhatabın kısmi ödeme teklifinin kabul edilip edilmemesi ise, tahsil işleminin vesikasız veya vesikalı olduğuna göre değişiklik gösterir. Vesikasız (yani ilişiğinde konişmento, fatura vb. gibi belgeler olmayan poliçe ve benzeri kıymetli evrak) tahsillerde kısmi ödeme teklifleri, Ödemenin yapılacağı ülkede yasalar kısmi ödemeye izin verdiği takdirde kabul edilebilir. Ülkemizdeki senetler hukukuna göre, poliçe hamili kısmi ödemeyi reddedemez. Kısmi ödeme halinde muhatap bu ödemenin poliçeye işaret edilmesini ve kendisine bir makbuz verilmesini isterse, bu isteği yerine getirilir. Ancak uluslararası kurallara göre poliçe, sadece bedelinin tamamı ödenince alıcıya teslim edilebilir. Vesikalı tahsiller (ilişiğinde bir poliçe olsun veya olmasın konişmento, fatura vb. mal belgeleri) ile ilgili kısmi ödeme teklifleri, sadece tahsil emrinde özellikle izin verilen hallerde kabul olunabilir. Fakat poliçe ve/veya belgeler ancak bedelleri tamamen ödendiğinde teslim edilebilir. Kısmi ödemelerin de tahsil emriyle verilen talimata göre yerli veya yabancı para ile yapılması mümkündür. Ancak bunların kabulü de tahsilin belgeli veya belgesiz olduğuna bakılmaksızın derhal kullanıma hazır yerel para ya da derhal transferi mümkün yabancı para ile yapıimalarına bağlıdır. Tahsil bankası, kısmi ödemeler de dahil bütün ödemeleri (tahsil talimatında izin verilen hallerde komisyon ve masraflarını düştükten sonra) tahsil emrinde verilen talimata göre gecikmeksizin gönderen bankanın emrine hazır tutmakla yükümlüdür. 8. TÜRLERI Vesaik karşılığı ödeme, uluslararası uygulamada (documents against payment "D/P") veya (cash against documents "c.a.d.") ve ülkemizdeki uygulamada ise (vesaik mukabili ödeme) denilen vesikalı tahsil türüdür. Bu vesikalı tahsil türünde belgeler, sadece bedelinin ödenmesi karşılığında muhataba teslim edilebilir. Ülkemizde geçerli kambiyo mevzuatı hükümlerine göre, vesaik mukabili ödeme şeklinde yapılacak ithalatta da mallar bedeli transfer edilmeden gümrükten çekilemez. Bu bakımdan kambiyo mevzuatımızın söz konusu hükmü, Vesikalı Tahsiller Hakkındaki Uluslararası Kuralların maddesine paralellik göstermektedir. 9

17 Bu nedenle vesaik karşılığı ödeme talimatıyla tahsile gönderilen belgelerin, ithal müsaadesine bağlanmış bulunsa dahi bedellerinin transferinden önce alıcıya teslimi, uluslararası kurallara olduğu kadar kambiyo mevzuatımızın vesaik mukabili ödemeye ilişkin hükümlerine de aykırılık oluşturur. Bazı ülkelerdeki kambiyo kontrol kurallarına göre, tahsile gönderilen belgelerin transfer izni almak için yerel para ödemesi karşılığında tesliminin gerektiğine, bunun da uluslararası kuralların yukarıda belirtilen maddesine aykırılık oluşturduğuna yukarıda değinmiştik. Ülkemizdeki uygulamada mal mukabili ödeme şekline göre yapılan ithalatta da durum bunun benzeridir. Uluslararası kuralların söz konusu maddesiyle, yabancı para üzerinden ödenmek üzere tahsile gönderilen belgelerin derhal transfer edilebilecek yabancı parayla ödenmesi karşılığında tesliminin öngörülmesi nedeniyle, bu talimatla tahsile gelen belgelerin, bedeli, mal mukabili esasına göre, mallar gümrükten çekildikten sonra transfer edilmek üzere alıcıya teslimi mümkün değildir. Aynı nedenle, vesaik mukabili ödeme esasına göre tahsile gönderilen belgeler, yerel para blokajı karşılığında da alıcıya teslim edilemez. Kural olarak, tahsile gelen belgelerin alıcıya ilk ibrazda (on first presentation) ödemesi gerekmektedir. Bazen alıcı, belgelerin bedelinin ödenmesini malların gelişine kadar geciktirmek isteyebilir. Bu takdirde, alıcının satıcı ile önceden anlaşması ve satıcının tahsil emrinde bu konuda da talimat vermesini sağlaması gerekir. Poliçe Kabulü Yoluyla Ödeme Poliçe kabulu yoluyla ödeme, uluslararası uygularilada (documents against acceptance "D/A"), ülkemizde ise, (kabul kredili-vesaik mukabili ödeme) denilen ödeme şeklidir. Bu ödeme şeklinde belgeler, bir vadeli poliçe ekinde tahsile gönderilir ve peliçenin kabulü karşılığında alıcıya teslim edilir. Ödeme, peliçenin vadesinde yapılır. Poliçe ithalatçı üzerine çekilir. Poliçe vadesi, alıcı ile satıcı arasındaki anlaşmaya göre dört şekilde saptanabilir: -Belli bir tarihte; - Tarihinden belli bir müddet sonra; - Görüldüğünden belli gün sonra; - Malların yüklenmesinden belli gün sonra Seyrek olmakla beraber bazı tahsil emirlerinde sadece peliçenin kabulü konusunda talimat verilir. Bu gibi hallerde belgeler ancak poliçe bedeli ödendikten sonra muhataba teslim edilebilir. Poliçeyi kabule sunan banka, kabuiqn şekil yönünden tam ve usulüne uygun ola- 10

18 rak yapılmasından sorumlu bulunmakla beraber, kabul şerhini imzalayanların imzalarının gerçek ve bu konuda imzaya yetkili olup olmamasından sorumlu değildir. Belgeleri paliçenin kabulu karşılığında teslim almakla alıcı, malları bedelini peşin olarak ödemeksizin gümrükten çekme imkanına sahip olur. Böylece malları derhal satarak mal bedelini poliçe vadesinde ödeme kolaylığını elde eder. Görüldüğü gibi, satıcı bu yolla alıcısına bir kredi tanımış olmaktadır. Bu kredinin teminatı ise, alıcı taraf.ından kabul edilen poliçedir. Bu nedenle paliçe bedelinin vadesinde ödenmarnesi riski satıcının üzerinde kalır. Satıcı böyle bir riskten kurtulmak amacıyla paliçenin sadece alıcı tarafından kabulü ile yetinmeyip buna bir bankaca aval verilmesini de isteyebilir. Aval, paliçe bedelinin vadesinde ödeneceğinin temin edilmesi demektir. Birinci sınıf bir bankadan sağlanan böyle bir taminatla paliçenin dolaşım yeteneği artırılmış olur. Böylece satıcı paliçesini herhangi bir bankada iskonto ettirmek suretiyle bedelini vadesinden erken alma kolaylığını elde eder. Senetler hukukuna göre, avalin paliçe veya alonj üzerine yazılması, (Aval içindir Per Aval) veya buna eş bir ibare ile ifade edilmesi ve aval veren tarafından imzalanması gerekmektedir. Diğer önemli bir konu da avalin kimin için verildiğinin aval şerhinde açıklanmasıdır. Konumuzda aval alıcı (muhatap) için verildiğine göre, avalin muhatap lehine ve (Per Aval for...) aval şerhinde açıklanmalıdır. Aksi halde aval, keşideci için rildiği verilmiş sayılır. Ülkemizdeki kambiyo mevzuatı yönünden kabul kredili ithalatta vesikalı tahsillerin bedellerinin ödenmesi (kabul kredili-vasaik mukabili) ve (kabul kredili- mal mukabili) olmak üzere iki şekilde gerçekleştirilebilir. Her iki ödeme şeklinde de poliçe vadesinin mevzuat gereği kabul tarihinden başlatılması gerekmektedir. Öte yandan uluslararası uygulamada vadenin diğer şekillerde de saptanabildiğine yukarıda değinmiştik. Kabul kredili-vesaik mukabili ithalatta belgeler uluslararası kurallara paralel olarak ancak paliçenin kabulü halinde muhataba teslim edilebilir. Kabul kredili-mal mukabili ithalatta ise, paliçe, belgeler ve mallar çekildikten sonra kabul edilmektedir. Kabul kredili-mal mukabili ithalatla ilgili söz konusu uygulama, yukarıda değinilen uluslararası kurallara ters düşmektedir. Uluslararası ticarette paliçe kabulü yoluyla tahsillerde güdülen amacın, mal bedelinin bu yolla teminat altına alınması olduğunu yukarıda belirtmiştik. Senetler hukukuna göre böyle bir teminat ise, mu hatabın belgeleri teslim almadan önce poliçeyi kabul etmesiyle sağlanabilir. Aksi halde mu hatabın poliçeye dayalı bir ödeme taahhüdü doğmayacağı gibi, bankaların da kesinleşmemiş böyle bir borç için aval vermel~ri düşünülemez. Diğer bir konu da kambiyo mevzuatımızın kabul kredili ödemelerle ilgili hükümleriyle paliçe kabulünün öngörülmesi, ayrıca aval verilmesinden söz edilmemesidir. Senetler hukukuna göre kabulde, kabul eden banka paliçe bedelinin vadesinde ll

19 ödeneceğini asıl borçlu sıfatıyla taahhüt, avalde ise, avalist banka poliçe bedelinin vadesinde ödenmesini kefil sıfatıyla temin eder. Sonuçta her iki halde de bankanın müşterisi adına bir ödeme sorumluluğu altına girmesi söz konusu olduğundan, kambiyo mevzuatımııda kabul kredili ithalatta sadece poliçe kabulünden bahsedilerek bankalarca aval verilmesinden söz edilmemesini, uygulamayla doldurulabilecek bir boşluk olarak görmek mümkündür. öte yandan, uygulamada bazı ülkelerdeki satıcıların vadeli olarak sattıkları mallarla, ilgili tahsil belgelerinin poliçe kabulü yerine emre yazılı senet imzalanması karşılığında alıcıya teslimi için talimat verdiklerine de rastlanmaktadır. Kuşkusuz, bunun başta gelen nedeni, satıcının keşideci olarak bu ülkelerde oldukça ağır olan poliçe pulu yükünden kendisini kurtarma arzusudur. Bu tür uygulama ise, kambiyo mevzuatımızın ilgili hükümleri açısından kabul kredili ithalatta poliçe kabulü yerine emre yazılı senet imzalanmasınınkabul edilip edilerneyeceği sorununu ortaya çıkarmaktadır. Kambiyo mevzuatımızın konuyu düzenleyen hükümlerinde sadece (poliçe) den söz edilmiş bulunması ve aslında kabulün yalnızca paliçelerde gerekli olması karşısında, kabul kredili ithalatta poliçe yerine bono kullanılamayacağı görüşünü savunmak mümkündür. Buna rağmen bono imzalayan kimse tıpkı poliçe kabul eden kimse gibi bir hukuksal sorumluluk altına girmektedir. Bu nedenle de bono imzalayanla poliçe kabul eden arasında yüklendikleri ödeme sorumluluğu açısından bir fark kalmamaktadır. Bu duruma göre, kabul kredili ithalatta poliçe kabulü yerine bono imzalanmasının kambiyo mevzuatımız hükümlerine aykırılık oluşturmayacağı düşünülebilir. Kambiyo mevzuatımızın ilgili hükümlerine göre genel ihracatta ihracat belgelerinin, dövizlerin yurda getirilma süresini aşmayacak şekilde vadeli poliçe kabulü karşılığında yabancı alıcıya teslimi için talimat verilmesi mümkündür. Ancak Destekleme ve Fiyat istikrar Fonu'na tabi malların ihracatında ve kredili ihracatta, poliçeye güvenilir bir yabancı banka tarafından aval verilmedikçe ihracat belgelerinin poliçenin sadece alıcı tarafından kabulü karşılığında kendisine teslimi için talimat verilemez. Taahhütname Karşılığında Teslim Taahhütname karşılığında teslimde, bu talimatla tahsile gönderilen belgeler alıcı tarafından imzalanan bir taahhütname karşılığında kendisine teslim edilir. Bu taahhütname ile alıcı, mal bedelini kararlaştırılan sürede ödeyeceğini taahhüt eder. Kuşkusuz satıcının belgelerin alıcıya böyle bir kişisel taahhütname mukabilinde teslimine razı olması, öncelikle alıcının iyi niyet ve ticari ahlakına tam güven duymasına bağlıdır. Alınacak taahhütnamenin tam metni genellikle satıcı veya bankası tarafından önceden tahsil bankasına bildirilir. Söz konusu taahhütnamenin yasal açıdan uygulan- 12

20 masını sağlamak üzere açık ve kesin hükümler taşımasının özel bir önemi vardır. Bu tür teslimler, ülkemizdeki uygulamada mal mukabili ödeme şekline paralellik göstermektedir. Banka Garantisi Karşılığında Teslim Satıcı alıcının kişisel taahhüdünü yeterli görmezse, belgelerin bir banka garantisi karşılığında alıcıya teslimi için talimat verebilir. Uluslararası ticarette en fazla görülen banka garantileri (açık hesap) şeklindeki mal teslimatı bedellerinin temin edilmesi amacıyla kullanılanlardır. Bununla beraber, banka garantilerinin, ülkemizde oldugu gibi, mal sevkiyatı bedellerinin teminat altına alınması için kullanıldıkları haller de vardır. Sevk bedellerinin ödenmesini teminat altına almak üzere verilen banka garantileri, yerel veya yabancı para ile olmak üzere iki şekilde düzenlenebilir. Yerel para üzerinden düzenlenen banka garantilerinde (garanti lokal), tahsil belgelerinin yerel para karşılıklarının alıcı tarafından yatırılmaması halinde bankaca ödeneceği garanti edilir. Bu garantilerde bankanın herhangi bir transfer garantisi söz konusu değildir. Ülkemizdeki uygulamada garanti lokaller, eski yıllarda tahsile gönderilen belgelerin milli para üzerinden karşılıklarının transfer edilmek üzere Merkez Bankası'na yatırılmasını temin için kullanılmaktaydı. Bugün artık ülkemizdeki ticari bankaların da döviz pozisyonu tutma yetkisine sahip bulunmaları ve kambiyo mevzuatımıza getirilen yeni hükümlerle bankaların harice döviz garantileri vermelerine genel olarak izin verilmiş olması karşısında, bu yönteme başvurulmamaktadır. Bunda ayrıca mal mukabili ithalatta transfer süresinin fiili ithalden itibaren bir yıla çıkarılmasında etkili olduğu söylenebilir. Dövizle verilen banka garantileriyle, sevkedilen mal bedellerinin yabancı para tutarlarının ödeneceği garanti edilir. Yabancı para üzerinden verilen banka garantilerinin de çeşitleri vardır. Sözkonusu garantilerin bazısı teslim edilen mallarla ilgili ödemenin tamamen ifasını teminat altına almak üzere bir ödeme garantisi (payment guarantee) şeklinde tanzim edilebilir. Bu takdirde lehdarın malları teslim ettiği halde parasını almadığını belirten yazılı talebi üzerine garantinin tazmini söz konusudur. Bu nedenle de bu gibi banka garantileri satıcıya azami koruma sağlarlar. Bankalarca verilen bazı garantilerde ise, ödemenin icrası, sözleşmeda kararlaştırılan belgelerin kararlaştırıldığı şekilde alıcıya ibrazı veya alıcı tarafından maliann çekilmesi ve bunu kanıtlayan belgelerin bankaya ibrazı şartına bağlı tutulur. Görüldüğü gibi, birinci halde belgelere, ikinci halde ise mallara bağlı şartlı bir banka ödeme garantisi söz konusudur. Bunların her ikisi de satıcı açısından kesin bir ödeme garantisi niteliğini taşımaz. 13