ELEKTRONİK TİCARET VE VERGİLENDİRİLMESİ

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI ELEKTRONİK TİCARET VE VERGİLENDİRİLMESİ Yüksek Lisans Tezi Yasemen Karaduman Ankara, 2005

2 İÇİNDEKİLER GİRİŞ... 1 BÖLÜM I - ELEKTRONİK TİCARET... 3 Kısım 1 - Elektronik Ticaret ve Bilişim Teknolojileri Elektronik Ticaretin Tanımı ve İçeriği Elektronik Ticaretin Tanımlanması Elektronik Ticarette Kullanılan Araçlar Elektronik Ticarette Ödeme Yöntemleri Elektronik Ticaretin Kapsamı Elektronik Ticaretin Şekilleri İşletmeden Tüketiciye İşletmeden İşletmeye Diğer E-Ticaret Şekilleri Elektronik Ticaret ve Yeni İş Metotları...20 Kısım 2 - Elektronik Ticaretin Gelişimi Küreselleşme ve Uluslararası Ticaret Bilgi Toplumu ve Yeni Ekonomi Yeni Pazar Yeri Olarak İnternet E-Ticarette Dünyadaki Gelişmeler ve Güncel Durum Türkiye de Elektronik Ticaretin Gelişimi Elektronik Ticaret Altyapı Çalışmaları Elektronik Ticarette Güncel Durum...47 i

3 Kısım 3 - Elektronik Ticaretin Önündeki Engeller Yasal Engeller Dijital İmzanın Geçerliliği ve Uygulanması Dijital Sertifika ve Sertifikasyon Kurumu Elektronik Sözleşmeleri Oluşumu ve Geçerliliği Fikri ve Sınaî Hakların Korunması Yapısal Engeller Erişim Maliyetleri Güvenlik Toplumsal Unsurlar...66 BÖLÜM II - E-TİCARETİN VERGİLENDİRİLMESİ...68 Kısım 1 - E-Ticaretin Vergi Sistemleri Üzerindeki Etkileri Ekonomik Unsurlar Ekonomik Büyüme üzerindeki Etkiler Vergilendirmede Adalet Devletlerin Gelir Elde Etme Gereksinimleri Vergi Cennetleri Transfer Fiyatlamaları Teknik Unsurlar Verginin Kaynağı Mükellefiyet Gelirin Elde Edildiği Yer / İşyeri Kavramları Kaynak veya Varış İlkesi Vergi Tabanının Belirlenmesi Vergiyi Doğuran Olayın Varlığı Elde Edilen Gelirin Niteliği Vergi Matrahının Belirlenmesi ii

4 Kısım 2 - E-Ticaretin Vergilendirilmesi Üzerine Güncel Uygulamalar Uluslararası Konferans ve Düzenlemeler Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü Dünya Ticaret Örgütü Birleşmiş Milletler Ulusal Düzenlemelerden Örnekler Amerika Birleşik Devletleri Avrupa Birliği Elde Edilen Gelirin Niteliği E-ticaret İşlemlerinde Mükellefiyet Uygulama Sorunları Eleştiriler, Öneriler ve Beklentiler Diğer ülkeler Kısım 3 - Türkiye de E-Ticaretin Vergilendirilmesi Vergi Mevzuatındaki Güncel Durum Verginin Kaynağı Vergi Tabanının Belirlenmesi Defter ve Belge Düzeni Elektronik Ticaretin Devlet Gelirleri üzerindeki Etkileri Gelecek Üzerine Bir Değerlendirme SONUÇ TABLO / ŞEKİL DİZİNİ KAYNAKÇA iii

5 GİRİŞ Bilişim teknolojilerinin gelişimi işletmelere çok çeşitli imkânlar sunmakta ve en önemlisi iş süreçlerinin tamamını üretimden teslim de dâhil olmak üzere satış sonrası hizmetlerine kadar elektronik araçlara yürütmeyi mümkün kılmaktadır. Özellikle internet teknolojileri sayesinde, işletmelerin tedarikçileri ve tüketicileriyle iletişim ağları üzerinden kurdukları bağlantılar ile görsel, işitsel ve etkileşimli veri aktarımı çalışma yöntemlerine yenilik ve çeşitlilik getirmektedir. Bunun da ötesinde, yeni teknolojiler bilgisayara ve internete erişimi olan dünya üzerindeki bütün işletme ve tüketicilerin yer değiştirmeksizin birbirleriyle ticaret yapabilmesini sağlamaktadır. İş süreçlerin kısmen veya tamamen elektronik araçlarla küresel iletişim ağları üzerinden yürütülmesi genel anlamıyla elektronik ticaret (veya kısaca e-ticaret) olarak adlandırılmaktadır. Bu bağlamda, internet yeni bir pazaryeri haline gelmekte, geleneksel ticarette bulunmayan dijital ortama özgü yeni ürünler ortaya çıkmakta ve yeni hizmet çeşitleri doğmaktadır. Gelişmelerin yeni bir ekonomi oluşturup oluşturmadığı tartışılmakla birlikte, elektronik ticaret özellikle 1990 lı yılların sonlarından beri hızla büyümektedir. Resmi veya şahsi fark etmeksizin bütün kullanıcılara sunduğu yeni fırsatlar nedeniyle, e-ticaretin gelişmesinin önündeki yasal ve yapısal engellerin kaldırılması ortak kanı olarak karşımıza çıkmaktadır. Yeni teknolojilere dayanan e-ticaret yapısı ve faaliyetleri devletler için ayrı bir önem taşımaktadır. Ulusal sınırlardan ve fiziksel gerekliliklerden bağımsız küresel çapta işleyen yeni düzen, e-ticaretten doğan gelirlerin vergilendirilmesi konusunda sorunlar yaratmaktadır. Uygulamada olan ulusal ve özellikle uluslararası vergi ilke ve düzenlemeleri (örn. daimi işyeri, mal-hizmet sınıflamaları veya gelirlerin niteliği) yetersiz hale gelmekte ve vergi kayıpları ortaya çıkmaktadır. Yeni ticaretin küresel 1

6 yapısı ise ayrıca sorunların yerel düzenlemelerle çözülemeyeceğine işaret etmektedir. Bu nedenle, her ne kadar ulusal yaklaşımlar ülkelerin kendi çıkarları doğrultusunda şekillense de, bu alanda uluslararası çalışmaların yapılması ve ülkelerin bu düzenlemeleri takip etmesi sorunların çözümüne dair etkin bir sistem oluşturulmasında koşul görünmektedir. Tezin konusu, e-ticaretin geleneksel ticaretten farklı özelliklerinin saptanması ve farklılıkların vergi sistemlerini nasıl etkilediğinin incelenmesidir. Tezin amacı ise, mevcut vergi sistemlerinin e-ticarete uygulanıp uygulanamayacağının ortaya çıkarılması ile alternatif düzenlemelerin değerlendirilmesidir. Bu bağlamda, hızla büyüyen uluslararası e-ticaretin vergilendirilmesinde Türkiye nin meşru haklarının korunması ile e-ticaret yoluyla yabancı kişi ve kurumlara mal veya hizmet sunan işletmelerin karşılaşabilecekleri vergisel yükümlülüklerin ve yasal sorunların belirlenmesine katkıda bulunmak hedeflenmektedir. Tezin birinci bölümünde, e-ticaretin özellikleri belirlenecektir. Bu bağlamda ilk kısımda e-ticaretin tanımı ve kapsamı, ikinci kısımda ise gelişimi incelenecektir. Son kısımda, elektronik ticaretin gelişiminin önündeki yasal ve yapısal engeller gözden geçirilecektir. Tezin ikinci bölümünde ise, e-ticaretin vergilendirilmesine dair sorunlar ile yaklaşımlar incelenecektir. İlk kısımda, e-ticaretin mevcut mevzuat altında vergi alanında yarattığı sorunlar ekonomik ve teknik açıdan değerlendirilecektir. Ekonomik olarak ülke ekonomisinin büyümesi, vergi adaletinin sağlanması ile devlet gelirleri üzerindeki etkilerine değinilecektir. Teknik olarak ise, mevcut mevzuat altında e- ticarette vergi kaynağının ve tabanının belirlenmesindeki sorunlar çözüm önerileriyle birlikte incelenecektir. İkinci kısımda ise, e-ticaretin vergilendirilmesi üzerine yapılan uluslararası ve ulusal çalışmalardan bahsedilecektir. Ve son kısımda, incelenen unsurlar ışığında e-ticaretin vergilendirilmesi üzerine Türkiye deki düzenlemeler ve olası gelişmeler ele alınacaktır. 2

7 BÖLÜM I - ELEKTRONİK TİCARET Kısım 1 - Elektronik Ticaret ve Bilişim Teknolojileri Bilişim teknolojilerinin hızla gelişmesi, geleneksel yöntemlerden farklı yeni bir yöntem olarak e-ticaretin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Bu kısımda, söz konusu yeni ticaret şekli ile birlikte gelen yeni tanımlamalara, ödeme yöntemlerine, ticaret şekillerine ve iş metotlarına değinilecektir Elektronik Ticaretin Tanımı ve İçeriği Elektronik Ticaretin Tanımlanması Elektronik ticaretin tanımlanması üzerinde uluslararası örgütler bir söz birliği oluşturmaya çalışsalar bile, kavram farklı ihtiyaçlar için farklı tanımlanmaktadır. İletişim yönüyle, e-ticaret bilginin, mal ve hizmetlerin veya para akışlarının telefon veya bilgisayar ağları gibi araçlar ile el değiştirmesini ifade etmektedir. İşletme süreci bakımından, iş süreç ve akışlarının otomasyonunda teknolojinin uygulanması anlamına gelmektedir. Veya hizmetler bakımından ise e-ticaret, hizmet hızını ve kalitesini artırırken maliyetleri düşürmek için, işletmelerin, tüketicilerin ve yönetimlerin ihtiyaçlarının anlamak için kullanılan bir araç olarak görülmektedir. 1 Uluslararası örgütler de esasen kendi amaçları bakımından elektronik ticaret üzerine farklı tanımlamalara gitmektedirler. Örneğin, Dünya Ticaret Örgütü ne göre elektronik ticaret, mal ve hizmetlerin üretim, reklâm, satış ve dağıtımlarının telekomünikasyon ağları üzerinden yapılmasıdır. 2 Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği 1 R. Kalakota, A. Whinson, Electronic Commerce: a Managers Guide, USA: Addison-Wesley, 1997, s.3. 2 World Trade Organization, Special Studies 2: Electronic Commerce and the Role of the WTO, Geneva, 1998a. 3

8 Örgütüne göre ise geniş anlamda, bilgisayara dayalı çeşitli ağ sistemleri üzerinden kişiler veya kurumlar arasında gerçekleşen, mal ve hizmetlerin alım satımını ifade eden elektronik işlemlerdir. Bununla birlikte, aynı işlemlerin yalnızca internet üzerinden yapılması halinde, elektronik ticaret dar anlamda bir internet işlemi olarak kabul edilmektedir. 3 Birleşmiş Milletler ise farklı bir yaklaşımla elektronik ticareti yatay ve dikey olarak tanımlamaktadır. Yatay model işletmelerin tedarik zincirinde e- ticaret ile meydana gelen değişiklikleri göz önünde bulundurmaktadır. Dikey model ise süreçler yerine hükümetlerin, yasal ve kamusal organların veya işletmelerin ticari işlemler üzerinde elektronik ticaret ile değişen rollerine odaklanmaktadır. 4 Avrupa Birliği, Amerika Birleşik Devletleri ve diğer ülkeler de farklı gereksinimleri doğrultusunda e-ticareti ölçmek için farklı tanımlamalara gitmektedir. Türkiye de ise örneğin vergilendirme gereksinimleri bakımında TÜRMOB, elektronik ticareti bir firmanın ticari faaliyetlerini internet web boyutuna taşıması ve faaliyetlerinin en azından bir bölümünü bu boyut üzerinden gerçekleştirmesi olarak dar anlamda ifade etmektedir. 5 Ancak, kavramın doğru anlaşılması için veri alınan ölçütlerin (örn. web boyutu) açıklanması veya tanımlanması beklenmektedir Elektronik Ticarette Kullanılan Araçlar Internet teknolojilerinin gelişiminden ve yaygınlaşmasından önce, tamamen veya büyük oranda olmasa bile, ticarette elektronik araçların kullanıldığını belirtmek gerekmektedir. Telefon, faks, televizyon, kredi kartları ve elektronik veri değişimi sistemlerinin ticarette kullanımını, iletişim teknolojilerinin geleneksel ticarete uygulanmasının ilk örnekleri olarak kabul etmek mümkündür. Ancak bu araçların, 3 OECD, Measuring the Information Economy, OECD Publications, Paris, 2002, s UNCTAD, Building Confidence: Electronic Commerce and Development, United Nations, s K. Koçer, Sirküler Rapor: E-Ticaret. Ankara: TÜRMOB Yayınları - 134, 2000, s.6 4

9 ticaretin hemen her evresinde ve ticarete konu olan aktörlerin hemen hepsine ulaşacak yapıda olmaması nedeniyle elektronik ticaret kavramı internetten önce kullanılmamıştır. İşletmeler arasındaki veri akışını hızlandırarak büyük maliyet avantajları kazandıran Elektronik Veri Değişimi (EVD) sistemleri 6, elektronik ticaretin başlangıcı olarak yaygın şekilde kabul görmektedir. Elektronik ticaretin en eski ve yaygın aracı olan ve ağ sistemiyle çalışan telefon, internetin de temelini oluşturmaktadır yılı itibariyle telefon, dünya çapında yaklaşık 1,2 milyar hatlık alanda işlemektedir. Cep telefonu kullananların sayısının ise 1991 yılında 16 milyon iken, 2003 yılında bu rakamın 1,3 milyar kullanıcıya ulaştığı görülmektedir. 7 Telefon aracılığıyla sağlanan hizmetler telefon faturasıyla birlikte veya kredi kartı ile ödenebilmektedir. Faks makinesi ise işletmeler arasındaki mektup ile iletişimin yerini alarak, belgelerin aktarılmasını çok hızlı bir şekilde gerçekleştirmektedir. Yeni teknolojilerle karşılaştırıldığında, uzun belgelerin ulaştırılmasının göreli olarak zaman alması, kâğıt gereksinimi ve israfı, sesli iletişime imkân tanımaması ve nihai tüketiciler tarafsından kullanılmaması faksın eksik yönleri olarak gözlenmektedir. Ancak yeni teknolojiler, telefon, yazdırma, tarama, kopyalama ve faks gibi yöntemleri tek makinede toplayacak şekilde yapılandırabildiğinden, faks kullanımının daha ucuz ve yaygın hale geldiğini söylemek mümkündür. Görsel ve işitsel özellikleriyle tüketiciler üzerinde daha etkili olan televizyon, özellikle reklâm bakımından işletmeler için önemli bir araçtır. Eğlence ve bilgilenme ihtiyacı ile hemen her evde bulunan televizyon, telefonun yardımı ile evde alışverişi mümkün kılmaktadır. Televizyon, çok yönlü iletişime imkân sağlamaması ile 6 Yabancı yazında Electronic Data Interchange ya da kısaca EDI olarak kullanılmaktadır. 7 International Telecommunication Union, Key Global Telecom Indicators for the World Telecommunication Service Sector, 1999, D/ict/statistics/at_glance/KeyTelecom99.html 5

10 eleştirilirken, yeni dijital televizyon teknolojileri bu sorunu büyük ölçüde ortadan kaldırmaktadır lı yıllarda ortaya çıkan, videotex olarak adlandırılan, uzaktaki bir bilgisayardan bilginin televizyon ekranına aktarıldığı iletim sistemiyle evden alışverişin hızla artacağı tahmin edilmekteydi. 8 Ulaşımdaki gecikmeler, mal ve hizmetlerin kalitesi, garanti ve geri ödemedeki sorunlar ile fiziksel olarak ürüne dokunamamak televizyon aracılığıyla alışverişin önündeki engeller olarak kabul edilmektedir. Bununla beraber, tüketicinin geleneksel alışverişe doymuş olması, ürün hakkında televizyondan kapsamlı bilgi alabilme imkânı ile evde alışverişin rahatlığı ve güvenliği bu yöntemin yaygınlaşacağına dair inancı desteklemekteydi. 9 Ancak televizyon aracılığıyla alışverişin sağladığı imkânları ve daha fazlasını sağlayan internetin aynı dönemde yaygınlaşmış olmasının, televizyonun ticaret aracı olarak kullanımının artmasına engel olmuş olabileceğini tahmin etmek mümkündür. Kredi kartları, elektronik fon transferi sistemleri ve benzeri ödeme yöntemlerinin ortaya çıkması ise ödeme şekillerinde elektronik araçların kullanımını sağlamıştır. Paranın fiziksel olarak el değiştirmesine gerek bırakmayan yeni elektronik bankacılık araçları, televizyon veya internet üzerinden alışverişi daha da kolaylaştırmaktadır. Bu durum, malın sadece alıcıya tanıtımını değil paranın da elektronik araçlar ile el değiştirmesini sağlayarak, ticaretin büyük bölümünün elektronik ortama kaymasını mümkün kılmaktadır lı yıllarda kamu ve özel sektör kuruluşlarının etkin bir biçimde iletişim kurma ihtiyacından doğan Elektronik Veri Değişimi, farklı kuruluşların bilgisayarları arasında standart hale getirilmiş verilerin transferi anlamına gelmektedir. 10 EVD sayesinde işletmeler arasında veri iletiminde kullanılan kâğıt belgeler ortadan 8 E. Linke, New Home-Shopping Technologies. OECD Publications, The OECD Observer, Iss: 178, Paris, B. Solomon, TV Shopping Comes of Age, Management Review, Vol:83, Iss:9, World Trade Organization, 1998a. 6

11 kalkmakta, bu sayede maliyetlerde düşüş yaşanırken, veri iletişim hızı da artmaktadır. EVD, tüm tarafların bilgiye elektronik ortamda ulaşmasını mümkün kılarak, süreyi kısaltmakta, işlemlerin tekrarlanmasını ve insandan doğacak birçok olası hatanın ortadan kalkmasını sağlamaktadır. 11 İşletmeler arasındaki, siparişler, faturalar ve benzeri veri değişimini sağlaması ve bu süreçte kâğıt ve insan unsurlarının ortadan kalkarak işlemlerin saniyeler içinde tamamlanması bakımından günümüzdeki e-ticaretin başlangıcı olarak kabul edilmektedir. Verimli kullanımın zorluğu ve maliyetli olması nedeniyle fazla yaygınlaşamamış, yalnızca pazardaki büyük oyuncuların maliyeti karşılayan büyüklükte veri aktarımlarında kullanılmıştır. 12 Internet ise, uluslararası telekomünikasyon ağları üzerinden bilgisayar aracılığıyla çok yönlü iletişimi mümkün kılması, ses veya görüntü gibi veri aktarımını saniyeler içinde gerçekleştirmesi, kullanım ve erişiminin kolaylığı ve yaygınlığı, nihai tüketiciler tarafından kullanılması gibi özellikleriyle elektronik ticaretin her alanda yaygınlaşmasına temel oluşturmaktadır. Sadece dağıtım kanalı veya iletişim yöntemi olmaktan öte, bir pazar, bir bilgi sistemi ve mal ile hizmetlerin üretilmesinde bir araç olmaktadır. Dolayısıyla internet, yeni tedarikçilerin konumlandırılmasından, bir proje yönlendirilmesine ve tüketici verilerinin toplanıp yönetilmesine kadar işletme hayatını çok farklı yönlerden etkilemektedir. İnternetin beraberinde getirdiği değişimler daha önceki her türlü yöntemden daha yaygın ve çeşitli olmaktadır. 13 Taşınabilir cep telefonu teknolojilerinin kısa sürede yaygınlaşması ve kablosuz bağlantı hizmetleri ile bilgisayarların teknolojilerin bir araçta toplanabilir 11 E-ticaret Çalışma Grubu, Elektronik Ticaretin Tanımı ve Temel Araçları, T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı, E-ticaret Genel Koordinatörlüğü, 2005, 12 M. Greenstein, M. Vaserhelyi, Electronic Commerce: Security, Risk Management and Control, NY: McGraw-Hill, 2002, p L. Percival-Straunik, E-Commerce, The Economist Newspaper Ltd. in association with London: Profile Books, 2001, s.5. 7

12 hale gelmesi elektronik ticarette yeni bir boyut açmaktadır. 14 Mobil ticaret olarak da adlandırılan bu yeni yöntem, ticaretin elektronik ortamda olmanın yanı sıra mekândan bağımsız olarak kablosuz ağ bağlantısı kurulabilen her yerde her zaman yapılabilmesini mümkün kılmaktadır Elektronik Ticarette Ödeme Yöntemleri Elektronik araçlar ile yapılan ödemeler internetin ve bilişim teknolojilerinin ilerlemesiyle çeşitlenmektedir. Banka kartları, elektronik para, elektronik cüzdan ve diğer değer yüklenen kartlar giderek geleneksel anlamda paranın yerini almaktadır. Banka kartları genel olarak özellikle tüketicilerin ödeme yapmak için kullandıkları bütün plastik kartları kapsamaktadır. Kredi kartları, debit kartlar ve veresiye kartları banka kartlarının başlıca örnekleri olarak sayılmaktadır. Kredi kartları en çok kullanılan araçlardan biridir. Visa veya MasterCard gibi bir kredi kartı, sınırı sahibinin kredi geçmişine bağlı olarak, 30 günlük dönemlerle ödenmek üzere sahibine harcama imkânı sağlamaktadır. Debit kart ise kredi kartına benzemekle birlikte, ondan farklı olarak yapılan ödeme miktarını kart sahibinin banka hesabından alarak, satıcının banka hesabına hemen transfer etmektedir. Amerikan Express veya Diner s Club gibi veresiye kartların ise harcama sınırı bulunmamaktadır. Bunun yerine, karta yüklenen her türlü harcama fatura döneminin sonunda ödenmektedir. Bu kartlar, kartların fiziksel varlığına gerek duyulmaksızın banka kartı işlemci ağları üzerinden tanımlanarak onaylanabildiği için internet üzerinden ödeme yapmayı mümkün kılmaktadır. Ayrıca, dünya çapında geçerlilikleri olduğu için internet gibi sınırları olmayan bir ortamda avantaj kazanmaktadırlar. Ayrıca, tüketici kartı kullanmak için ek bir yazılım veya donanıma gereksinim duymamaktadır ibid, s G.P. Schneider, Electronic Commerce, Course Technology, London, 2003, s

13 Ancak, kart bilgilerinin açık ağlar üzerinden alıcıdan satıcıya aktarılması güvenlik sorunları yarattığından şifreleme ve üçüncü şahıslar tarafından doğrulama teknolojileri geliştirilmiştir. Bu amaçla 1996 yıllında MasterCard ve Visa, SET (Secure Electronic Transaction) güvenlik protokolünün internet veya diğer açık ağlar üzerinden banka kartları ile satın alımları korumak için tek bir teknik standart oluşturduğunu kabul ettiklerini açıklamışlardır. Microsoft, Netscape, IBM ve diğer önde gelen elektronik ve bilişim şirketleri de bu konsorsiyumda yer almışlardır. Açık ve gizli anahtar şifrelemesine dayalı SET güvenlik sistemi, bilginin gizliliğini ve bütünlüğünü koruduğu, tüketicinin hesabının ve alıcının kimliğinin doğruladığı ve birçok donanım ve yazılıma uyum sağladığı için ortak kabul görmektedir. 16 Bununla beraber, güvenlik sorununu çözmek için başka bir yöntem olarak American Express ve Discover, tek kullanımlık kredi kartı numaralarını hizmete sunmaktadır. Bu numaralar bir seferlik kullanılmakta ve gün arasında geçerliliğini yitirmektedir. Tekrarlanan veya 30 gün sonrasında yapılacak ödemelerde kullanılamaması başlıca sorunlardır. 17 Güvenlik sorunu teknik anlamda büyük ölçüde çözülmüş görünse de, her işlem için aracı kurumun tüketiciden kesinti yapmakta olması küçük çaplı alışverişleri maliyetli hale getirmektedir. 18 Ek olarak, finansal veya yaş gibi etmenlerle herkesin banka kartı sahibi olamaması alternatif elektronik ödeme araçları arayışını yaratmaktadır. Mikro-ödemeler olarak da bilinen, kredi kartı limitinin altındaki ödemelerde kullanmak veya kredi kartı kesintilerinin yarattığı maliyetten kaçınmak üzere para karşılığı bir değerin bulunması arayışı ortaya çıkmıştır. 19 Elektronik para (e-para veya sayısal para) genel anlamda, kâğıt belge veya madeni para kullanmadan bir 16 R. Kalakota, A. Whinson, 1997, s M. Greenstein, M. Vaserhelyi, 2002, s G.P. Schneider, 2003, s R. Kalakota, A. Whinson, 1997, s.158 9

14 özel kurum tarafından düzenlenen ve hükümet tarafından tedavüle çıkarılan fiziksel paranın yerini tutabilen her türlü değer yükleme ve değişim sistemini olarak tanımlanmaktadır. 20 Elektronik paranın kullanılabilirliğinin, fiziksel parada olan özellikleri taşıması oranında artması beklenmektedir. Öncelikle fiziksel para, kullananlarının kimliğinden bağımsız olarak el değiştirebilmektedir. Bundan başka, alıcı parayı yasal olarak kabul etmek zorundadır. Parayı elinde tutmak ise ona sahip olmanın yeterli ve tek kanıtıdır ve para herkes tarafından tutulabilir ve kullanılabilir. 21 Elektronik paranın taşınabilir, bağımsız ve paraya çevrilebilir olması olumlu yönleridir. Bununla beraber, elektronik para transferleri banka kartı transferlerinden daha az maliyetlidir ve internet gibi mevcut altyapıya uygun olduğu için yeni yatırımlar gerektirmemektedir. Ancak, denetim yapılamaması, gerçek sahibinin adını saklaması, aynı paranın birden fazla kullanılmaması gibi konularda güvenlik sorunları ortaya çıkmaktadır. Ayrıca, hem yabancı hem de yerel hizmetlerde kullanılabilmesi için uluslararası platformda yasal geçerlilik kazanması ve kurumlar arasında eşgüdümün sağlanması gerekmektedir. 22 Avrupa Komisyonu bu yönde, elektronik paranın güvenliğini ve geçerliliğini sağlamak amacıyla elektronik para kurumları ve bankalara yönelik direktifler çıkarmaktadır. 23 Elektronik çek ise veresiye almayı veya taksitle ödeme yapmayı tercih edenlerin para yerine kullanabilecekleri bir diğer elektronik ödeme çeşididir. Elektronik çekler geleneksel çekler gibi çalıştığından tüketicinin özellikle eğimli olmasını gerektirmez ve kolaylıkla uygulanabilir. Küçük ödemelerin yapılmasında veya işletmeler tarafından ağlar üzerinden etkili şekilde kullanılabilir. Ayrıca, elektronik çeklerin alışılageldik şifreleme yöntemleri bu araçların SET gibi 20 G.P. Schneider, 2003, s R. Kalakota, A. Whinson, 1997, s G.P. Schneider, 2003, s Arthur Andersen Yönetim ve İnsan Kaynakları Danışmanlığı, Değişim.tr: İnternetle Gelişimde Türkiye, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2001, s

15 sistemlerle şifrelenen sayısal paradan daha kolay işlenmesini sağlamaktadır. Ek olarak elektronik çekler el değiştirebildiğinden elektronik ortamda da tercih edilebileceklerdir. 24 Elektronik cüzdan ise fiziksel cüzdana benzer şekilde banka kartı numaraları, elektronik para ile sahibinin kimliğini ve iletişim bilgilerini taşımaktadır. Bu bilgiler elektronik ticaretin ödeme aşamasında satıcıya ulaştırılmaktadır. Uygulama alışveriş esnasında tüketiciye zaman kazandırmaktadır. Fakat bilgiler cüzdan sahibinin bilgisayarına yüklediğinden kişi başka bir bilgisayardan elektronik cüzdanına ulaşamamaktadır. Satıcı ise ayrı bir yazılım veya donanıma ihtiyaç duymaksızın ticari firmanın veya cüzdanı sağlayan kurumun uzaktaki sunucu bilgisayarına bağlanarak söz konusu bilgilere ulaşmaktadır. Bunların yanında, tüketiciler tarafından kabul edilmeden önce, her cüzdan sağlayıcının yeterli hizmeti sağlamak için çok sayıda ve büyüklükte ticari firma ile anlaşmalı olması gerekmektedir. 25 Diğer değer yüklenebilen ve elektronik ortamda kullanılabilen araçlar arasında ise manyetik şeritli karlar ile mikroçipli akıllı kartları saymak mümkündür. Kredi kartları, debit kartlar, telefon kartları, kimlik veya giriş kartları, fotokopi kartları gibi birçok kart manyetik şeritli kartlardır. Bilginin manyetik olarak kartın üzerindeki şeride yüklendiği ve şifrelendiği hallerde kopyalanmaya veya değiştirilmeye karşı savunmasız hale gelmektedirler. Veriler şifrelendiğinde her ne kadar güvenlik artsa da manyetik alanının her zaman zarar görme ihtimali ve dolayısıyla kartın geçersiz hale gelmesi durumu da söz konusudur. 26 Akıllı kartlar ise üzerindeki mikroçip sayesinde daha fazla bilgiyi depolayabilmekte, manyetik şeritli kartlara kıyasla 24 R. Kalakota, A. Whinson, 1997, s G.P. Schneider, 2003, s M. Greenstein, M. Vaserhelyi, 2002, s

16 fiziksel olarak daha zor zarar görmekte ve şifreleme sayesinde geleneksel kredi kartlarından daha güvenli hale gelmektedirler. 27 İnternet başta olmak üzere çeşitli iletişim araçları üzerinden sürdürülen e- ticaret, yeni ödeme yöntemlerini de beraberinde getirmektedir. Yeni bilişim teknolojileri sayesinde giderek ucuzlayan ve yaygınlaşan internet ağı, tedarik zincirinden müşteri ilişkilerine neredeyse bütün iş süreçlerinin elektronik ortama taşınmasına yol açmaktadır Elektronik Ticaretin Kapsamı Elektronik Ticaretin Şekilleri Elektronik ticaretin şekilleri ticarete taraf olan kişi veya kurumlara göre belirlenmektedir. Bu bağlamda e-ticaret işletmeden tüketiciye, işletmeden işletmeye, tüketiciden tüketiciye, tüketiciden işletmeye veya işletmeden devlete olarak şekillenmektedir İşletmeden Tüketiciye İşletmeden tüketiciye elektronik ticaret 28 yapan şirketler, satış, perakende ve dağıtım hizmetleri sağlarken yeni ve teknoloji destekli yöntemler kullanmaktadırlar. İnternetten önce ticarette kullanılan elektronik araçlar da bilgi teknolojilerini kullanmışlar ancak, hizmetlerinde insan faktörünü azaltmak veya kaldırmaktan öteye geçememişlerdir. Internet üzerinden yapılan ticaret ise, tüketicilere pazara sürekli (7/24), etkileşimli, küresel, güvenli ve kolay şekilde erişim imkânı sunmaktadır. 29 Fiziki kısıtlardan bağımsız e-çevredeki yeni teknoloji destekli hizmet anlayışı, 27 G.P. Schneider, 2003, s Yabancı yazında Business to Customer ya da kısaca B2C olarak kullanılmaktadır. 29 A. Pandya, Conceptualizing B2C Businesses as a New Category of Services, Journal of Electronic Commerce in Organisations, Vol:3 Iss:1, Hersley,

17 tüketicileri mekân, zaman, bilgi veya coğrafya gibi her türlü sınırlamadan arındırmaktadır. 30 Bunların yanında, mağazadan alışverişin getirdiği park sorunu veya sırada bekleme sıkıntılarını da ortadan kaldırmakta ve sadece elektronik ticarete özgü alışveriş mahremiyeti kazandırmaktadır. 31 Özellikle uluslararası bir müşteri tabanına sahip olan şirketler aralıksız hizmet vermektedirler. Örneğin Amazon.com müşteri temsilcilerine 7 gün 24 saat telefonla ulaşmak mümkündür. Aynı hizmeti sağlayan ebay.com ise toplam satışlarının % 46 sını Birleşik Devletler in dışındaki müşterilerinden sağlamaktadır. Bununla beraber, çevrimiçi satışların yüzde beşinin gece mağazaların kapalı olduğu 01:00 ve 08:00 saatleri arasında gerçekleştiği görülmektedir. 32 Önde gelen perakende şirketlerinin siteleri, hafta içi çalışma saatlerinde daha çok ziyaret edilmekle birlikte, alışverişler daha çok akşam saatlerinde yapılmaktadır. Ayrıca, söz konusu sitelerin ziyaretçi sayısı ve satışları hafta sonları öğlen saatlerinde en tepe noktaya ulaşacağı gözlenmektedir. 33 Her ne kadar e-alışveriş, yakın zaman içinde geleneksel anlamda mağaza alışverişinin yerini alacak gibi görünmese de 34 internette dolaşan her kişi internet üzerinden satış yapan bir şirket için potansiyel müşteri haline gelmektedir. 35 Ancak yeni tüketici sadece ürünlerin ucuz, uygun ve teknik açıdan ilgi çekici olmasıyla 30 O. C. Eang, Jurisdiction in B2C E-Commerce Redress in the European Community, Journal of Electronic Commerce in Organisations, Vol:3, Iss:4, Hersley, M. Singh, E-services and Their Role in B2C E-Commerce, Managing Service Quality, Vol:12, Iss:6, M. Ritchel, In High-Speed Households, She Surfs, He Snores, New York Times, Dec. 7, 2004, b4aba284&ei=5090&partner=techdirt 33 Coremetrics, Are Shoppers Buying on Company Time?, 2005, media/2005/pr05_11_14_company_time.html 34 P. L. Mokhtarian, A Conceptual Analysis of the Transportation Impacts of B2C E-Commerce, Transportation, Vol:31, Iss:3, M. Singh,

18 yetinmemekte, 36 hızlı, ilgili ve yüksek kalitede hizmet beklemektedirler. 37 Tüketici bakımından maliyet-fayda analizi, internet üzerinden arama, satın alma, teslim, değerlendirme ve iade olmak üzere alışverişin her aşaması dikkate alınarak yapılmaktadır. Amazon.com un web üzerinden kitap satışı işindeki başarısının alıcılara sağladığı kusursuz hizmet ve düşük fiyata bağlı olduğu söylenmektedir. 38 Dolayısıyla, internetin sağladığı imkânlardan yararlanmak ve web üzerinden satış yapmak isteyen her şirket başarılı olamamaktadır. Örneğin ilk çıkan ve fazlaca ziyaret edilen web sitelerinden Boo.com iflas etmiş veya Gloss.com Estee Lauder a zorunlu olarak satılmış bulunmaktadır. 39 İşletmelerin internette sağladığı başarı sundukları hizmetlere, hizmetlerin kalitesine ve çeşitli becerilere sahip olup olmadıklarına bağlanmaktadır. Çevrimiçi satışları artırabilmek için ürün ve hizmetlerin kolayca aranabilmesini, ürün hakkında yeterli bilgi edinilmesini, güvenli elektronik ödeme sistemleri üzerinden işlemlerin tamamlanmasını, güncellenmiş ulaştırma bilgilerinin sunulmasını, tüketici şikâyetlerinin anında yanıtlanmasını ve diğer her türlü çevrimiçi desteğin verilmesini sağlamak gerektiği belirtilmektedir. 40 Hizmetin kalitesi ise Kuzey Avrupa yaklaşımına göre, küresel işlevsellik ve teknik kalite bağlamında değerlendirilmektedir. Başka bir deyişle, çevrimiçi tüketici eline geçen nihai ürüne ve hizmetin nasıl verildiğine bakarak kaliteyi değerlendirmektedir. Amerikan bakış açısına göre ise, geleneksel ticarette hizmet kalitesini ölçmek için kullanılan beş boyut (güvenilirlik; yanıt alabilirlik; güvence; empati; maddesellik) e-ticaret için de kullanılabilecektir. 41 Ancak araştırmalar bu 36 A. Pandya, M. Singh, A. Pandya, V. Vishwanath, G. Mulvin, B2C Storm Survivors: Four Signs of Seaworthiness, European Business Journal, Vol:13, Iss:1, London, M. Singh, A. Pandya,

19 boyutların çevrimiçi hizmetlerde üç grup olarak görüldüğünü 42 ve maddeselliğin tüketici sadakatini, ortak bir boyut olarak güvenilirlik, yanıt alabilirlik, güvencenin ise tüketici güvenini artırmada önemli rol oynadığını ortaya çıkarmıştır. 43 Bununla beraber, empati ile sunulan hizmetlerin tüketiciye göre kişiselleştirilmesi bireysel boyutta olmasa bile kültürel boyutta önemli etkileri bulunmaktadır. Küresel elektronik ticaret ortamında standart mı yoksa farklılaştırılmış pazarlama karmasının mı uygulanacağı tartışma konusu olmaktadır. Küresel ve yerel değerlerin bir arada önemsendiği glokalleşme yaklaşımı ile şirketler, hangi pazarlama karmasını seçeceklerini değil, hangi karmayı nerelerde kullanacaklarını değerlendirmektedirler. Elektronik ticarette de benzer şekilde, tüketicilere mesajlarını iletebilmek için şirketlerin, yerel web hizmetlerini küresel anlayış içinde fakat yerel kültüre uygun hazırlamaları gerekmektedir. 44 Bununla beraber, işletmeler dinamik e-ticaret ortamında ayakta kalmak için belli yetilere sahip olmaları gerekmektedir. Ürünlerin farklı kanallar aracılığıyla satılabilmesi, maliyetlerde ve ürünlerin tedarikçilerden, işletme ve oradan da müşterilere hareketinde iyileşme sağlamak için internetin kullanılması, müşteriler ile bağlantı kurup onları alıcı haline getirecek sitelerin hazırlanması ve yerleşik büyük rakiplerle karşılaştırıldığında benzersiz ürün ve hizmetlerin sunulması söz konusu yetiler arasında sayılmaktadır D. Gefen, Customer Loyalty in E-Commerce, Journal of the Association for Information Systems, Vol: 3, A. Parasuraman, V. A. Zeithaml, A. Malhotra, E-S-QUAL: A Multiple-Item Scale for Assessing Electronic Service Quality, Journal of Service Research, Vol:7, Iss:3, Thousand Oaks, N. Singh, V. Kumar, D. Baack, Adaptation of Cultural Content: Evidence from B2C E-Commerce Firms, European Journal of Marketing, Vol:39, Iss:1/2, Bradford, V. Vishwanath, G. Mulvin,

20 İşletmeden İşletmeye İşletmeler arasındaki elektronik ticaret, 46 son ürün nihai tüketiciye ulaşana kadar ticari işletmeler arasındaki değer yaratma süreci olarak işleyen ticari amaçlı satın alma işlemleri olarak tanımlanmaktadır. Bu işlemler işletmeden tüketiciye yapılan satışlara oranla işlem sayısı olarak daha az olsalar bile hacim olarak daha büyük olmaktadırlar. 47 İşletmelerarası e-ticaret üç yönde biçimlenmektedir. İlki şirketlerin dahili işlevlerine hareketlilik kazandıran intranet gibi içsel ağların kullanılmasıdır. İkincisi, gerek satışların artırılması gerekse stok tedariklerinin kolaylaştırılması amacıyla içsel ağların extranet gibi ağlar ile birlikte iş yapılan diğer firmalara bağlanması, bir başka deyişle bir şirketin intranet inin iş ortakları yaratacak şekilde genişlemesidir. Sonuncusu ise internet gibi açık ağların kullanılmasıdır. 48 Diğerlerinden farklı olarak açık ağlar üzerinden şirketler, sadece kendi yarattıkları iletişim ağı ile sınırlı kalmamakta potansiyel tedarikçilere ve pazar hakkında her türlü bilgiye kolaylıkla ulaşmaktadırlar. Bunun yanında internet gibi açık ağ bağlantıları, intranet ve extranet gibi bağlantıların ötesine geçerek potansiyel müşteriler olarak bütün ağ kullanıcıları ile işletmeleri bir araya getirmektedir. İşletmeden işletmeye yapılan elektronik ticaret faaliyetleri genellikle tedarik zincirinin işletimi ve yönetimi ile ilgilidir. Bilgi ve iletişim teknolojilerindeki ilerlemeler gerçek zamanlı tedarik zincirlerinin kurulmasını ve siparişlerin en kısa zamanda ve en az hatayla teslimini kolaylaştırmaktadır. Bu şekilde stok devir hızı artmakla beraber, tam zamanında üretim sistemlerindeki gibi büyüklük ve maliyet kısıtlamaları nedeniyle, büyük parçaların dünyanın herhangi bir yerine hemen ulaştırılmaları her 46 Yabancı yazında Business to Business ya da kısaca B2B olarak kullanılmaktadır 47 M. Greenstein, M. Vaserhelyi, 2002, s Yakup Kepenek, Ekonomik Yönleriyle Elektronik Ticaret, Derl. V. Bozkurt, Elektronik Ticaret, Alfa Yayınları, İstanbul, 2000, s