T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ - MESLEKİ AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ TARİH

Transkript

1 T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ - MESLEKİ AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ TARİH 4 DERS NOTU YAZAR Dr. Çetin SUNGUR ANKARA 2015

2 MEB HAYAT BOYU ÖĞRENME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI DERS NOTLARI DİZİSİ Copyright MEB Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Tümü ya da bölümleri izin alınmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Yazar Grafik Kapak : Dr. Çetin SUNGUR : Hatice DEMİRER : Güler ALTUNÖZ

3

4

5

6

7 İÇİNDEKİLER 1. ÜNİTE XVIII. YÜZYILDA DEĞİŞİM VE DİPLOMASİ 1.KONU: XVIII. YÜZYILDA AVRUPA VE OSMANLI DEVLETİ NİN GENEL DURUMU 11 2.KONU : III. AHMET DÖNEMİ KONU: AVRUPA DA DÜŞÜNCE VE EKONOMİ ALANINDAKİ GELİŞMELER KONU: RUSYA NIN GENİŞLEME POLİTİKASI VE OSMANLI RUS İLİŞKİLERİ KONU: AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ NİN KURULMASI VE FRANSIZ İHTİLALİ KONU: III. SELİM DÖNEMİ KONU: XVIII. YÜZYILDA OSMANLI DEVLETİ NDEKİ DEĞİŞİM VE ISLAHATLAR 33 NELER ÖĞRENDİK? 38 ETKİNLİK 39 1.ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI ÜNİTE EN UZUN YÜZYIL ( ) 1.KONU: XIX. YÜZYIL BAŞLARINDA ASYA VE AVRUPA 47 2.KONU: II. MAHMUT DÖNEMİ SİYASİ OLAYLARI KONU: TANZİMAT TAN MEŞRUTİYET E 57 4.KONU: OSMANLI DEVLETİ NDE ANAYASAL DÜZENE GEÇİŞ VE SİYASİ GELİŞMELER_63 5.KONU: XIX. YÜZYILDA OSMANLI DEVLETİ NDEKİ KÜLTÜREL GELİŞMELER 75 6.KONU: XX. YÜZYILDA OSMANLI DEVLETİ VE SAVAŞLAR 82 NELER ÖĞRENDİK? 97 ETKİNLİK 98 2.ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 101

8 ETKİNLİK VE DEĞERLENDİRME SORULARININ CEVAPLARI 105 SÖZLÜK 107 KRONOLOJİ 111 KAYNAKÇA 113

9 1. ÜNİTE XVIII.YÜZYILDA DEĞİŞİM VE DİPLOMASİ 1.Mimari anlayış ve uygulamalarda değişikliklere neden olan faktörler nelerdir? 2.Lale çiçeğinin Osmanlı Devleti nde bir döneme ad olarak verilmesinin nedenleri nelerdir?

10 NELER ÖĞRENECEĞİZ? Bu ünitenin sonunda: 1. XVIII. yüzyılda Avrupa ve Osmanlı Devleti nin genel durumunu, 2. III. Ahmet döneminin askerî ve siyasi gelişmelerini, 3. Lale Devri nin özellikleri, önemini ve yapılan yenilikleri, 4. Avrupa da düşünce ve ekonomi alanındaki gelişmeleri, Sanayi İnkılabı nın neden ve sonuçlarını, 5. Rusya nın genişleme politikasını ve Osmanlı Rus ilişkilerini, 6. Amerika Birleşik Devletleri nin kurulmasını ve Fransız İhtilali ni, 7. III. Selim döneminin askerî ve siyasi gelişmelerini, ıslahat hareketlerini, 8. XVIII. yüzyılda Osmanlı Devleti ndeki değişim ve ıslahatları öğreneceksiniz. ANAHTAR KAVRAMLAR AÇIK PAZAR MAKYAVELİZM SANAYİ İNKILABI KOLONİ BAROK İHTİLAL NİZAMICEDİT MİLLİYETÇİLİK DİPLOMASİ SÖMÜRGECİLİK İNSAN HAKLARI 10

11 1. KONU: XVIII. YÜZYILDA AVRUPA VE OSMANLI DEVLETİ NİN GENEL DURUMU 1. AVRUPA DEVLETLERİNİN GENEL DURUMU Harita : XVIII. Yüzyıl Başlarında Avrupa nın Siyasi Durumu XVIII. yüzyıl Avrupa tarihinde devletler arası politika ve çıkar çatışmalarında diplomasi ve ittifaklar ön plana çıkmıştır. Avrupa devletleri Makyavelizm olarak bilinen amaca ulaşmak için her türlü araca başvurulabileceği anlayışıyla hareket etmişler, siyasi ve ekonomik rekabet nedeniyle sık sık birbirleriyle savaşmışlardır. XVII. ve XVIII. yüzyıllarda Avrupa kralları kız alıp vererek birbirleriyle akrabalık kurmuşlardı. Herhangi bir sebeple boşalan bir krallık için bazen iki, hatta üç kral adayı ortaya çıkıyordu. Her devlet kendi adayının tahta geçmesini istiyor, bundan dolayı aralarında savaş çıkıyordu. XVIII. yüzyılda Avrupa da meydana gelen savaşların büyük çoğunluğu krallar arasındaki akrabalık nedeniyle çıkmış bu savaşlara veraset savaşları denmiştir. Avrupa devletleri çıkarları doğrultusunda bu savaşlara katılmışlar ve ittifaklar kurmuşlardır. Örneğin yılları arasında meydana gelen İspanya veraset savaşlarında İspanya ve Fransa ya karşı Avusturya, İngiltere, Hollanda ve Bavyera hükümetleri ortak bir cephe kurarken yılları arasında meydana gelen Avusturya veraset savaşlarında Bavyera, İspanya, Fransa, Prusya bir cepheyi İngiltere, Rusya, Hollanda devletleri diğer cepheyi oluşturmuştu. 11

12 2. OSMANLI DEVLETİ VE AVRUPA DEVLETLERİNİN DIŞ PO- LİTİKASI 1. Osmanlı Devleti nin Avrupa Politikası Osmanlı Devleti XVIII. yüzyılın başlarında, Karlofça ve İstanbul Antlaşmalarıyla kaybettiği toprakları geri alma politikası takip etti. Bu politikasında başarılı olamayınca elindeki toprakları korumaya çalıştı. Avrupa yı yakından tanımak için diplomasiye önem verdi. Önemli Avrupa devletleriyle diplomatik ilişkiler kurdu. Dış politikada etkin olmak için içte ıslahatlara önem verdi. Osmanlı Devleti, Fransızların 1798 yılında Mısır ı işgali üzerine bölgede çıkarları olan İngiltere ve Rusya ile iş birliğine gitti. Bu olaydan itibaren dış politikada denge politikası izlenmeye başladı. 2. Fransa nın Dış Politikası XVII. yüzyılda Avrupa nın en kuvvetli devleti olan Fransa, XVIII. yüzyılda da Avrupa nın en büyük devletlerinden biri olma özelliğini koruyordu. Avrupa da bütün siyasi sorunlara karışmış; İspanya, Lehistan ve Avusturya veraset savaşlarına katılmıştı. Avrupa daki en önemli rakibi İngiltere ile yaptığı Yedi Yıl Savaşlarını ( ) kaybetmiş ve bazı sömürgelerini İngiltere ye bırakmıştı. Osmanlı Devleti nde büyük ekonomik çıkarları olduğu için dış politikada Osmanlıların yanında gözükmüştür. Fransa, Akdeniz ve Mısır da hâkimiyet kurarsa İngiliz çıkarlarına zarar vereceği düşüncesiyle Mısır ı işgal edince geleneksel Osmanlı-Fransız dostluğu sona ermiştir. 3. İngiltere nin Dış Politikası İngiltere, XVIII. yüzyılda çok büyümüş; Fransa ve İspanya aleyhine genişleyerek büyük bir sömürge imparatorluğu kurmuştu. Dünyanın önde gelen donanmalarından birine sahip olması ve diplomasiyi iyi kullanması, İngiltere yi önemli bir güç hâline getirdi. Akdeniz de ve Osmanlı ülkesinde önemli ekonomik ve siyasi çıkarları olduğu için XIX. yüzyılın sonlarına kadar Osmanlı toprak bütünlüğünü savunan bir dış politika izledi. 4. Avusturya nın Dış Politikası Balkanlara doğru genişlemek isteyen Avusturya sık sık Osmanlı Devleti yle savaştı. XVII. yüzyılda Osmanlı Devleti nin en çok savaştığı ülke Avusturya oldu. Avusturya bu politikasını XVIII. yüzyılda da devam ettirdi. Osmanlı Devleti ne karşı Rusya ile iş birliği ve ittifak kurdu. Avusturya çok uluslu bir devletti. Bu nedenle Fransız İhtilali nden sonra milliyetçilik fikirlerinin ülkesinde yayılmaması için çalıştı. XVIII. yüzyılın sonundan itibaren Osmanlı Devleti ne karşı barışçı bir dış politika izledi. 12

13 5. Rusya nın Dış Politikası TARİH 4 XVII. yüzyılda güçlenmeye başlayan Rusya, XVIII. yüzyılda Avrupa nın önemli devletlerinden biri hâline geldi. Bunda Çar I. Petro nun önemli bir payı vardır. I. Petro ülkesinde köklü reformlar yaptı. Avrupa ülkelerine giderek incelemelerde bulundu. Avrupa kurumlarını ve teknolojisini ülkesine getirdi. İlk Rus donanmasını kurarak, eğitim ve öğretim kurumlarında Avrupa yı örnek alarak birçok değişiklik ve yenilik yaptı. Devletin yapısını yeniledi ve yayılmacı bir politika izledi. Çar I. Petro, Rusya nın önderliği altında bütün Slav milletleri ve Ortodoksları büyük bir imparatorluk içinde toplamayı düşünüyordu. Çarlık Rusya sının Osmanlı Devleti ne yönelik politikasını da I. Petro belirledi. Bir kara devleti olan Rusya nın esas Resim 01.01: Çar I. Petro amacı açık denizlere çıkabilmekti. Karadeniz yoluyla Boğazlardan Akdeniz e çıkılırsa Rusya nın dünyaya açılması mümkün olacaktı. Bu yüzden Rus dış politikasının temelini; Karadeniz e açılmak, İstanbul u ve Boğazları ele geçirmek oluşturmuştur. Bu nedenle Rusya XVIII. yüzyılda sık sık Osmanlı Devleti yle savaşlar yaptı. 2. KONU: III. AHMET DÖNEMİ 1. III. Ahmet Dönemi Karlofça ve İstanbul Antlaşmalarıyla ilk defa büyük toprak kaybına uğrayan Osmanlı Devleti bu durumdan çok etkilenmişti. Bundan dolayı XVIII. yüzyıl başlarında kaybettiği toprakları geri almak için bir siyaset takip etti. Bu amaca yönelik olarak kuzeyde Rusya, batıda Venedik ve Avusturya ile savaşlara girdi. Ayrıca bu dönemde doğuda İran ile de savaşlar yapıldı. Karlofça Antlaşması ndan sonra Edirne ye çekilen II. Mustafa, vaktini av ile ge- 13

14 Resim 01.02: Levni nin III. Ahmet ve Şehzadesini Gösteren Minyatürü çirirken yönetim, hocası Şeyhülislam Feyzullah Efendi nin elinde kalmıştı. Onun, yakınlarını önemli görevlere getirmesi ve padişahın Edirne yi başkent yapacağı söylentisi üzerine İstanbul da askerî bir isyan çıktı. İsyancılar Edirne üzerine yürüyerek II. Mustafa yı tahttan indirip yerine III. Ahmet i padişah yaptılar(1703). a.osmanlı -Rus İlişkileri 1700 İstanbul Antlaşması yla Azak ı alarak Karadeniz e adım atan Çar I. Petro, Baltık Denizi ne de açılmak istiyordu. Bu sırada Baltık Denizi kıyıları İsveç in elindeydi. Rusya nın saldırısı ile başlayan savaşlarda başlangıçta İsveç başarılı oldu. Ancak Poltova Savaşı nda İsveç kralı XII. Şarl (Demirbaş), Ruslara yenildi. Demirbaş Şarl, Osmanlı topraklarına sığındı. Bunun üzerine Rus askerleri Osmanlı topraklarına girdi. Rusya, Eflak ve Boğdan beylerini isyana kışkırttığı gibi, Balkanlardaki Ortodoks halk arasında da Slav birliği propagandasına başladı. Bu gelişmeler üzerine Osmanlı Devleti, Rusya ya savaş açtı (1711). Sadrazam Baltacı Mehmet Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu, Rus ordusunu Prut bataklıklarında kuşattı. Zor durumda kalan Çar I. Petro barış teklif etti. Rus ordusu imha edilme tehlikesiyle karşı karşıyaydı. Ancak Baltacı Mehmet Paşa şiddetli bir savaş için yeniçerilere güvenemediğinden Rusların barış teklifini kabul etti. İki devlet arasında Prut Antlaşması imzalandı(1711). Bu antlaşmaya göre: İsveç kralı ülkesine serbestçe dönebilecek, Azak Kalesi Osmanlılara geri verilecek, Rusya, Lehistan ın iç işlerine karışmayacak, Rusya, İstanbul da elçi bulunduramayacaktı. E BİLGİ NOTU Prut Antlaşması yla Azak Kalesi nin geri alınması, Karlofça Antlaşması yla kaybedilen toprakların geri alınabileceği umudunu güçlendirdi. 14

15 Resim 01.03: Demirbaş Şarl ı Osmanlı Kıyafetleriyle Gösteren Bir Resim b. Osmanlı-Venedik İlişkileri Azak ın alınması, Mora nın da geri alınabileceği fikrini doğurdu. Bu sırada Venediklilerin Karadağ halkını Osmanlılara karşı isyana kışkırtmaları, Osmanlı ticaret gemilerine saldırmaları ve Venediklilerin baskısından bunalan Ortodoks Mora halkının Osmanlı Devleti nden yardım istemesi üzerine Venedik e savaş açıldı (1715). Karadan ve denizden harekete geçen Osmanlı ordusu kısa bir süre içinde Mora Yarımadası nı aldı. c. Osmanlı-Avusturya İlişkileri Osmanlıların başarısından telaşa düşen Avusturya, Karlofça Antlaşması nın çiğnendiği ileri sürerek Mora nın Venedik e geri verilmesini ve Venediklilerin zararının karşılanmasını istedi. Bunun üzerine Avusturya ya savaş ilan edildi. Karlofça yakınlarında Petervaradin de yapılan savaş, Osmanlıların yenilgisiyle sonuçlandı (1716). Avusturya ordusu Belgrad ı ele geçirdi. Sadrazam Damat İbrahim Paşa nın isteği, İngiltere ve Hollanda nın aracılığıyla iki devlet arasında Pasarofça Antlaşması imzalandı(1718). Bu antlaşmaya göre: Kuzey Sırbistan, Temeşvar, Belgrad Avusturya ya verildi. Mora Yarımadası Osmanlılarda kaldı. Resim 01.04: Demirbaş Şarl, Poltova Savaşı nda Dalmaçya kıyıları, Arnavutluk ve Hersek kıyılarındaki bazı kaleler Venedik e bırakıldı. 15

16 E BİLGİ NOTU Karlofça Antlaşması yla kaybedilen Mora geri alındı. Böylece Venedikliler Ege kıyılarından uzaklaştırılmış oldu. Ancak Macaristan topraklarının tamamı ve Belgrad kaybedildi. Bu antlaşma, Osmanlı Devleti nin kaybettiği toprakları geri alma umutlarını sona erdirmiş ve Avrupa yı daha yakından tanıma çabası içine girmesine neden olmuştur. Balkanların Avrupa ya açılan kapısı olan Belgrad ın Avusturya nın eline geçmesi ile bölgedeki güçler dengesi değişti. Avusturya yönünü doğuya yani Osmanlı topraklarına çevirdi. Balkanlarda nüfuz kazanmak isteyen Ruslarla işbirliği yaptı. XVIII. yüzyıl boyunca meydana gelen Osmanlı -Rus savaşlarında Avusturya genellikle Rusya ile birlikte hareket etti. Avusturya nın Balkan topraklarına yönelmesi üzerine Osmanlı Devleti birtakım önlemler alarak merkezî otoritesini güçlendirdi. d. Osmanlı-İran İlişkileri XVIII. yüzyıl başlarında İran mezhep mücadeleleri nedeniyle iç karışıklık içindeydi. Rusya bu durumdan yararlanmak istedi. Çar I. Petro, Derbent(Demirkapı) ve Bakü yü ele geçirdi. I. Petro, Volga ve Hazar Denizi kıyısında donanma meydana getirerek Hazar ve Kafkasya bölgesine hâkim olmak istiyordu. Osmanlı Devleti, İran ın tamamen Rusların eline geçmesine engel olmak için İran üzerine yürüdü. Gürcistan ve Dağıstan toprakları ele geçirildi. Osmanlı ve Rus orduları İran toprakları içinde karşı karşıya geldiler. Fransa nın araya girmesiyle 1724 yılında iki taraf arasında İstanbul Antlaşması yapıldı. Buna göre Osmanlı Devleti İran ın batı illerini (Revan, Tebriz, Gence, Karabağ), Rusya ile Derbent, Bakü ve Dağıstan ı alacaktı. İran bu antlaşmayı kabul etmeyerek Osmanlıların ele geçirdikleri yerleri geri almak için harekete geçti. Yapılan savaşlardan sonra 1732 yılında Ahmet Paşa Antlaşması, 1743 yılında ise Kerden Antlaşması yapıldı. Bu antlaşma ile 1639 yılında yapılan Kasrışirin Antlaşması sınırları kabul edildi. Kerden Antlaşması günümüze kadar devam eden barış dönemini açtı. e. III. Ahmet Dönemi Islahatları Osmanlı tarihinde yılları arasındaki döneme Lale Devri adı verilir. Lale yetiştirilmesine gösterilen büyük ilgi dolayısıyla, söz konusu devre bu ad verilmiştir. Lale Devri nin padişahı III. Ahmet, sadrazam ise Nevşehirli Damat İbrahim Paşa dır. Bu dönemde Haliç ve Boğaziçi kıyılarına saraylar, köşkler yapıldı, renk renk çiçeklerle süslenmiş bahçeler oluşturuldu. Lalenin yüzlerce çeşidi yetiştirildi. Lale Devri nde İstanbul da eğlence hayatı yaygınlaştı. 16

17 Resim 01.05: Stanislas Chelebowski nin Kâğıthane Tablosu Yüzyıllarca Avrupa devletleriyle mücadele hâlinde olan Osmanlılar, bu devletleri daha yakından tanımak amacıyla ilk defa olarak Viyana, Paris, Varşova, Moskova gibi önemli başkentlere geçici elçiler gönderdi. Elçilerin en önemli görevleri Avrupa da meydana gelen siyasi, sosyal, kültürel ve bilimsel gelişmeleri yakından izlemek ve bu konuda Osmanlı Devleti ne bilgi aktarmaktı. Avrupa ya giden elçilerin gözlemleri daha sonra Osmanlı Devleti nde yapılan ıslahat hareketlerinde etkili olmuştur. Fransa ya elçilikle gönderilen Yirmi Sekiz Mehmet Çelebi, Paris e giderken oğlu Sait Efendi yi de beraberinde götürmüştü. Sait Efendi burada gördüğü matbaanın önemini kavramış ve dönüşünde Macar asıllı İbrahim Müteferrika ile birlikte ilk Türk matbaasını açmıştır(1727). İlk basılan eser, Vankulu adlı bir Arapça-Türkçe sözlüktür. Matbaa Batıdan alınan ilk teknik araç olup matbaanın kurulmasıyla Batı tekniği ilk defa Osmanlı ülkesine girmiş oldu. Resim 01.06: İlk Türk Matbaasında Basılan Kitaplardan Biri Matbaada basılacak kitaplar için de Yalova da bir kâğıt fabrikası kuruldu. Nevşehirli İbrahim Paşa, matbaa açıldıktan sonra bir bilim kurulu oluşturarak çeşitli eserlerin Türkçeye çevrilmesini sağladı. Kültür, sanat faaliyetlerine önem verildi. İstanbul un çeşitli semtleri- 17

18 ne kütüphaneler yapıldı. İstanbul da bir çini imalathanesi açılarak çiniciliğin tekrar canlanması teşvik edildi. Bunlardan başka Lale Devri nde yeniçerilerden bir itfaiye bölüğü kuruldu. Sağlık alanında ilk defa çiçek aşısı uygulandı. Klasik Osmanlı mimarisi bu dönemde Avrupa mimarlığının etkisiyle yeni bir karakter kazandı. Bu devirde saray mensuplarının yaşadıkları zevk ve eğlence hayatı, halk arasında hoş karşılanmıyordu. Bu sırada İran la yapılan savaşların uzaması, savaşın getirdiği ağır vergiler ve pahalılık, hoşnutsuzluğun artmasına yol açtı. Nevşehirli İbrahim Paşa nın divanda alınan karara rağmen İran cephesine gitmemiş olması tepkileri artırdı. Patrona Halil ve arkadaşlarının çıkardığı isyan kısa sürede büyüdü. İsyan sonunda Damat İbrahim Paşa öldürüldü. Padişah III. Ahmet tahttan indirilerek yerine I. Mahmut padişah yapıldı. 3. KONU: AVRUPA DA DÜŞÜNCE VE EKONOMİ ALANINDAKİ GELİŞMELER 1.AVRUPA DA DÜŞÜNCE ALANINDAKİ GELİŞMELER Avrupa da Rönesans ve Reform hareketleri ile başlayan pozitif ve özgür düşüncenin etkisiyle skolastik düşünce yıkıldı. Bunun yerini deney ve gözleme dayalı bilimsel çalışmalar aldı. XVII. ve XVIII. yüzyıllarda felsefe ve bilimde önemli gelişmeler oldu. Bu gelişmenin XVII. yüzyılı akıl çağı, XVIII. yüzyılı ise aydınlanma çağı diye tanımlanır. Aydınlanma, Tanrı, akıl, tabiat insan kavramlarını bir bütün olarak ve akıl yoluyla ele almaktır. Aydınlanmacı düşünürler ve bilim adamları, insanın tabiatın bir parçası olduğunu, aklıyla bu bütünü kavrayabileceği düşüncesini esas aldılar. Aydınlanma düşüncesi hem Amerika Birleşik Devletleri nin kurulması, hem de Fransız İhtilali nin meydana gelmesinde etkili olmuş, daha sonraki dönemleri de derinden etkilemiştir. Aydınlanma düşünürleri aklın doğru kullanılmasıyla, yararlı bilgiye ulaşılabileceğini, insanın mutluluğunun her türlü baskıdan uzak olmasıyla gerçekleşebileceğini savundular. Aydınlanmacı düşünürler çalışmalarıyla bilim ve teknoloji alanındaki büyük gelişmelere ortam hazırladılar, Avrupa da eşitsizlik üzerine kurulu toplumsal yapıyı ve mutlakiyet anlayışına dayalı siyasi hayatı eleştirerek halkı bilinçlendirdiler, Sanayi İnkılabı na geçişin alt yapısını hazırladılar. 2. AVRUPA DA SANAYİ İNKILABI Sanayi İnkılabı, insan ve hayvan gücüne dayalı üretim tarzından, makine gücünün hâkim olduğu üretim tarzına geçiştir. Bu tarz üretim şekli pozitif bilimlerdeki ilerleme ve buluşların üretime uygulanmasıyla XVIII. yüzyılda İngiltere de ortaya çıktı. Deniz aşırı ülkelerde yapılan ticaret, İngiliz sanayisinde üretimi artırınca insan gücü ve el tezgâhları yetersiz kaldı. Bu durum makine kullanımını zorunlu hâle getirdi. Bilimsel ve teknolojik gelişmeler, buhar gücü ile çalışan makinelerin ortaya 18

19 çıkmasına ortam hazırladı. İlk makineler dokuma sanayisinde kullanıldı. Bu gelişme üretimin artmasına yol açtı. Küçük imalathanelerde ve evlerde yapılan mahallî(yerel) karakterdeki üretim gittikçe millî ve milletler arası boyutlara ulaştı. Dokuma sanayi ile başlayan süreç kimya ve madencilik gibi diğer alanlarda etkili oldu. Çok sayıda fabrika, büyük sermayeli şirketler ve bankalar kuruldu. Demir yolu ve deniz ulaşımında büyük ilerlemeler kaydedildi. Süveyş (1869) ve Panama Kanallarının açılması (1914) deniz ulaşımını cazip hâle getirdi. Ulaşım imkânlarının kolaylaşması üretilen malların tüketicilere daha hızlı ve ucuz ulaşmasını sağladığı gibi, uzak ülkelerden ham madde getirmeyi kolaylaştırdı. Bu durum iç ve dış ticareti canlandırdı. Resim 01.07: Sanayi İnkılabı Avrupa da Önemli Değişikliklere Neden Oldu. Üretimin artması, elde edilen malların pazarlanması ihtiyacını ortaya çıkardı. Bu da Avrupa devletleri arasında bir rekabet ortamı oluşturdu. Sanayinin geliştiği şehirlere köylerden göç başladı. İşçi sınıfı ortaya çıktı. İşçi sınıfının kötü hayat şartlarından şikâyetler çoğaldı. Bu durum sendikacılık faaliyetlerini başlattı. İşçi haklarına yönelik düzenlemeler yapıldı. Kapitalizm, sosyalizm gibi düşünceler ortaya çıktı. Sanayi İnkılabı Osmanlı Devleti ni olumsuz yönde etkiledi. Ucuz Avrupa malları Osmanlı pazarlarını işgal etti. El tezgâhlarına dayalı Osmanlı üretimi, Avrupa mallarıyla rekabet edemedi. Tezgâhların kapanması işsizliği artırdı. Sonunda Osmanlı Devleti dışarıya ham madde satan ve dışarıdan mamul madde alan bir ülke hâline geldi. Ekonomik yapının zayıflaması ve gittikçe Avrupa devletlerinin kontrolüne girmesi, Osmanlı Devleti nin siyasi çöküşünü de hızlandırdı. 19

20 Avrupa da Sömürgeciliğin Gelişimi Bir devletin kendi sınırları dışındaki ülkeleri siyasi ve ekonomik olarak himayesi altına alması ve bu bölgelerin yer altı ve yer üstü kaynaklarını istedikleri gibi kullanmasına sömürgecilik denir. Sanayi İnkılabı üretim için daha fazla ham maddeye ve üretim sonucu elde edilen malların pazarlanmasına olan ihtiyaca neden oldu. Bu durum sanayileşen Avrupa devletlerini sömürgeciliğe yöneltti. En büyük sömürge imparatorluğunu İngiltere kurdu. Hindistan, Avustralya, Yeni Zelanda, Sudan, Nijerya ve Rodezya yı sömürgeleri arasına kattı. İngiltere bu sömürgelerine giden yolları da güvenlik altında tutmaya çalıştı. Bunun için Akdeniz de Malta ve Kıbrıs ı, Afrika da Mısır ı ele geçirdi. Fransa; Cezayir, Tunus, Mali, Nijer, Çad ve Madagaskar ı sömürgeleştirdi. Rusya XIX. yüzyılda geniş bir sömürge imparatorluğu kurdu. Sibirya ve Türkistan ı topraklarına katarak Japon Denizi ne ulaştı. Büyük Okyanus kıyılarını demiryolu ile Moskova ya bağladı. İtalya ve Almanya siyasi birliklerini geç tamamladıkları için sömürgecilik yarışına sonradan katıldılar. Almanya, Afrika nın henüz sömürgeleştirilmemiş Güneybatı Afrika, Uganda, Kenya, Tanzanya, Namibya ve Kamerun u ele geçirdi. İtalya, Kızıl Deniz kıyılarında Eritre ve Somali yi sömürgeleştirdi. Harita : Dünyada Sömürgeciliğin Yayılışı 20

21 4. KONU: RUSYA NIN GENİŞLEME POLİTİKASI VE OSMANLI-RUS İLİŞKİLERİ 1. RUSYA NIN GENİŞLEME POLİTİKASI VE OSMANLI-RUS İLİŞKİLERİ XVIII. yüzyılda Rus Çarı I. Petro, sıcak denizlere açılma politikasını hayata geçirmeye başladı. Rusya bir yandan Karadeniz e adım atarken diğer yandan Baltık Denizi ne açılmak için İsveç ve Lehistan ile mücadeleye başladı. Osmanlı Devleti nin güvenliği açısından Kırım ve Lehistan son derece önemliydi. Rusların Kırım da etkin olmaları doğrudan İstanbul un güvenliğini tehdit etmekteydi. Lehistan ise Rusya ile Osmanlı Devleti nin Balkan toprakları arasında tampon bölgeydi. Nitekim Osmanlı Devleti ile Rusya arasında yapılan Prut Antlaşması nın bir maddesi Rusya nın Lehistan ın iç işlerine karışmamasını gerektiriyordu. a. Rus-Avusturya İttifakı ile Osmanlı Devleti Arasındaki Savaşlar( ) Rusya nın Lehistan ın iç işlerine karışması, Osmanlılara karşı, İran a destek vermesi, Azak a saldırması üzerine Osmanlı Devleti, Rusya ya savaş açtı(1736). Bir süre sonra Avusturya da Rusya nın yanında savaşa katıldı. Osmanlı Devleti iki cephede birden savaşmak zorunda kaldı. Buna rağmen Osmanlı orduları önemli başarılar elde etti. Ruslar Kırım dan, Avusturyalılar Sırbistan dan çıkarıldı da Fransa nın aracılığıyla Avusturya ile Belgrad Antlaşması imzalandı. Buna göre Avusturya, Pasarofça Antlaşması yla aldığı Belgrad ı Osmanlılara geri verdi. Avusturya ile antlaşma yapıldıktan sonra Rusya yalnız kalmıştı. Bu arada İsveç, Osmanlı Devleti nin yanında savaşa girmeye hazırlanıyordu. Bu durum karşısında Rusya, yine Fransa nın ara buluculuğuyla barışa razı oldu. Ruslarla da Belgrad da yeni bir Belgrad Antlaşması yapıldı(1739). Buna göre: Azak Kalesi yıkılmak şartıyla Rusya ya bırakılacak, Ruslar savaş sırasında aldıkları yerleri geri verecek, Rusya Karadeniz de savaş ve ticaret gemisi bulundurmayacaktı. Belgrad Antlaşmaları, Osmanlı Devleti nin XVIII. yüzyılda imzaladığı son kazançlı antlaşmalar olmuştur. Belgrad ın geri alınması ile Osmanlı Devleti nin Avrupa ya açılan kapısı yeniden ele geçirildi. Karadeniz in Osmanlı Devleti ne ait olduğu bir kez daha kabul edilmiş ve onaylanmış oldu. E BİLGİ NOTU Bu savaşların kazanılmasında I. Mahmut döneminde yapılan askerî ıslahatların önemli rolü oldu. Fransa barış antlaşmalarında yaptığı arabuluculuklar sonucunda Osmanlı Devleti nde yeni ve önemli imtiyazlar elde etti. Kudüs teki Katolik Hıristiyanlara ait kutsal yerlerin yönetimini aldı. Kanuni döneminde (1535) padişahların saltanatı süresince geçerli olan kapitülasyonlar bundan böyle sürekli hâle geldi (1740). 21

22 b. Lehistan Sorunu ve Osmanlı - Rus Savaşı ( ) Osmanlı Devleti ile Rusya arasındaki barış 1768 yılına kadar devam etti. Ancak Rusya nın başına geçen II. Katerina sıcak denizlere çıkma politikasını sürdürüyordu. Bir yandan da Balkan milletlerini Osmanlı Devleti ne karşı kışkırtıyordu. II. Katerina ölen Lehistan kralı yerine, kendi istediği kişinin kral seçilmesini sağladı. Lehistanlı vatanseverler Rusya nın bu müdahalesine karşı çıktılar. Bunun üzerine Rusya, Lehistan a asker göndererek onları cezalandırmak istedi. Lehlilerin bir bölümü Osmanlı Devleti ne sığındılar. Ruslar, Lehlileri takip etmek bahanesiyle sınırı geçip Lehliler ile birlikte Türkleri de öldürünce Osmanlı Devleti, Rusya ya savaş açtı(1768). Böyle bir savaş için hazırlıklı olan Rusya, Osmanlı ordusunu ağır bir yenilgiye uğratarak Eflak ve Boğdan ı işgal etti. Diğer yandan bu sırada Baltık Denizi nde hazırlanan bir Rus donanması Atlas Resim 01.08: Çeşme Baskınını Temsil Eden Bir Tablo Okyanusu ndan Akdeniz e geçti ve Mora kıyılarına kadar geldi. Ruslar Mora da Rum halkını ayaklanmaya teşvik ettiler. Ruslara güvenerek Rumların başlattığı ayaklanma bastırıldı. Bunun üzerine Rus donanması Çeşme de demirli bulunan Osmanlı donanmasına ani bir baskın yaparak donanmayı yaktı(1770). Rusya nın bu başarıları Avusturya yı endişelendirdi. Çünkü Rusların işgal ettiği Eflak ve Boğdan da onların da gözü vardı. Avusturya ve Prusya nın araya girmesiyle Küçük Kaynarca Antlaşması imzalandı (1774). Küçük Kaynarca Antlaşması na göre: Kırım a bağımsızlık verilecek ve Kırım hanları sadece dinî bakımdan Osmanlı halifesine bağlı olacak, Azak Kalesi etrafındaki arazi, Kabartay bölgesi Rusya ya verilecek, iki devlet arasındaki sınır Buğ Nehri olacak, Rusya bu savaşta işgal etmiş olduğu Eflak, Boğdan, Besarabya ve Akdeniz deki adaları Osmanlı Devleti ne geri verecek, buna karşılık Osmanlı Devleti bu yerlerde 22

23 genel af ilan edecek ve buradaki halktan belli bir süre için vergi almayacak, TARİH 4 Rus tüccarlar, Karadeniz ve Akdeniz deki Türk sularında ve limanlarında serbestçe ticaret yapabilecek, Fransa ve İngiltere ye verilmiş olan kapitülasyonlardan faydalanacak, Ruslar İstanbul da sürekli elçi bulundurabilecek ve gerekli gördüğü yerlerde konsolosluk açabilecek, Ruslar Osmanlı uyruğunda olan Ortodokslarla, Eflak ve Boğdan beylerinin haklarını koruyacak, Osmanlı Devleti Rusya ya savaş tazminatı ödeyecekti. Küçük Kaynarca Antlaşması, Osmanlı Devleti nin imzaladığı en ağır şartlar taşıyan antlaşmalardan biridir. Bu antlaşmayla ilk defa halkı Türk ve Müslüman olan bir bölge(kırım) kaybedildi. Karadeniz in Türk Gölü özelliği sona erdi. İstanbul, Balkanlar ve Boğazlar Rus tehdidi altına girdi. Rusya, Ortodoksları himaye hakkını elde ederek Osmanlı Devleti nin iç işlerine karışma fırsatı kazandı. Harita : Küçük Kaynarca Antlaşma sına Göre Osmanlı Devleti nin Avrupa Sınırları Rusya, Küçük Kaynarca Antlaşması ndan sonra Kırım ı ele geçirmek için harekete geçti. Ruslar kendilerine taraftar olan Şahin Giray ı zorla han seçtirdiler. Şahin Giray ın hanlığını kabul etmeyen Kırım halkı ayaklandı. Şahin Giray, Rus ordusunu Kırım a çağırdı. Osmanlı Devleti bunun üzerine savaşa hazırlandı. Fransa nın aracılığıyla iki devlet temsilcileri Haliç te Aynalıkavak Köşkü nde görüşme yaptılar. Aynalıkavak Tenkihnamesi (sözleşme) adını alan bu yeni antlaşmaya göre(1779); Rus- 23

24 ya, Kırım daki askerlerini çekecek, buna karşılık Osmanlı Devleti de Şahin Giray ın hanlığını kabul edecekti. Ancak bir süre sonra Kırım halkı Rus yanlısı Şahin Giray a karşı tekrar ayaklandı. Şahin Giray Rusya ya sığınmak zorunda kaldı. II. Katerina bunu bahane ederek Kırım a bir ordu gönderdi ve Kırım ı Rusya ya kattığını ilan etti(1783). Osmanlı Devleti nin savaşacak askerî ve ekonomik gücü olmadığından bu duruma karşı çıkamadı. Bu sırada Rusya ve Avusturya, Osmanlı Devleti ni paylaşmak için bir proje hazırladılar. Buna göre Avusturya; Sırbistan, Bosna, Hersek ve Adriyatik kıyılarını alacak, Rusya ise Eflak ve Boğdan ı işgal ederek burada Rusya ve Avusturya ya bağlı Dakya Devleti kuracaktı. Grek projesi ile de merkezi İstanbul olmak üzere Grek Devleti kurulacak ve bu devletin başına II. Katerina nın torunu, XIII. Konstantin getirilecekti. Bu antlaşma İngiltere yi telaşa düşürdü. Diğer taraftan Rusya ve Avusturya nın güçlenmesini çıkarlarına uygun bulmayan Prusya da Osmanlı Devleti ni destekledi. Osmanlı Devleti, İngiltere ve Prusya nın kışkırtması sonucu Rusya ya savaş açtı. Bir süre sonra savaşa Avusturya da girince Osmanlı orduları ikiye ayrılmak zorunda kaldı. Avusturyalılar Bosna yı; Ruslar Boğdan ı işgal etti. Ruslar Özi Kalesi ni alarak halkı kılıçtan geçirdiler. Bu felaket haberi İstanbul a gelince I. Abdülhamit üzüntü ve kederinden öldü. Yerine III. Selim geçti(1789). 5. KONU: AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ NİN KURULMASI VE FRANSIZ İHTİLALİ 1. AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ NİN KURULMASI Amerika nın 1492 de keşfinden sonra İspanyollar, Meksika ve Güney Amerika da, Portekizliler Brezilya da, Fransızlar Kanada da, İngilizler de bugünkü ABD nin Atlas Okyanusu kıyılarına yerleşerek sömürgeler meydana getirdiler. İngilizler de XVI. yüzyılın sonlarından itibaren bu kıtaya gelerek koloniler kurdular. XVII. yüzyıl başlarında Kuzey Amerika da on üç İngiliz koloni sömürgesi vardı. Her sömürgenin başında İngiliz kralı tarafından atanan bir vali bulunurdu. Ancak bu on üç koloni İngiltere deki parlamentoda temsil edilmiyordu. İngiliz Parlamentosu Yedi Yıl Savaşları nda uğradığı zararları gidermek ve ekonomik durumunu düzeltmek için sömürgelerine, bu arada Amerika daki kolonilerine de yeni vergiler koydu. Koloniler, İngiliz Parlamentosu nda temsilcileri bulunmadığını ileri sürerek bu vergileri kabul etmediler. Peşinden de İngiliz mallarını boykot ettiler. Bunun üzerine İngiltere, Boston Limanı nı abluka altına aldı. Koloni halkı buna karşı çıktı. Böylece koloniler İngilizlere karşı isyanı başlatmış oldu. Koloni temsilcileri 1774 yılında Filedelfiya da toplandılar. Toplantı sonucunda, İngiliz hükümetinden kolonilerin onayı alınmadan vergi alınmaması ve ticareti önleyici kanunların konulmamasına karar verildi. İngiltere bunu reddedince ikin- 24

25 ci kez Filedelfiya da toplanan koloniler İngiltere ye savaş ilan ettiler. Toplanan ordunun komutanlığına George Washington (Corc Vaşingtın) getirildi. II. Filedelfiya Kongresi nde Amerikan kolonileri bağımsızlıklarını ilan ettiler. Kongre, İnsan Hakları Bildirisi ni kabul ve ilan etti(4 Temmuz 1776). Bu bildiriye göre, İnsanların doğuştan birtakım hakları vardır. Bunlar devredilemez ve vazgeçilemez haklardır. Bu haklar yaşama hakkı, özgürlük hakkı ve mutluluğu arama hakkıdır. Bu hakları kuvvetini halktan alan ve halkın arzusuyla iş başına gelen hükümetler kurar. Savaş sekiz yıl sürdü. Fransız, İspanyol ve Hollandalıların desteğini alan koloniler büyük başarılar elde ettiler. Fransa nın kolonilere destek vermesi üzerine Amerikalılar ile İngilizler arasındaki savaş bir İngiltere-Fransa savaşı hâline geldi. Bir süre sonra İngiltere ye düşman olan İspanya ve Hollanda da Fransa nın yanında yer aldılar. Sonunda İngilizler barış istemek zorunda kaldılar. İngiltere Versay Antlaşması ile(1783) savaşa son vererek Amerika Birleşik Devletleri nin bağımsızlığını kabul etti. Resim 01.09: George Washington Amerikan Bağımsızlık Savaşında 1787 yılında Amerikalılar bir anayasa hazırladılar. Bu anayasaya göre Amerika Devleti federal bir cumhuriyet oluyordu. Buna göre her devlet iç işlerinde serbest kalıyor, buna karşılık hepsinin dış siyaseti, savunmaları ve ekonomileri ortak olarak yürütülüyordu. İlk cumhurbaşkanı olarak bağımsızlık savaşlarında büyük yararlılıkları görülen George Washington seçildi. 25

26 Harita : Amerika Birleşik Devletleri nin Kuruluşunu ve Genişlemesini Gösteren Harita Avrupa dan Amerika ya yapılan göçler sonunda Avrupa da işsizlik azaldı. Avrupa kültür ve medeniyeti yeni bir yayılma alanı buldu. Amerika Birleşik Devletleri, yeni bir denge unsuru oldu. Amerika Birleşik Devletleri kurulduktan kısa bir süre sonra Akdeniz de ticari etkinliğe başladı te Cezayir, 1796 da Trablusgarp ve 1797 de Tunus la ticaret antlaşmaları imzaladı. Böylece dolaylı olarak Osmanlı Devleti ile de ilk ticari ilişkiler başlamış oldu. İlk kez bir Amerikan ticaret gemisi 1800 yılında İzmir e, savaş gemilerinden oluşan bir filo da İstanbul u ziyaret için geldi. Doğu Akdeniz de ticari faaliyetlerini artıran Amerikalılar, İzmir de bir konsolosluk açmak için girişimde bulunmuşlar ve 1810 yılında İzmir ve Amerika arasında ilk kez düzenli bir biçimde ticari seferler yapılmaya başlanmıştır. 2. FRANSIZ İHTİLALİ(1789) XVIII. yüzyılın sonlarına doğru meydana gelen Fransız İhtilali, sadece Fransız ve Avrupa tarihinin değil, dünya tarihinin de en önemli olayları arasında yer alır. Bu önemli olay Yakın Çağ ın başlangıcı olarak kabul edilmektedir. 26

27 a. Fransız İhtilali ni Hazırlayan Nedenler TARİH 4 Sosyal Nedenler: Fransız toplumu, aralarında eşitsizlikler olan soylular, rahipler, burjuvalar ve köylülerden oluşmaktaydı. Soylular, devlet yönetimi (valilik, bakanlık, devlet memurluğu vs.)ve askerlikle uğraşırlar, devlete vergi vermezlerdi. Fransız topraklarının büyük bölümü bunların elinde idi. Soylulardan sonra gelen imtiyazlı sınıf olan rahipler, kilisenin zengin toprakları üzerinde lüks ve rahat içinde yaşıyorlar, vergi vermiyorlardı. Burjuvalar; şehirlerde oturan, doktor, mühendis, avukat ve tüccar gibi kişilerden oluşan sınıftı. Ekonomik durumu iyi olan ve devlete vergi veren burjuvaların, devlet yönetiminde siyasi hakları yoktu. Bu sınıf zamanla güçlenerek soylularla eşit haklar istemeye başladı. Ülke nüfusunun en büyük kısmını oluşturan köylüler çok zor şartlarda yaşıyorlardı. Fransa nüfusunun yüzde doksanını oluşturdukları hâlde, toprakların küçük bir kısmını ellerinde bulunduruyorlardı. Özellikle vergiler bu sınıfa yüklenmişti. Askerlik yaparlar, soyluların ve rahiplerin tarlalarında çalışırlardı. Buna karşılık hiçbir hakları yoktu. Krallık Rejiminin Baskısı: Fransa krallıkla yönetilmekte olup kral, ülkenin tek hâkimi idi. Ülkeyi soylular ve ruhban sınıfına dayanarak yönetiyordu. Halk yokluk çekerken krallar Paris yakınlarında Versay Sarayı nda lüks ve eğlence içinde yaşarlardı. Masraflarını karşılamak için halktan zorla vergi toplarlardı. Devleti yönetenler halktan tamamen kopmuştu. Bu durum halkın memnuniyetsizliğine ve tepkisine neden oldu. Fransız Aydınlarının Etkisi: Fransa da XVIII. yüzyılda birçok aydın (Monteskiyö, Volter, Didero, Jan Jak Russo vb.) yetişti. Bu aydınlar aynı zamanda her türlü düşünce sisteminde akla öncülük tanıyan aydınlanma akımın da öncüleri oldular. Bunlar eserlerinde fikir ve vicdan özgürlüğünü, insan haklarını, eşitliği savunuyorlardı. Bu aydınlar Fransa da monarşik yapının değişmesi gerektiğini savunarak ihtilalin fikrî yapısını oluşturdular. Ekonomik Nedenler: Fransız İhtilali nin en önemli nedeni devletin ekonomik durumunun bozulmasıdır. Fransa nın XVIII. yüzyılda girdiği savaşlar pahalıya mal olmuş, hazine boşalmıştı. Fransa, İngiltere ile yaptığı Yedi Yıl Savaşları ndan yenilgiyle çıkmış ve Amerikan bağımsızlık mücadelesinde İngiltere ye karşı bağımsızlık yanlılarına destek vermişti. Bu yüzden vergiler fazlalaşmış, halk bu vergilerin ağırlığı altında ezilmişti. Sarayın gereksiz masraflarıysa artarak devam ediyordu. b. İhtilalin Başlaması ve Genişlemesi Kral bunalıma çare bulmak için Millî Meclisi (Eta Jenerö) toplantıya çağırdı. Bu meclisi kral, halktan yeni vergilerin toplanması için oluşturmuştu. Ancak bu toplantıda soylular ve rahipler ile halk temsilcileri arasında anlaşmazlık çıktı. Kralın meclisi zorla dağıtmak istemesi üzerine halk ayaklandı (14 Temmuz 1789). Halk, Bastil Hapishanesi ni ele geçirerek buradaki tutukluları serbest bıraktı. Böylece ihtilal baş- 27

28 lamış oldu. Resim 01.10: Fransız İhtilali ni Gösteren Temsilî Resim Halk temsilcileri yeni bir anayasa yapma hazırlıkları için kurucu meclis oluşturdular. Kurucu meclis ilk olarak soyluların ve rahiplerin imtiyazlarını kaldırdı, İnsan ve Vatandaş Hakları Bildirisi ni ilan etti (28 Ağustos 1789). İnsan ve Vatandaş Hakları Bildirisine göre: Her insan doğuştan hür ve diğerleriyle eşittir. Devlet gücü millete ait olmalıdır. Sadece milletin seçtiği temsilcilerin yönetme hakkı vardır. Hâkimiyet milletindir. Hiçbir kişi ve kuruluş milletçe verilmeyen bir hâkimiyeti kullanamaz. Özgürlük başkasına zarar vermeyen her şeyi yapabilmektir. Özgürlüğün sınırı ancak kanunla belirlenir. Devletin görevi, vatandaşa hürriyetler tanımak ve onları korumaktır. Kurucu meclis bir anayasa hazırladı. Kralın mutlak egemenliğini sınırlayan bu anayasa ile Fransa da meşrutiyet rejimi kurulmuş oldu. c. Fransız İhtilali nin Sonuçları Fransa da başlayıp Avrupa da ve daha sonra bütün dünyada önemli gelişmelere neden olan Fransız İhtilali nin önemli sonuçları şunlardır: Soylular ve rahipler imtiyazlarını kaybettiler; eşitlik, özgürlük ve adalet ilkeleri 28

29 yaygınlaşmaya başladı. TARİH 4 Mutlak krallıkların yıkılabileceği görüldü. Avrupa da mutlak yönetimler sarsıntıya uğradı. İngiltere ve ABD de görülen demokratik gelişmeler Avrupa da da etkili olmaya başladı. Milliyetçilik akımı gelişti ve zamanla bütün Avrupa yı etkisi altına aldı. Milliyetçilik fikri imparatorlukların parçalanmasına ve millî devletlerin kurulmasına neden oldu. Fransız İhtilali, getirdiği bu değişikliklerle Yeni Çağ ın sonu, Yakın Çağ ın başlangıcı olarak kabul edilmiştir. d. Fransız İhtilali nin Osmanlı Devleti ne Etkileri Osmanlı Devleti birçok milletten oluşmuştu. Milliyetçilik fikrinin yayılmasıyla Osmanlı Devleti ndeki azınlıklar kendi millî devletlerini kurmak için harekete geçtiler. Çıkardıkları isyanlar Avrupalı devletler ve özellikle Rusya tarafından desteklendi. XIX. yüzyıl Osmanlı Devleti için ayaklanmalar yüzyılı oldu. Bu ayaklanmalar Avrupa devletlerinin Osmanlı Devleti nin iç işlerine karışmaları için bir fırsat oldu. Avrupa devletleri milliyetçilik fikirlerini kendi ülkelerinde engellerken Osmanlı Devleti nde teşvik etmişler, böylece Osmanlı Devleti nin parçalanma ve çöküşünü hızlandırmışlardır. Tanzimat Fermanı nın ilanı, hukuk devleti anlayışının başlaması, Yeni Osmanlıların (Jön Türkler)ortaya çıkması, Kanunuesasi nin hazırlanması ve meşrutiyetin ilanında Fransız İhtilali nin getirdiği düşünceler etkili olmuştur. Resim 01.11: Napolyon Bonapart ı Avrupa daki İhtilal Savaşlarında Gösteren Bir Tablo 29

30 e. Fransız İhtilali nin Avrupa ve Dünya Ülkelerine Etkileri Fransız İhtilali nin getirdiği prensipler, Avrupa da çok uluslu ve krallıkla yönetilen diğer devletleri rahatsız etti. İngiltere, Avusturya, Prusya ve İspanya gibi devletler ihtilal fikirlerinin yayılmaması için Fransa ya savaş açtılar yılından 1815 yılına kadar süren bu savaşlara ihtilal savaşları adı verilir. Bu savaşlar sırasında Napolyon Bonapart, Avrupa nın büyük bir kısmını hâkimiyeti altına aldı. Napolyon Savaşları da denilen bu savaşlar sonunda Fransa mağlup oldu (1815). İngiltere, Avusturya, Prusya, Rusya savaşın sonuçlarını değerlendirmek ve Avrupa da bozulan sınırları ve siyasi dengeyi yeniden düzenlemek için Viyana da Avusturya Arşidükü Metternich (Meternik) başkanlığında bir kongrede toplandılar(1815). Bu devletler Meternik sistemi adı verilen bir politika oluşturdular. Bu sisteme göre Avrupa nın neresinde bir ayaklanma çıkarsa birlikte hareket ederek ayaklanma bastırılacaktı. Viyana Kongresi nde sınırların belirlenmesinde, dil, din, milliyet unsurları dikkate alınmadı. Bu nedenle Avrupa da barış ve huzur sağlanamadı. Fransız İhtilali nin yaydığı düşünceler, Avrupa devletlerinde 1830 ve 1848 yıllarında ihtilaller yaşanmasına neden oldu. 6. KONU: III. SELİM DÖNEMİ Resim 01.12: Saray Ressamı Kapıdağlı Konstantin in III. Selim Portresi I. Abdülhamit in ölümü üzerine yerine III. Selim geçti. III. Selim şehzadeliğinde iyi eğitim görmüş, yenilik hareketleri içinde yetişmiş; ülkenin içinde bulunduğu sorunları ve Avrupa daki gelişmeleri bilen birisiydi. Padişah olduğu zaman 1787 de başlayan Osmanlı-Rus ve Avusturya savaşı devam etmekteydi. a. Osmanlı-Rus ve Osmanlı- Avusturya Savaşları ( ) Rusya, Küçük Kaynarca Antlaşması ile Kırım ı Osmanlı Devleti nden ayırmış; daha sonra da işgal ederek kendisine bağlamıştı (1783). Karadeniz ve Balkanlar da etkin olmak isteyen Rusya, bu amaçla Kırım ı üs hâline getirmiş ve Avusturya ile ittifak yapmıştı. I. Abdülhamit döneminde 1787 de başlayan savaş III. Selim tahta geçtiğinde de devam ediyordu. Bu sırada Belgrad a saldıran Avusturyalılar püskürtüldü. Ancak Ruslar, Os- 30

31 manlı ordusunun iki cephede savaşmasından yararlanarak Bender, Kili ve Akkerman Kalelerini işgal ettiler. Yeniden saldırıya geçen Avusturya ordusu da Belgrad ı işgal etti. Rusya ve Avusturya nın güçlenmesi Prusya nın çıkarlarına aykırı idi. Bu nedenle Prusya, Osmanlı Devleti ile bir ittifak antlaşması yaparak Avusturya sınırına askerî yığınak yaptı. Osmanlı-Prusya yakınlaşması ve Fransa da çıkan ihtilalin kendi ülkelerine de sıçraması ihtimali üzerine Avusturyalılar savaştan çekildi. Osmanlı Devleti ile Avusturya arasında imzalanan Ziştovi Antlaşması ile (1791), Avusturya savaş sırasında aldığı yerleri Osmanlı Devleti ne geri verdi. Bu antlaşmadan sonra bir daha Osmanlı Devleti ile Avusturya arasında bir savaş yapılmadı. Bir yıl sonra da Rusya ile Yaş Antlaşması imzalandı(1792). Buna göre: Osmanlı Devleti, Kırım ın Rusya ya ait olduğunu onaylayacak, Rusya, ele geçirdiği Bender, Kili ve Akkerman ı Osmanlılara geri verecek, Dinyester Nehri iki devlet arasında sınır kabul edilecekti. Kırım ı almak için bu savaşa giren Osmanlı Devleti, Kırım ı alamadığı gibi, Kırım ın Rusya ya ait olduğunu kabul etmek zorunda kaldı. Bu ise, İstanbul ve Boğazların Rus tehdidine açık hâle gelmesine neden oldu. Avusturya nın Osmanlı Devleti yle barış yapması, Fransız İhtilali nin yol açtığı siyasi gelişmeler, Rusya nın Avusturya ile planlayıp uygulamaya koymak istediği Dakya ve Grek projelerinin gerçekleşmesini önledi. Ancak Kırım ı ele geçiren Rusların Karadeniz deki etkinliği daha da arttı. Bu ise Osmanlı Devleti için Rus tehdidini daha ciddi hâle getirdi. Öte yandan bu savaş, Osmanlı Devleti nin askerî gücünün artık çok zayıflamış olduğunu da ortaya koymuştur. Bu nedenle Osmanlı Devleti ilk kez, Avrupa devletlerinden yardım isteme zorunluluğunu duymuş, bu ise Osmanlı Devleti ni diplomatik bakımdan dışa açılmaya sevk etmiştir. b. III. Selim Dönemi Islahatları III. Selim daha şehzadeliği sırasında Avrupa daki gelişmeleri yakından takip etmişti. Kendisinden önce yapılan ıslahat hareketlerini yeterli bulmayarak Avrupa ya gönderdiği güvendiği adamlara Batı daki gelişmeler hakkında raporlar hazırlattı. Diğer yandan da devlet adamlarına, ıslahat hakkındaki fikirlerini bir rapor hâlinde kendisine bildirmelerini istedi. III. Selim, devletin önde gelen ve tanınmış kişilerinin görüşlerini aldı. Bunlara kendi görüşlerini de ekleyerek yapılacak yenilikleri planladı. III. Selim bundan sonra on kişiden oluşan bir ıslahat komisyonu kurdu. Bu komisyon yaptığı çalışmalar sonunda yönetim, askerlik, ticaret, sanayi, bilim ve kültür alanlarında yapılacak yenilikleri kapsayan ayrıntılı bir program hazırladı. III. Selim in yaptığı ıslahatların tümüne Nizamıcedit adı verildi. III. Selim askerî ıslahatlara öncelik verdi. Yeniçerilere haftanın belirli günlerinde eğitim mecburiyeti koydu. Nizamı cedit adıyla yeni bir ordu kurdu. Bu orduyu eğitmek için Fransa ve Prusya dan askerî uzmanlar getirtti. Bu ordunun mali ihtiyaçlarını karşılamak için iradıcedit adı verilen yeni bir hazine kuruldu. Nizamıcedit ordusu kısa zamanda sayıca arttı. Bu yeni ordu, 31

32 Napolyon Bonapart ın Mısır ı işgali sırasında Akka Kalesi önlerinde Fransız ordusunu yenilgiye uğrattı. III. Selim donanmaya da önem verdi. Tersaneyi yeniden düzenledi. III. Mustafa nın açmış olduğu Deniz Mühendishanesi genişletildi. Yeni gemiler yapıldı. Mühendishaneiberrihümayun (Kara Mühendis Okulu) adı ile yeni bir okul açıldı. III. Selim bir taraftan da dış siyasete önem verdi. Paris, Londra, Viyana ve Berlin gibi başlıca Avrupa başkentlerine devamlı elçilikler kurdu. Böylece Avrupa siyaseti ve Avrupa daki gelişmeler yakından takip edildi. Halkın yerli malı kullanması teşvik edildi. Yerli ticareti korumak için Avrupalıların ülke içinde ticaret yapmaları yasaklandı. Osmanlı ticaret gemilerinin çoğaltılmasına çalışıldı. c. Osmanlı-Fransız Savaşı( ) Fransa da ihtilal çıktığında bütün Avrupa devletleri Fransa ya karşı cephe aldıkları hâlde, Osmanlı Devleti geleneksel dostluğa bağlı kalarak Fransız yönetimini tanımıştı. Fransa, Mısır ı alarak, en büyük düşmanı İngiltere yi Akdeniz den uzaklaştırmayı ve İngiliz sömürgelerine giden yolu kontrol altına almayı amaçlıyordu. Osmanlı- Fransız savaşı, Napolyon Bonapart ın Osmanlı kuvvetlerini yenerek Kahire yi işgal etmesiyle başladı (1798). Bölgede önemli çıkarları olan İngiltere ve Akdeniz de etkinlik kurmak isteyen Rusya, Fransa nın Mısır a yerleşmesini engellemek için Osmanlı Devleti ne yardım teklif ettiler. Osmanlı Devleti bu teklifi kabul ederek bu devletlerle ittifak yaptı. Bunun üzerine Rus donanması tarihte ilk defa Boğazları geçerek Akdeniz e açıldı. Amiral Nelson komutasındaki İngiliz donanması, Ebukır denilen yerde ani bir baskınla Fransız donanmasını yaktı. Donanmasını kaybeden Napolyon Bonapart, Osmanlı Devleti ni barışa zorlamak için Suriye ye yürüdü ve Akka Kalesi ni kuşattı. Ancak Cezzar Ahmet Paşa komutasındaki Nizamıcedit askerlerine yenildi ve tekrar Mısır a çekildi. Kötü duruma düşen Fransızlar El-Ariş Antlaşması yla (1801) Mısır dan çekildi yılında yapılan Paris Antlaşması yla iki taraf arasında savaşa son verilerek iki tarafın birbirinin toprak bütünlüğüne saygı göstereceği fikri kabul edildi. Buna karşılık Fransa ya daha önce verilen kapitülasyonlar yenilenecek, Fransız ticaret gemileri Karadeniz de serbestçe dolaşabilecekti. Osmanlı Devleti yardıma gelen İngilizlerin Mısır dan çıkmak istememeleri üzerine, onların da Mısır üzerinde emelleri olduğunu anladı. İngiltere ve Rusya nın, Osmanlı Devleti ne karşı olumsuz politika izlemeye başlamaları, Osmanlı Devleti ile Fransa arasında dostluğun yeniden başlamasına neden oldu. E BİLGİ NOTU Tarihte ilk kez yapılan bu Osmanlı- Fransız savaşı Osmanlıların ülke güvenliğini ve topraklarını tek başına koruyamayacağını gösterdi. Osmanlı Devleti dış politikasında değişiklik yaparak denge politikası izlemeye başladı. 32

33 7. KONU. XVIII.YÜZYILDA OSMANLI DEVLETİ NDEKİ DEĞİŞİM VE ISLAHATLAR 1.OSMANLI DEVLETİ NDEKİ DEĞİŞİM VE ISLAHATLAR a. Osmanlı Devleti nde Yönetim Osmanlı Devleti nde kuruluştan itibaren devlet yönetiminde birinci derecede rol oynayan Divanıhümayun toplantıları XVII. yüzyıldan itibaren haftada iki güne inmişti. XVIII. yüzyıl sonlarında da tamamen terkedilmiş, bunun yerini Sadrazam Divanı(İkindi Divanı) almıştı. Bundan böyle Divan toplantıları sadrazamın konağında yapılmaya başlandı. Buraya Babıali deniliyordu. Devlet işleri Babıali de görüşülüyor, alınan kararları sadrazam, saraya gederek padişaha sunuyordu. Babıali ifadesi zamanla Osmanlı hükümeti anlamında kullanılmaya başlandı. XVIII. yüzyılda dış ilişkilerin önem kazanması, diplomasi faaliyetlerinin öne çıkması, kalemiye sınıfının önemini ve ağırlığını artırdı. Reisülküttap daha önce nişancıya bağlı olarak çalışırken, diplomasinin önem kazanmasıyla nişancının önüne geçti. Buna bağlı olarak reisülküttaba bağlı kalemler de önem kazandı. Daha sonra da devletin dış işleri ile ilgili bütün faaliyetleri onun görev alanına girdi. Resim 01.13: Resülküttabı Avrupalı Bir Sefirle Gösteren Resim b. Taşra Teşkilatı Osmanlı Devleti, tarımsal üretimden vergilerin toplanmasına, iç ve dış güvenliğin sağlanmasına kadar çeşitli hizmetleri tımar sistemi aracılığıyla sağlıyordu. Bu 33

34 yüzden Osmanlı Devleti nde tımar sistemi ordu, güvenlik ve ekonomi ile doğrudan bağlantılıydı. XVIII. yüzyılda tımar sisteminin bozulması Osmanlı Devleti nde birçok alanda aksaklıkların yaşanmasına neden oldu. Tarımla uğraşan insanlar, sistemin bozulmasıyla yeni iş alanları ve geçim kaynakları aramaya başladılar. Şehirlere göç başladı. Tımar sisteminin bozulması vergi toplama yönteminde de değişikliğe yol açtı. XVIII. yüzyıla kadar devlet, tımar dışında kalan toprakların gelirlerini açık artırma yoluyla mültezim denen kişilere kiralıyordu. XVIII. yüzyılda tımar sistemi işlevini yitirince vergi kaynakları mukataaya çevrilerek doğrudan devlet hazinesine gelir olarak kaydedildi. Bununla, devlet hazinesinin yeni gelir kaynaklarına kavuşması amaçlanmıştır. Uzun süren savaşların artan masraflarını ve hazinenin para ihtiyacını karşılamak için mukataalar malikâneye dönüştürüldü. Malikâne sistemiyle mukataalar belirli bir süre için değil, sürekli olarak ve hayat boyu ihale edilmeye başlandı. İstanbul da oturan malikâne sahipleri, malikânelerini mültezimler yoluyla idare etmeye başladılar. Mültezimler genelde mukataa bölgesindeki eşraf ve âyanlardı. Âyanlar zamanla malikâneleri ele geçirdiler. Daha sonra mütesellimlik, voyvodalık, muhassıllık gibi resmî görevlere yükseldiler. Böylece, taşrada zaten güçlü konumda olan âyanlar, yönetici ve askerlik görevlerini de üzerlerine alarak büsbütün nüfuzlu hâle geldiler. XVIII. yüzyıl başlarından itibaren sancaklara merkezden gönderilmek yerine, yerli ailelerden idareciler tayin edildi. Âyanlar bölgelerindeki vergilerin toplanması, bilirkişilik, vakıfların idaresi gibi çeşitli konularla uğraşmışlar; devlet işlerinin halka duyurulması, halkın işlerinin devlet nezdinde yapılması konularında resmî görevler üstlenmişlerdir. Merkezî otoritenin zayıflamasına bağlı olarak âyanlar da güçlenmişlerdir. Malikâne uygulaması XVIII. yüzyıl boyunca devam etti Osmanlı- Rus Savaşı nın ağır giderleri ve Küçük Kaynarca Antlaşması yla Rusya ya savaş tazminatı ödenmesi, hazineye büyük yük getirmişti. Hazineye kaynak sağlamak amacıyla 1775 yılında esham adıyla iç borçlanmaya gidildi. Pay ve gelir ortaklığı senetleri anlamına gelen esham uygulaması, kâğıt paraya geçişin ilk aşaması sayılır. 2. XVIII. YÜZYIL ISLAHATLARININ AMACI VE ÖZELLİKLERİ XVIII. yüzyılda Osmanlı Devleti, Avrupa dan bilim, teknik ve askerlik alanlarında geri olduğunu kabul etti. XVII. yüzyıldaki ıslahatlardan farklı olarak Avrupa nın bu alanlardaki birikiminden yararlanma yoluna gidildi. Avrupa daki gelişmeleri daha yakından takip etmek amacıyla Avrupa başkentlerine önce geçici, daha sonra sürekli büyükelçilikler açıldı. Avrupa devletleriyle yapılan savaşlarda alınan yenilgiler, askerî alanda ıslahatlara öncelik verilmesine neden oldu. Osmanlı ordusunun savaşlarda aldığı yenilgi- 34

35 lere son vermek amacıyla Avrupa tarzında bir ordu kurulması ihtiyacı hissedildi. I. Mahmut, Osmanlı Devleti ne sığınarak Müslüman olan ve Ahmet Paşa adını alan Fransız generali Kont dö Bonneval ı topçu sınıfını modernleştirmekle görevlendirdi. Ahmet Paşa 1735 yılında Üsküdar da Humbaracı Ocağı nı kurdu. Osmanlı da ilk olarak Avrupa yöntemiyle yeni bir askerî mühendislik okulu açılmış oldu. İlk defa bu dönemde Avrupa dan danışman subaylar getirildi. Osmanlılarda Avrupa tarzı modern eğitimde ikinci teşebbüs, Fransız subayı Baron dö Tot un III. Mustafa nın isteğiyle İstanbul da açtığı Topçu Okuludur yılında Avrupa tarzında oluşturulmuş olan Sürat Topçuları Ocağı da III. Mustafa zamanında açıldı Osmanlı- Rus Savaşı sırasında Rus donanması, Çeşme de bulunan Osmanlı donanmasını yakmıştı. Bu durum Osmanlı devlet adamlarını güçlü bir donanmaya sahip olmak için modern bir askerî okul açmaya yöneltti. III. Mustafa zamanında Mühendishaneibahrihümayun açıldı (1773). Bu okul bugünkü Deniz Harp Okulunun temelini oluşturur. III. Selim zamanında askerî ıslahatlara daha çok önem verildi. Mühendishanei bahrihümayun genişletildi yılında Osmanlı ordusuna kara subayı yetiştirmek amacıyla Mühendishanei berrihümayun açıldı. Avrupalı uzmanların da Resim 01.14: Mühendishaneibahrihümayun (İTÜ) ders verdiği bu okulda topçuluk, istihkâm ve haritacılık öğretimi yapılıyordu. Ancak bu dönemdeki ıslahatlar da XVII. yüzyılda olduğu gibi devlet politikası olmayıp kişilere bağlı kaldı. Yapılan ıslahatlar, bazı çıkar çevreleri, ulema ve yeniçerilerin tepkisiyle karşılaştığından tam anlamıyla başarı sağlanamadı. XVIII. Yüzyıl Islahatlarının Osmanlı Toplumu ve Kültürüne Etkileri XVIII. yüzyılda Osmanlılar ve Avrupalılar arasında askerî, siyasi ilişkiler toplumsal alanda da etkili oldu. Bunda karşılıklı olarak büyükelçiliklerin açılması, Avrupa dan danışmanlar getirilmesi, Avrupa ya giden görevlilerin ve Osmanlı vatandaşlarının, ilgilerini çeken yenilikleri Osmanlı ülkesine getirmeleri, Avrupa ile ticari ilişkileri bulunan Rum ve Ermeni ailelerin Avrupa kültürünü Osmanlı toplumuna taşımaları etkili oldu. Bu ilişkiler günlük hayatı etkilediği gibi yeni bir hayat tarzını da beraberinde getirdi. 35