T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) ELEKTRİK ELEKTRONİK TEKNOLOJİSİ

Transkript

1 T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) ELEKTRİK ELEKTRONİK TEKNOLOJİSİ SOĞUTUCULARDA EKOVAT ONARIM BAKIMI ANKARA 2007

2 Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşabilirler. Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır. Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.

3 İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR...ii GİRİŞ...1 ÖĞRENME FAALİYETİ DEVRE ŞEMALARI Kompresörlü Kapalı Soğutma Sisteminin Kısımları ve Çalışma Prensibi...9 UYGULAMA FAALİYETİ...11 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...12 ÖĞRENME FAALİYETİ GAZ VERME İŞLEMİNDE KULLANILAN APARATLAR Vakumlama Gaz Kaçak Cihazı Manometre...23 UYGULAMA FAALİYETİ...27 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...28 ÖĞRENME FAALİYETİ KOMPRESÖRLER (EKOVAT) Ekovatın Çeşitleri Yapısal Olarak Kompresörler Ekovatın Çalışması Ekovatın Yapısı Ekovatta Kullanılan Yağlar Ekovatın Arızaları ve Bakımı...43 UYGULAMA FAALİYETİ...51 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...52 ÖĞRENME FAALİYETİ SOĞUTUCU GAZLAR VE GAZ VERME İŞLEMİ Soğutucularda Kullanılan Gazlar Gaz Verme İşlemi...56 UYGULAMA FAALİYETİ...63 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...64 ÖĞRENME FAALİYETİ KAYNAK YAPMA İŞLEMİ...65 UYGULAMA FAALİYETİ...72 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...73 MODÜL DEĞERLENDİRME...74 CEVAP ANAHTARLARI...76 ÖNERİLEN KAYNAKLAR...77 KAYNAKÇA...78 i

4 KOD ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI AÇIKLAMALAR 522EE0114 Elektrik Elektronik Teknolojisi Elektrikli Ev Aletleri Soğutucularda Ekovat Bakım Onarımı Soğutma sisteminde kullanılan kompresör bakımı, tamiri ve sisteme gaz verme ile ilgili bilgi ve becerilerin kazandırıldığı öğrenme materyalidir. SÜRE 40/32 ÖN KOŞUL Soğutma Sistemi Elemanları ve Soğutucular modülünü almış olmak YETERLİK MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME AÇIKLAMALAR Soğutma sistemlerinde kullanılan ekovatın bakım ve onarımını yapmak. Genel Amaç Bu modül ile gerekli ortam sağlandığında, soğutuculardaki ekovat bakım/onarım ve sisteme gaz verme işlemlerini tekniğine uygun olarak yapabileceksiniz. Amaçlar 1. Cihaz teknik bilgisi ve devre şemalarını (Gaz akış şemaları) takip ederek sistemi rahatlıkla inceleyebileceksiniz. 2. Gaz verme işleminde kullanılan aparatları tanıyacaksınız. 3. Kompresörler (Ekovat) hakkında bilgi sahibi olup tamir ve bakımını yapabileceksiniz. 4. Soğutucu gazları tanıyacak ve soğutuculara gaz verme işlemini yapabileceksiniz. 5. Boruların eklem yerlerine kaynak yapabileceksiniz. Atölye ortamı, takımhane, takım çantası, el aletleri panosu, kontrol ve vida sıkma aletleri, ölçüm cihazları, anahtar takımları, diğer faydalı el ve güç araçları donanımları, soğutucu ve soğutma sistemi elemanları, soğutucu cihaz ile ilgili kataloglar, teknik veri kaynakları, kaynak makinesi, manometre, vakum cihazı, gaz kaçak tespit cihazı, gaz ölçeği, iş güvenliği ile ilgili ekipmanlar. Modülün içinde yer alan her faaliyetten sonra, verilen ölçme araçlarıyla kazandığınız bilgileri ve becerileri ölçerek kendinizi değerlendireceksiniz. Öğretmen modül sonunda size ölçme aracı (uygulama, soru-cevap) uygulayarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek değerlendirecektir. ii

5 GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Bu modül sonunda edineceğiniz bilgi ve beceriler ile günümüzde artık olmazsa olmaz haline gelen soğutucuları daha iyi tanıyacak, bunların tamir ve bakımında ve en çok soğutucular üzerinde yapılan bir işlem olan gaz verme işlemini yapabileceksiniz. Ekovat tamirinde tecrübe ve uygun alet ve makinelerin olması gerekir. Eski düzen tamirciler ekovatın emme basıncını veya basma basıncını elleri ile kontrol edip arızayı tahmin edebiliyorlar. Fakat şu an her bir arızaya bakış yönünü değiştirecek alet ve makineler bulunmaktadır. Ekovata alet bağlanarak arızasının ne olduğu anında doğru olarak tespit edilebilmektedir. Soğutma sistemi karmaşık ve kapalı bir sistem olduğundan bu işin ilmini tam ve doğru bir şekilde öğrenmek gerekir. Çünkü yapmış olduğumuz bir hata sistemi, geriye dönülmez bir hale sokabilir veya büyük maddi zararlar açabilir. Bunun için bu işi en iyi bir şekilde öğrenmemiz ve tecrübe kazanmamız gerekir. Bu işi yapmak istiyorsak her zaman teknoljiyi takip etmek ve yeni çıkan ürünler, alet ve makineler hakkında bilgi edinmek gerekir. 1

6 2

7 ARAŞTIRMA ÖĞRENME FAALİYETİ 1 ÖĞRENME FAALİYETİ 1 Soğutma sistemi elektrik ve soğutma sistemi gaz akış şemalarını okuyabileceksiniz. AMAÇ Bu faaliyet öncesinde yapmanız gereken araştırmalar şunlar olmalıdır: İş güvenliği ile ilgili gerekli bilgileri edininiz. İnternet ortamından faydalanarak soğutuculara ait elektrik sistemleri ve soğutma sistemindeki gaz akış şemalarını temin ediniz. Bir beyaz eşya servisine gidip soğutucu elemanlarını ve soğutucuları tanıyınız. Elinizde bulunan elektrik ve soğutma ile ilgili şemaları, birkaç kere kendiniz çiziniz. Çizmiş olduğunuz şemaların üstünde bulunan elemanların hemen yanlarına kendi tanımlarını ve birkaç özelliğini yazınız. Çalışmalarınızı, kullanacağınız bir ses ve görüntü kaydedicisiyle zenginleştirebilir, daha sonra elde edilen bu materyelleri, atölyede bilgisayar ortamında sınıfla paylaşabilirsiniz. 1. DEVRE ŞEMALARI Şekil 1.1: Soğutucu gaz çevrimi 3

8 Şekil 1.2: Tek kapılı buzdolabının elektrik devre şeması AÇIKLAMA: Akım faz girişinden klemense gelir, termostat girişinde ikiye ayrılır. Lamba ve anahtardan geçen akım, klemenste nötr hattına ulaşır. Diğer hattaki termostat üzerinden klemense ulaşan akım oradan termiğe geçer. Termikten kompresörün ortak ucuna gelir. Kompresörün uçları, rölenin uçlarına takılı olduğundan akım röle üzerinden klemensteki nötr hattına ulaşır. 4

9 Şekil 1.3: Çift kapılı buzdolabının elektrik devre şeması AÇIKLAMA: Akım, klemensin hattından geçerek termostat girişine bağlanır. Buradan iç lambaya ve evaporatör ısıtıcısına paralel bağlanır. Termostat soğutma için kumanda verdiğinde akım, klemensin diğer hattından termiğe ve kompresörün ortak ucuna verilir. Termostat soğutmayı durdurduğunda alt evaporatör ısıtıcısı devreye seri bağlanmış olur ve üzerinden geçen akım artar. Bu şekilde oluşan buzlar, ısıtıcı tarafından çözülmüş olur. Kompresörün diğer uçları röle üzerinden klemensin nötr ucuna bağlanır. 5

10 Şekil 1.4: No-frost buzdolabının elektrik devre şeması AÇIKLAMA: Bu devrede faz üç kola ayrılır. Birinci kol, termostat üzerinden zamanlayıcının ucuna gelir. Buradan zamanlayıcı motoru üzerinden nötr hattına ulaşır. Defrost esnasında timmer uçları birleşerek evaporatör rezistansını devreye sokar. Bu esnada kompresör ve fan motoru durmaktadır. İkinci hat lamba ve lamba butonuna giderek kapı açıldığında iç lambanın yanmasını sağlar. Üçünü hat ise sürekli devrede kalarak dondurucu bölme kapısının soğuktan yapışmasını önleyen ön kuşak rezistansını besler. 6

11 Soğutucu Soğuk Hava Sıcak Hava Ekovat Şekil 1.5: Tek kapılı buzdolabının gaz dolaşım şeması AÇIKLAMA: Kompresör, emme hattından emdiği soğuk buharı sıkıştırarak kondensere basar. Kondenserde yoğunlaşan soğutucu akışkan filtreden geçerek kılcal boruya gelir. Kılcal boru çıkışında evaporatöre püskürtülen soğutucu akışkan, buharlaşarak ortamdan ısı alır. Böylece evaporatör soğutulmuş olur. Buharlaşan soğutucu akışkan, kompresör tarafından emilir. 7

12 Üst Soğutucu Ara Bölme Isıtıcı Alt Soğutucu Üst Soğutucu Alt (Kuyruk) Soğutucu Kuyruk Evap Isıtıcısı Soğuk Hava Sıcak Hava Ekovat Şekil 1.6: Çift kapılı buzdolabının gaz dolaşım şeması AÇIKLAMA: Kompresör emme hattından emdiği soğuk buharı sıkıştırarak kondensere basar. Kondenserde yoğunlaşan soğutucu akışkan, filtre kurutucudan geçerek kılcal boruya gelir. Kılcal boru çıkışında alt evaporatöre püskürtülen soğutucu akışkan buharlaşarak ortamdan ısı almaya başlar. Daha sonra buharlaşma üst evaporatörde devam eder. Buharlaşan soğutucu akışkan, kompresör tarafından emilir ve çevrim bu noktadan itibaren tekrarlanır. AÇIKLAMA: Bu devrede yine yağ soğutma devresi bulunmaktadır. Ancak bazı farklar vardır: Evaporatörü lamelli ve fanlı tipte, kondenseri levha (pleyt) tipte yapılmıştır. Ayrıca kompresör üzerinde evaporatörde yoğunlaşan suların toplandığı su biriktirme kabı mevcuttur. 8

13 Fan M M Timer Ekovat Şekil 1.7: No-frost buzdolabının gaz dolaşım şeması 1.1. Kompresörlü Kapalı Soğutma Sisteminin Kısımları ve Çalışma Prensibi Kompresörlü soğutma sistemi, başta sıkıştırma işinin gerçekleştirildiği kompresör olmak üzere, kondenser, drayer (kurutucu ve filtre) receiver (sıvı tankı), genleşme elemanı ve evaporatör ile bunları birbirine bağlayan boru devresinden oluşur. Her şeyden önce bir buzdolabı, soğutma kapasitesine uygun standartları karşılayan devre elemanlarıyla donatılmıştır. Özellikle genleşme valfı gibi görev yapan kılcal boru, kompresör, evaporatör, kondenser ve diğer devre elemanları, belirlenmiş kapasite sınırları içinde uyum hâlinde çalışır. Bu elemanların herhangi birindeki arıza ya da değişiklik sistemi verimsiz kıldığı gibi hiç soğutma yapamamasına da neden olabilir. Soğutma çevrimi bir bütündür ve sistemde kullanılan devre elemanları gibi soğutucu akışkanın da cinsi ve miktarı, soğutma işinin verimli bir şekilde gerçekleşmesi bakımından büyük önem taşır. Ev tipi soğutucularda, kompresör ve elektrik motorunun bir arada dış ortama kapalı, (hermatik) bir yapı içinde yer aldığı kompresörler (ekovatlar) kullanılır. Kompresörün görevi, ısı taşıma görevini üstlenmiş soğutucu için, uygun şartları sağlamaktır. 9

14 Çalışması Evaporatörü, eşanjör üzerinden geçerek terk eden soğutucu akışkan, eşanjörde bir miktar daha ısınarak kompresörün emme hattına gelir. Kompresörün içini yalayarak geçen buhar, kompresörü de soğutarak bir miktar daha ısı yüklenmiştir. Kompresör, soğutucu akışkan buharını sıkıştırarak kondensere basar. Sıkıştırılan gazın basıncı arzu edilen ve önceden seçilen basınç - sıcaklık değerine ve akışkanın cinsine bağlı olarak 14 ile 16 atmosfer basınçlarına ulaşır. Sıkıştırılan soğutucu buharın sıcaklığı ise soğutucu akışkanın cinsine ve kompresörün devrede kalma süresine bağlı olarak 82 C'a kadar yükselebilir. Bu basınç ve sıcaklık değerleri aynı zamanda dış ortam sıcaklık değerine de bağlıdır. Kompresörün basma hattından basınç ve sıcaklığı yükselmiş olarak çıkan gaz hâldeki soğutucu akışkan kondensere gelir. Burada, büyük yüzey alanına sahip kondenser, soğutucu buhar ısısının büyük bir miktarını dış ortama bırakarak soğutucu gazın basınç altında yoğuşmasını (sıvılaşmasını) sağlar. Kondenserden sıvı hâlde drayere geçen soğutucu akışkan, burada içerisinde bulunan ve sistemi bir şekilde tıkayabilecek yabancı maddeleri (sürtünmeden ileri gelen aşıntı parçalarını ve yağlama yağından mumlaşma sonucu ortaya çıkan maddeleri) ve varsa rutubeti bırakarak kılcal boruya yönelir. Kılcal borunun büyük bölümü de ısı eşanjörünün içinde kalır ve bu noktada soğutucu akışkanın tamamına yakını eşanjörde de bir miktar daha ısı bırakarak sıvılaşır. Sıvı hâldeki soğutucu akışkan artık soğutma işini gerçekleştirebilecek durumdadır. Akışkanın basıncı, kılcal boruda yeteri kadar kısılıp evaporatörde kaynamabuharlaşma sonucu düşük sıcaklık sağlanmış olur. Evaporatörde buharlaşan sıvı hâldeki akışkan oldukça fazla miktarda ısı emerek soğutmayı temin eder. Görevini tamamlamış soğutucu akışkan, akümülatör üzerinde tamamen buhar hâline dönüştükten sonra dönüş yolu borusu ile kompresörün alçak basınç tarafına gelir ve silindirin emme valfinden geçerek silindire dolar. Buhar silindir içerisinde piston vasıtasıyla sıkıştırılarak basma valfinden kondensere basılır. Soğutma çevrimi, arzu edilen soğutma sıcaklık değeri sağlanıncaya kadar bu şekilde devam eder. Evaporatör yüzeyindeki sıcaklığı dinleyen ve önceden seçilen düşük bir sıcaklığa ayarlanan termostat kompresöre giden elektrik akımını kesinceye kadar bu çevrimler birbirini izler. Bilindiği üzere evaporatör yüzeyinde oluşan buz tabakası ısı transferini güçleştirerek sistemin soğutma verimini düşürmektedir. Bu etkiyi en aza indirmek amacıyla belirli periyotlarda otomatik olarak defrost yapabilen no-frost (karlamasız) soğutucular üretilmiştir. Şekil 1.7'de fan motoru ile evaporatör üzerinden geçirilerek soğutulan hava, diğer alt bölümlere damper termostat klapesi üzerinden gönderilerek soğutma gerçekleştirilir. Damper termostatların herhangi bir elektrik bağlantısı yoktur. Mekanik olarak çalışır. Ayarlanan soğutma sıcaklık derecesine ulaşılınca damper termostat klapesi kapanarak bulunduğu bölüme soğuk hava girişini engeller. Böylece bölmeler arası sıcaklıklar istenilen farklı değerlerde tutulabilir. Belirli periyotlarda yapılan otomatik defrost işlemi sırasında biriken su, atık su kanalı içinden kondenser buharlaştırıcı kabına ulaşır. Burada kondenser ısısı ile buharlaşarak dış ortama atılır. Bu boşaltma kanalının herhangi bir şekilde tıkanması sistemin sağlıklı çalışmasını engeller. 10

15 UYGULAMA UYGULAMA FAALİYETİ FAALİYETİ Tek kapılı bir buzdolabının gaz dolaşım devresini çiziniz. Aşağıdaki işlem basamaklarını adım adım uygulayarak karşısındaki önerilerden faydalanınız. İşlem Basamakları Çizim için gerekli olan teknik resim gereçlerini hazırlayınız. Çizimini yapacağınız soğutma devresinin gaz dolaşım şemasını hazırlayınız. Öneriler Çizimi yaparken gerekli teknik resim çizim kurallarını göz önünde bulundurunuz. Elinizde bulunan A4 kâğıdına, ölçeklendirerek çiziminizi gerçekleştiriniz. Bu soğutma devresi hakkında kısa notlar alınız. 11

16 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME SORULARI Aşağıdaki soruları cevaplayınız. 1) Tek kapılı soğutucunun elektrik şemasını çiziniz. 2) İki kapılı soğutucunun gaz dolaşım şekli çiziniz. 3) No-frost buzdolabı ile iki kapılı buzdolabı gaz devreleri arasındaki farkları yazınız. 4) Soğutma sisteminin çalışma prensibini anlatınız. Cevaplarınızı kitabınızdaki çizimler ile karşılaştırınız. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı kitabınızdaki çizimler ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız sorularla ilgili konuları faaliyete dönerek tekrar inceleyiniz. Tüm sorulara doğru cevap verdiyseniz diğer faaliyete geçiniz. 12

17 ÖĞRENME FAALİYETİ 2 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ 2 Bu faaliyet ile gerekli ortam sağlandığındasoğutucularda sisteme gaz verilirken kullanılan elemanları tanıyıp seçebileceksiniz. ARAŞTIRMA Bu faaliyet öncesinde yapmanız gereken araştırmalar şunlardır: İş güvenliği ile ilgili gerekli bilgileri edininiz. İnternet ortamından faydalanarak soğutucunun gaz aparatlarını öğreniniz. Bir beyaz eşya servisine gidip soğutuculara gaz verilirken kullanılan elemanları tanıyınız. Çalışmalarınızı, kullanacağınız bir ses ve görüntü kaydedicisiyle zenginleştirebilir, daha sonra elde edilen bu materyelleri, atölyede bilgisayar ortamında sınıfla paylaşabilirsiniz. 2. GAZ VERME İŞLEMİNDE KULLANILAN APARATLAR 2.1. Vakumlama Bir soğutma sistemi, ne zaman (bakım onarım gibi servis işleri veya montajı sırasında) atmosferik koşullara açık kalırsa sisteme girmiş olabilecek hava, rutubet ve diğer kirleticilerin soğutucu şarjı yapılmadan önce temizlenmesi gerekir. Soğutucu sistemlerde bulunması istenmeyen ve sisteme kolayca giren iki zararlı madde su ve havadır. Hava bünyesinde sistem içerisinde yoğunlaşmayan oksijen, azot gibi gazlar ve diğer kirleticileri (toz, kir ve rutubet) de bulundurur. Su, nem ve oksijen her tür soğutma sisteminin en büyük düşmanıdır. Bunların varlığıyla korozyon, çamurlaşma, katılaşma, bakır kaplanması, koklaşma, karbonlaşma gibi kompresöre çok zarar veren reaksiyonlar meydana gelir ve sonuç her zaman kompresör arızası, hatta hasarıdır. Bu nedenle rutubet (su) ve oksijen (hava) gibi yoğuşmayan gazların sisteme sokulması önlenmeli, girmiş ise mutlaka boşaltılması, yani vakumlama yoluna gidilmelidir. 13

18 Bir soğutma devresinin, hava, rutubet ve diğer kirlerden soğutucu şarjı yapılmadan önce arındırılması işlemine vakumlama denir. Sistemin doğru olarak vakumlanması, soğutucu ile doldurulmadan önce sızdırmazlığın sağlanması ve istenilen vakum basıncına erişilmesiyle mümkün olur. Tesisat rutubetten, sudan tamamen arındırılmış olsa bile, tesisatta kalan yoğuşmayan gazlar (azot, hava, CO2 vb.) önce yağ ile kimyevî birleşmeler sonucu (bilhassa yağ ile oksijen) valf plakalarında zamanla kalıntılar bırakmaya başlar. Bunun neticesinde hermetik kompresörde motor yanmasını kaçınılmaz hâle gelir. Bu sebeple, sistemin iyice vakuma alınması ( mikron Hg) ve yoğuşmayan gazların vakumlanması gerekir. Bu vakumlama 3 defa tekrarlanmalıdır. Bu vakumlama olayı için kaliteli bir vakum pompası kullanılmalıdır. Aşağıda yani ilerleyen konularda vakum işleminin nasıl yapıldığı anlatılacaktır. Yanlız ileriki konularda ekovat ile vakumlama işlemi anlatılmıştır. Piyasada kenar atölyelerde bu işlem yapılmaktadır. Fakat verimli ve güvenilir bir işlem değildir. Sadece bilgi amaçlı anlatılmıştır. Vakum yapılmış bir sistemde şu özellikler aranır: Temiz, Kuru, Asitten arındırılmış, Oksijenden arındırılmış olması gerekir. Vakum pompası Vakum pompası bir çeşit hava emen kompresördür. Pompa, yapısı itibariyle bir veya iki kademeli olabilir. Soğutma devrelerinde, sistemdeki havanın ve beraberinde rutubetin tahliye edilmesinde kullanılır. Çoğu pompa, elektrik motor tahrikli ve portatif taşınabilir şekilde imal edilmiştir. Şekil 2.1 de iç yapısı gösterilmektedir. Özelliklerinde, pompanın ulaşabileceği vakum seviyesini belirten mmhg, psi, veya mikron cinsinden ifade de bulunabilir. 14

19 Şekil 2.1: Vakum pompası P. nu Parça Adı P. nu Parça Adı P. nu Parça Adı 1 Kablo 9 Mil contası 16 Yag kabı Elektrik motoru 1/4 Gaz dengeleme Yag seviye camı 2 HP 10 valfi 17 3 Kondansatör 11 Gövde 18 Bosaltma tapası 4 Anahtar 12 Gövde altlık sacı 19 Vakum pompası 5 Motor saplamaları 13 Pim deliği 20 Gaz giriş 7 Kol (Tutamak) 14 Stator 1. kademe 21 8 Gaz dengeleme elemanı 15 Rotor Vakum pompasının özellikleri Soğutma tesisatının vakuma alınmasında kullanılacak pompanın derin vakum sağlama özelliklerinin olması gerekir. Vakum yapılırken sistemin bulunduğu hacimlerdeki sıcaklık ne kadar yüksek olursa o kadar iyi tahliye (bilhassa su) sağlanır. 10 C'un altındaki sıcaklıklarda vakuma alma işlemi büyük bir fayda sağlamaz ve yapılmamalıdır. 15

20 Soğutma sistemlerine akışkan şarjı yapılmadan önce mutlaka sistemdeki havanın ve neminin vakumlandığından emin olunmalıdır. Eğer vakuma alınacak soğutma sisteminde büyük miktarlarda suyun sistemin bazı yerlerinde bulunma ihtimali varsa bu takdirde borular; kuru azot veya soğutucu akışkan ile üflenerek suyun atılmasına çalışılmalıdır. Vakum işlemi için kullanılan vakum pompası sistemi mutlak basınç seviyesin 30" mm Hg de olmalıdır. Sistemin vakumlandığını gösteren hassas bir vakummetre bağlanır; yoksa şarj manifoltu üzerindeki manometreden yararlanılabilir. Tesisattaki tüm valflerin açık konumda olmasına dikkat edilmelidir. Şarj manifoltunun uçları, vakum pompası, kompresörün yüksek taraf servis valfi şarj silindirine bağlanır. Alçak taraf servis valfine de hassas vakummetre bağlanır. Vakum pompası çalıştırılarak en az 755 mm Hg sütunu vakum sağlandığında irtibat vanası kapatılıp pompa 3-4 saat beklenir. Vakum manometresinde yükselme olmazsa sızdırmazlıktan emin olunabilinir. Vakum ekovatı kullanarak bir sistemi vakumlamak Daha önce bahsedildiği gibi normal ekovat ile sisteme vakum işlemi yapılmaktadır. Bu güvenilir değildir. Çünkü ekovat içerisinde bir miktar yoğuşmayan gaz kalabilir ve sistemden çekilen (çevreye zarar veren ) gaz direkt dışarı verilmektedir. Şekil 2.2: Sistemi vakum ekovatı ile vakum yapma şeması 16

21 P. nu Parça Adı P. nu. Vakum ekovatı 6 Ünyon (nipel) 7 Ekovat elk. bağlantı kutusu 8 Vakum ekovat kablosu 9 Vakum pompa basma ağzı 10 Parça Adı P. nu. Vakum pompa emme ağzı 11 Vakum ekovatı taşıma kolu 12 Devre ekovat servis ağzı 13 Devre ekovat emme borusu 14 Devre ekovat basma borusu 15 Parça Adı Havşa somunlu boru ağzı T Vakum manometresi Devre ekovatı Hortum Yapılacak işlemler sırası ile: 1/4 " çapındaki bakır borudan, en az 80 mm veya en fazla 100 mm olmak üzere servis borusu kesiniz. Servis borusunun bir ucuna havşa açınız. Havşa somununu servis borusuna geçiriniz. Servis borusunu, soğutma sisteminin kompresörü üzerinde bulunan servis borusu üzerine kaynatınız. Vakum manometresini, kurbağacık ile havşa açılmış servis borusunun ucuna bağlayınız. Vakum manometresinin boşta kalan ucu ile vakum ekovatı arasındaki bağlantıyı hortum ile sağlayınız. Vakum ekovatının fişini prize takınız ve çalıştırınız. Manometrenin -1 bar ya da -30 Psi değerine ulaşması için en az yarım saat vakumda bekleyiniz. Bu süre istenirse daha da uzatılabilir. Vakumda iken eğer aradaki hortumda bir valf, ya da valfli hortum varsa bu vafi kapatın 10 dakika bekleyin. Eğer manometrede bir yükselme olursa kaçak var demektir. Eğer yükselme yok ise vakumu tamamlayınız. 17

22 Şekil 2.2: Sistemi vakum ekovatı ile vakum yapmak şeması Vakum pompası, gaz geçiş adaptörleri vakum ve şarj manifoldu yardımıyla vakum yapmak Kaynak ve montaj işi bitmiş olan soğutma devresi servis hattına T adaptörlerinden birini takınız kaynaklı olanı monte edilecek ise supap içinde yanabileeek olan kısım dışarı çıkarınız ve kaynatınız. Gaz ve şarj manifoldunu düşmeyecek yakın bir yere asınız ve mavi hortumun eğri boyunlu tarafını, T adaptörünün diğer kısmına takınız. Bu sırada manifoldun her iki valfi de kapalıdır. Mavi hortuma bağlı olan alçak basınç yani vakumanometre valfini açınız. Vakum pompasını çalıştırınız. Vakum basıncı 1 bar ya da -29 Psi gelinceye kadar ve en az 30 dakika olmak üzere vakum pompasını çalıştırınız. Gerekirse sisteme çok az miktar soğutucu akışkan şarj edip yeniden vakum yapılabilir. Vakum pompası çalışırken manifoldun üzerindeki alçak basınç (mavi) valfini kapatınız. 18

23 Vakum manometresinde bir yükselme var ise kaçak var demektir. Kaçağın yerini bulup giderdikten sonra yukarıdaki işlemleri tekrarlayınız. Manometre ibresinde bir değişiklik yoksa vakum işlemini bitirin ve sarj hazırlığını yapınız. Dikkat: Vakum pompası ya da ekovatı çalışırken devrenin kompresörü de çalıştırılmamalıdır. Sebebi, o anda birbirlerine tam ters çalışmaktadır. Her ikisi de zarar görebilir. Şekil 2.2: Sistemi vakum pompası-t adaptörü (solda), vakum pompası-hansen valf (sağda) ile vakum yapma şeması. P. nu. P. nu. Parça Adı Parça Adı Parça Adı Devre ekovat servis ağzı Manifold servis hortumu T adaptör 1 4 (mavi ) 7 Manifold Vakum pompası manifold Supaplı kaynaklı 2 5 bağlantı hortumu (sarı) 8 adaptör 3 6 Vakum pompası 9 hansen valfi P. nu Gaz Kaçak Cihazı Basınçlandırma Soğutma devrelerinde kaçak veya sızıntıların belirlenmesinde kullanılan test metotları, sistemde kullanılan akışkanın cinsi ile yakından ilgilidir. Bütün sistemler için geçerliliği tanıtlanmış bir yöntem, sisteme basınçlı azot gazı uygulanmasıdır. Bunun için uygun test basıncını sağlayacak bir azot tüpü ve uygun basınç regülatörü kullanılır. 19

24 Yeni tesis edilmiş bir soğutma sisteminde ilk yapılacak iş, sistemi basınçlandırarak kaçak testine tabi tutulmaktır. Eğer sistem kaçak testine tutulmadan soğutcu akışkan şarjı yapılırsa sistemdeki kaçağın tespiti zorlaşacak, sistem içerisine hava sızacak, kaçak kaynakla birleştirilen bölgede ise soğutucu akışkan yüksek sıcaklıkta ayrışarak asit çözeltileri oluştuğu gibi sızdırmazlığı sağlamak da mümkün olmayacaktır. Yapılışı Gerekli itina gösterilmek kaydıyla, azot gazı veya karbondioksit uygun ve güvenli basınçta kaçak testinde kullanılabilir. Dolu bir azot tüpü 2000 psi (138 bar) gibi çok yüksek basınçta, karbondioksit tüpleri ise yaklaşık 800 psi (55 bar) basınçta doldurulmuştur. Bu basınç değerleri kaçak testi için uygun değildir ve uygun basınç regülatörü kullanılmasını gerekli kılar. Aksi takdirde yüksek basınçta uygulanan basınçlı gaz sistemin patlamasına neden olabilir. Ayrıca birçok iş kazasının da test sırasında meydana geldiği bilinmelidir. Eğer test edilecek sistemin test basıncı bilinmiyorsa asla 12 bar (174 psi) basıncın üzerine çıkılmamalıdır. Soğutma sistemlerinin kondenser basınçları öğrenilmeli ve bu değer test basıncı olarak kullanılmalıdır. Test basıncından hasar görebilecek bütün otomatik ve emniyet presostatları ile valfi çıkarılıp yerlerine tapa konulmalıdır. Kompresörün test basıncına tutulmasına gerek yoktur. Kompresörün servis valflerine şarj manifoldunun alçak ve yüksek taraf hortumları bağlanır, servis hortumu ise basınç regülatörü çıkışına bağlanır. Azot tüpüne bağlanan regülatörle hat basınç göstergesindeki basınç en fazla 150 psi a getirilir. Az miktarda yavaşça sisteme kuru azot verilerek alçak taraf manometresinin hareketlenmesi gözlenir. Bu esnada sistem izlenerek herhangi bir kaçak sesi veya anormallik olup olmadığına bakılır. Herhangi bir aksaklık olduğunda derhal azot kesilip aksaklık giderilmelidir. Aksaklık yoksa yavaş yavaş azot verilmeye devam edilerek alçak taraf basıncı test basıncı seviyesine kadar yükseltilir. Test basıncına getirilen sistemde, tüpten veya şarj manifoldundan azot kapatılır. Tüm boruların ve ekleme parçalarının kaynaklı ve rakorlu bağlantılarında kaçak olup olmadığı kontrol edilir. Kaynaklı birleştirmede pasta geçici bir süre sızdırmazlığı sağladığı için sonradan çıkabilecek kaçaklara karşı kauçuk bir tokmakla ek yerlerine hafifçe vurularak kaçakların bulunması sağlanır. Esas kaçak araması her birleşim yerine sabun köpüğü sürülerek yapılır. Kaçak testi yapılırken acele edilmemelidir. Bulanabilen tüm kaçak yerleri tespit edilir. Kaçak tespit edilir edilmez yeri kaybolmayacak şekilde hemen işaretlenmelidir. Azot boşaltıldıktan sonra tespit edilen yerlerin tekrar sızdırmazlığı sağlanır. Her iki kaçak giderme işleminden sonra, azotla basınç testi tekrarlanmalıdır. Kaçaklar tümüyle giderildikten sonra sistem 24 saat basınç altında bırakılır. Basınçta bir düşme olmamışsa sistemin sızdırmazlığından emin olunur. Kaçaklardan tamamen emin olunduğunda, azot gazı sistemden tahliye edilir. 20

25 Basınçlandırma testinde kuru azot yerine kesinlikle oksijen veya asetilen gazı kullanılmamalıdır. Oksijen kompresördeki yağla birleşince, asetilen 15 psi basıncın üzerinde patlayabilir. Şekil 2.2: Sistemi kaçak testi için azot gazı verme şeması Not: Soğutma sisteminin basınç ve kaçak testinde oksijen ve asetilen gibi gazların kullanımı kesinlikle doğru olmaz. Oksijen, sistem için oksitleyicidir ve yağlama yağıyla yüksek basınçta yarışmasıyla patlayıcı olabilir. Asetilen ise yağlama yağının özelliğini bozar ve psi basınç mertebesinde kendiliğinden tutuşarak patlayabilir. Kaçak test yöntemleri Elektronik detektör ile, Sabun köpüğü ile, Sistemde soğutucu akışkana veya yağa boyar madde karıştırılarak yapılır. 21

26 Elektronik dedektörler Günümüzde en iyi halojen kaçaklarını algılamada kullanılan detektörler, elektronik olanlardır. Resim 11.3' te çeşitli tip elektronik detektörler görülmektedir. Piyasada üç değişik çalışma özelliğine sahip elektronik dedektör kullanılmaktadır. Bunlar; İyon algılama tipi dedektörler, Isı farkına göre çalışan (termistör yapılı) dedektörler, Dielektrik (elektrik iletkenliği) tip detektörlerdir. Bunlardan en hassas olan dielektrik tip detektörler bugün en çok kullanılanlardır. Dielektrik tip elektronik dedektörlerin çalışma prensibi gazların farklı dielektrik (elektrik iletkenliği) sabitlerinin olmasına dayanır. Böylece havanın içine karışmış olan sızıntı halojen soğutucunun (R-12, R-22, R-500, R-502 vb. gibi), havaya göre farlı dielektrik sabiti, detektör tarafından algılanır. Elektronik detektörler çeşitli gazların kaçaklarının algılanmasında kullanılmak üzere geliştirilmiş pilli cihazlardır. Dedektörün çalıştırma düğmesi açılır. Dedektörün hassas ucu ek yerlerine yaklaştırılır. Dedektörün normal, kısa ve kesik kesik olan sinyal sesi eğer kaçak varsa değişir, hızlı hızlı ve yüksek sinyal sesine dönüşür. Kaçak yerinin tespitinde, bir sızıntı ile karşılaşırsa ses veya ışıkla uyarı verir. Bunlardan bazılarında hem ses hem de ışıkla uyarı beraber çalışır. Sabun köpüğü ile kaçak tespiti Resim 2.1: Çeşitli elektronik dedektörler Soğutma sistemlerinde soğutucu kaçağını belirlemede kullanılan diğer bir yöntem de sabun köpüğü kullanılmasıdır. Suya sabun karıştırılmak üzere hazırlanan sulu çözelti, bir fırça veya tüp yardımıyla kuşku duyulan kaçak yerine sürülür. Eğer bu bölgede gaz sızıntısı varsa yüzeyde oluşan film tabakası kabarcık yaparak kaçak yerinin belirlenmesine yardımcı olur. Bu yöntemde sistemin mutlaka basınçlı durumda olması, sistemde vakum 22

27 durumuna düşmüş bir bölgenin bulunmaması gerekir. Aksi takdirde sulu çözeltinin sistem içine emilmesi durumu ile karşılaşılabilir. Sabun köpüğü ile zayıf kaçakların belirlenmesinde güçlük çekilebilir. Bu durumda diğer yöntemlere başvurulmalıdır. Sabun köpüğünün iyi balonlaşması için sabun çözeltisine birkaç damla gliserin damlatılır. Sabunlu su çözeltisinde kullanılan su (sabun köpüğü yapılan su), mümkün mertebe yumuşak su olmalıdır. Yeniden vakum ve şarj işlemi yapılarak aynı işlem tekrarlanır Manometre Resim 2.2: Sabun köpüğü ilekaçak arama Soğutmacılıkta kullanılan manometreler çoğunlukla yüksek basınç tarafı (0 atm ile 20 atm arası taksimatlı) ve alçak basınç tarafı (760 mmhg vakum ile 10 atm) adıyla anılır. Resim 2.3: Çeşitli manometreler Manometrelerin özellikleri Servis elemanı, soğutma sistemlerinin genel durumlarını anlamak ve gerekli ayarları yapmak üzere çeşitli testler yapar. Bu testler bazı ölçümleri gerektirir. Bunlar; sıcaklık, basınç, akım vb. olabilir. Ancak servis teknisyeninin, soğutucu akışkanın çalışan 23