İLKÖĞRETİMDE SÜRDÜRÜLEBİLİR ÇEVRE EĞİTİMİNDE SUYUN YERİ

Transkript

1 İLKÖĞRETİMDE SÜRDÜRÜLEBİLİR ÇEVRE EĞİTİMİNDE SUYUN YERİ FATMA ÜNAL Dr., Öğretmeni İ nsanoğlu, refah seviyesini yükseltmek için gelişen teknolojiyi de kullanarak yaşadığı çevreyi değiştirmektedir. İnsanlığın geleceğini her geçen gün daha güçlü tehdit eden çevre sorunları da bu mücadelenin ve değişikliklerin sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Çevrede meydana gelen değişiklikler olumsuz ve bozucu özellikte ise bunlar çevre sorunları olarak değerlendirilmektedir. Çevre sorunlarının gelecekte daha büyük sıkıntılara sebep olabileceği endişesi sürekli dile getirilmektedir. Konuyla ilgili ulusal ve uluslararası otoriteler çevre sorunlarına gereken ilgiyi gösterip kısa ve uzun vadeli planlar hazırlamaz, insanlara benimsetmez, insanlar alışkanlıklarına devam ederlerse, dünyamız yakın gelecekte çok büyük felaketlerle yüz yüze gelebilir. Hatta Dünya Meteoroloji Örgütü Genel sekreteri Prof. Obas ın ifadesi ile dünyadaki siyasi mültecilerin yerini çevre mültecileri alabilir (Gündüz, 200). Fatma Ünal, İlköğretimde Sürdürülebilir Çevre Eğitiminin Yeri, Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim, S. 132, Şubat 2011, ss Avrupa Birliği başta olmak üzere birçok topluluk, insanlığın daha sağlıklı çevrelerde yaşayabilmeleri için birtakım projeler ortaya koymakta ve önlemler almaya çalışmaktadır. Yapılan çalışmalar için ayrılan bütçeler astronomik rakamlar olmakla beraber, yapılanların başarılı olması için her bir bireye büyük görevler düşmektedir. Öncelikle bireylere, çok küçük yaşlardan başlayarak çevre bilinci kazandırılmalıdır. Bu da ancak etkili ve verimli bir eğitim, özellikle çevre eğitimi ile sağlanabilir. Çevre eğitiminin değişen dünyada önemi hızla artmak- 68

2 ŞUBAT SAYI 132 Sürdürülebilir çevre eğitimi ilk olarak ailede başlar daha sonra ise okulda devam eder. Eğer ailede bu eğitim verilmemişse okulun bu konudaki önemi daha da artmaktadır. Söz konusu eğitim sistemi ve onun temel ögeleri olan öğretmen ve öğrencilerin bu amaçla en iyi şekilde bilinçlendirilmeleri sağlanmalıdır. Bu koşul yerine getirilebilirse bireylerin davranışlarında olumlu gelişmeler olur ve çevreyi koruma gerçekleşir. Karikatür: Sönmez Yanardağ / Eğitimci-Karikatürist ta ve giderek üzerinde daha fazla durulan bir konu hâline gelmektedir. Ancak gelinen noktanın yeterli olduğundan söz etmek mümkün değildir. Demirkaya (2006) nın aktardığına göre çevre eğitimine yönelik üç yaklaşımdan söz edilmektedir. Bunlar; 1. Çevre yönetimi ve kontrolü için eğitim: Bu yaklaşıma göre, çevre eğitimi fiziksel ve beşeri sistemler ile bu sistemlerin karşılıklı etkileşimlerinin algılanmasını ve öğrenilmesini teşvik eder. 2. Çevre bilinci ve yorumu için eğitim: Bu yaklaşıma göre, çevre yoluyla eğitim öğrencilerin çeşitli beceriler kazanmalarını sağlar ve arazi gezileri vasıtasıyla öğrenmeye yönelik bir kaynak olarak eğitimin kullanıldığı ilgi ve uğraşları teşvik eder. 3. Sürdürülebilirlik için çevre eğitimi: Bu yaklaşıma göre çevre eğitimi, öğrencileri kendi davranışlarından sorumlu olmaya teşvik eden bir çevre etiği ve cesareti kazandıran, bilgiye dayalı konuların yer aldığı önceki iki yaklaşımın üstüne inşa edilmiştir. Sürdürülebilir çevre eğitiminin önemli bir konusu ise yaşam kaynağı olan sudur. Su, yüzyıllar boyunca tüm medeniyetler için çok önemli bir doğal kaynak olmuş, bütün büyük uygarlıklar su kenarında kurulmuştur. nin ilerlemesi ile sudan faydalanma şekil ve oranlarının artması, su kaynaklarının içme-kullanma, sulama suyu, enerji üretimi gibi pek çok amaç için geliştirilebilmesi, ülkelerin ekonomik kalkınmasında suyun vazgeçilmez bir yer edinmesinde büyük rol oynamıştır. Bugün gelişmiş ülke olarak tanımlanabilen pek çok ülke bu seviyelere, ülkelerinin su potansiyelinden azami faydayı sağlayarak ulaşmışlardır. nin ilerlemesi, su kaynaklarından azami faydanın sağlanmasına aracı olmakla birlikte, bu ilerlemeye paralel olarak sanayileşmenin ve şehirleşmenin de artması beraberinde çevre kirliliği ni ve özellikle su kirliliği ni gündeme getirmiştir. Su kirliliğinin giderek önemli boyutlara ulaşması, ülkeleri bu konuda ciddi önlemler almaya zorlamış, bu da bu alanda pek çok mevzuatın oluşması sonucunu doğurmuştur. Ülkemiz dünyanın yarı kurak bir bölgesinde yer almaktadır. Dünya yüzüne düşen yağış ortalaması 800 mm civarında iken bu değer Türkiye de yılda ortalama 63 mm dir. Ülkemizde bölgeler arasında da büyük farklılıklar görülmekte, yağışlar bazı yörelerde yılda 2000 mm yi aşarken bazı yörelerde ise 250 mm nin altına düşmektedir. Bu yüzden, ülkemiz açısından su kaynakları planlama ve geliştirme ça- DOSYA: SU 69

3 BİLİM ve AKLIN AYDINLIĞINDA EĞİTİM lışmaları geçmişte olduğu gibi bugün ve gelecekte de daha büyük önem ve değer kazanarak devam etmek zorundadır. Yapılan etütler neticesinde günümüz teknik ve ekonomik şartları çerçevesinde çeşitli maksatlara yönelik olarak tüketilebilecek yerüstü ve yeraltı suyu potansiyelinin ise yılda ortalama 110 milyar m 3 olduğu belirlenmiştir. Su varlığına göre ülkeler aşağıdaki şekilde sınıflandırılmaktadır (www. dsi.gov.tr): Su fakiri: Yılda kişi başına düşen kullanılabilir su miktarı m 3 ten daha az. Su azlığı: Yılda kişi başına düşen kullanılabilir su miktarı m 3 ten daha az. Su zengini: Yılda kişi başına düşen kullanılabilir su miktarı m 3 ten daha fazla. Ülkeler 1. Tablo: Kişi Başına Düşen Su Miktarı Su zengini ülkeler (Kanada, ABD, Kuzey ve Batı Avrupa ülkeleri) m 3 / yıl Irak Türkiye Suriye 1.20 İsrail 300 Ürdün 250 Filistin Tablo da görüldüğü gibi Türkiye de bugün için kişi başına düşen kullanılabilir su potansiyeli, m 3 /yıl civarındadır. Türkiye nin kişi başına kullanılabilir su varlığı, diğer bazı ülkeler ve dünya ortalaması ile karşılaştırıldığında su zengini olmayan ülkeler arasında yer aldığı görülmektedir. 2. Tablo da görüldüğü gibi ülkemiz mevcut su potansiyelin %36 sını kullanmaktadır. Suyun kullanıldığı sektörlerde en büyük pay sulama ve sırasıyla içme-kullanma ve sanayidir yılında nüfusumuzun 100 milyona ulaşacağı tahmininden hareketle kişi başına düşen kullanılabilir su miktarının 2030 yılında m 3 /yıl olacağı söylenebilir ( Mevcut büyüme hızı, su tüketim alışkanlıklarının değişmesi gibi faktörlerin etkisiyle, su kaynakları üzerine olabilecek baskıları tahmin etmek mümkündür. Bütün bu tahminler mevcut kaynakların geleceğe tahrip edilmeden aktarılması durumunda söz konusu olabilecektir. Dolayısıyla Türkiye nin gelecek nesillere sağlıklı ve yeterli su bırakabilmesi için kaynaklarını çok iyi koruyup akılcı kullanması gerekmektedir. IX. Beş Yıllık Kalkınma Planı Toprak ve Su Kaynaklarının Kullanımı ve Yönetimi Özel İhtisas Komisyonu Raporu nda, toprak ve su kaynaklarına yönelik belirlenen temel amaç ve politikalardan biri, Toprak ve su kaynaklarının kullanımında toplum bilincini yükselterek korunması, geliştirilmesi ve toplum yararına kullanımının sağlanması dır. Bu amaç ve politikaya dönük belirlenen öncelik ve tedbirlerden bazıları ise şunlardır ( Çeşitli eğitim ve öğretim kademelerinde toprak ve su kaynaklarının korunması ilkesinin aşılanması, Basın ve yayında toprak ve su kaynaklarının korunmasına yönelik programlar yapılması, Köy eğitim programları hazırlanması, Toplum bilincinin yükseltilmesi ile ilgili çalışmalara sivil toplum örgütlerinin katılımının sağlanması. 2. Tablo: Türkiye de Sektörlere Göre Su Kullanımı Toplam Kullanılan Su Su Kullanıcı Sektörler Sulama İçme-kullanma Sanayi milyar m 3 % milyar m 3 % milyar m 3 % milyar m 3 % 0, ,6 7 6,2 15,

4 ŞUBAT SAYI 132 ile ilgilidir. İlköğretim programlarında sürdürülebilir çevre eğitiminin önemli bir konusu olan suyun yeri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. 3. Tablo da görüldüğü gibi hayat bilgisi dersi kazanımlarının içeriğini kaynakları bilinçli tüketme ve çevreyi temiz tutma oluşturmaktadır. Bu dersin kazanımlarında geçen kaynak ifadesinin su konusunu kapsadığı söylenebilir. Karikatür: Sönmez Yanardağ / Eğitimci-Karikatürist Türk millî eğitiminin amaç ve ilkeleri doğrultusunda hazırlanan İlköğretim Kurumları Yönetmeliği nde yer alan çevre içerikli ilköğretimin amacı ise Doğayı tanıma, sevme ve koruma, insanın doğaya etkilerinin neler olabileceğine ve bunların sonuçlarının kendisini de etkileyebileceğine ve bir doğa dostu olarak çevreyi her durumda koruma bilincini kazandırmak tır ( İlköğretim programlarında çevre eğitimi ya da sürdürebilir çevre eğitimi adı altında seçmeli ya da zorunlu bir ders bulunmamaktadır. Çevre eğitimi, zorunlu üç derste, -hayat bilgisi, sosyal bilgiler, fen ve teknoloji derslerinde- farklı tema/ünitelerde yer alan kazanımlarla iç içe geçmiş ve Türkçe dersinde zorunlu bir tema olarak sunulmaktadır. Bunun yanında hayat bilgisi dersi için kaynakları etkili kullanma becerisi, sosyal bilgiler dersi için ise doğa sevgisi ve doğal çevreye duyarlılık değerleri çevre eğitimi teknoloji dersi kazanımlarının içeriğini doğal kaynakların dikkatli tüketilmesi, çevre kirliliği, çevreyi koruma oluşturmaktadır. Bu dersin kazanımlarında suyun konusuyla ilgili yaşam için önemi, su kirliliği, bireysel sorumluluk, katılım gibi bilgi, beceri ve değerlere yer verilmiştir. bilgiler dersi kazanımlarının içeriğini ise doğal unsurları tanıma, doğal ortamı değiştirme ve ondan yararlanma, doğal kaynakların bilinçsizce tüketilmesinin etkileri, çevre sorunlarında dayanışma ve işbirliği ile kurumsal ve bireysel sorumluluk oluşturmaktadır. Bu dersin kazanımlarında su konusuyla ilgili doğrudan bir konu bulunmamakla beraber doğal kaynak ve çevre sorunu ifadelerinin su konusunu kapsadığı söylenebilir. Türkçe dersinde ise, çevre eğitimi ile ilgili zorunlu bir tema vardır. Ancak bu temada yer verilecek metin konuları ders kitabı yazarının seçimine bırakıldığı için, su konusunun Türkçe dersinde yer alması yazarın inisiyatifine göre değişecektir. İlköğretim programlarında su ile ilgili kazanımların daha çok çevre eğitimine yönelik çevre yönetimi ve kontrolü için eğitim ile çevre bilinci ve yorumu için eğitim yaklaşımlarını kısmen karşıladığı, buna karşın sürdürülebilirlik için çevre eğitimi yaklaşımına yeterince yer verilmediği söylenebilir. Genel olarak, ülkemizdeki öğretim programlarında sürdürülebilirlik için çevre eğitimi konusunda yeterli kazanımın yer almadığı söylenebilir. Bu nedenle, günümüzde var olan ve gelecekte yaygın olan eğilimleri göz önünde bulundurarak geleceğin öğret- DOSYA: SU 71

5 BİLİM ve AKLIN AYDINLIĞINDA EĞİTİM 3. Tablo: İlköğretim Programlarında Suyun Yeri Sınıf Ders Tema / Ünite Kazanım 1 Hayat Bilgisi Okul Heyacanım 1 Hayat Bilgisi Benim Eşsiz Yuvam A Okuldaki kaynakların neden bilinçli tüketilmesi gerektiğini açıklar. B Evlerde kullanılan kaynakların hayatımızdaki yerini ve önemini belirtir. 2 Hayat Bilgisi Okul Heyacanım A Okuldaki kaynakları bilinçli tüketmenin önemini açıklar. 2 Hayat Bilgisi Benim Eşsiz Yuvam B Evdeki kaynakları bilinçli olarak tüketir. 2 Hayat Bilgisi Dün, Bugün, Yarın C Yaşadığı çevreyi temiz tutmasının kendisinin ve başkalarının sağlığı ve gelişimiyle ilişkili olduğunu kavrar. 3 Hayat Bilgisi Okul Heyacanım A Kişisel bakımını yaparken kaynakları tutumlu kullanır. 3 Hayat Bilgisi Benim Eşsiz Yuvam 3 Hayat Bilgisi Dün, Bugün, Yarın Maddeyi Tanıyalım B Kaynakları bilinçli olarak tüketmenin aile bütçesine katkısını açıklayan çeşitli etkinliklerde bulunur. C Yaşadığı çevreyi daha temiz bir hâle getirmek için bir proje tasarlar... Doğal kaynakların neden dikkatli tüketilmesi gerektiğini, bu konuda insanların bilgilendirilmesinin önemini açıklar. Gezegenimiz Dünya 2.9. Hava, toprak ve suyun yaşam için öneminin bilincine varır Hava, toprak ve su kirliliğini önlemek için alınabilecek önlemleri araştırır ve sunar. Canlılar Dünyasını Gezelim, Tanıyalım 2..Yaşam alanlarının insan faaliyetlerinin olumsuz etkisinden korunması gerektiği çıkarımını yapar. 2.5.Yakın çevresindeki kirliliği fark eder ve bu kirliliğe neden olan maddeleri listeler. 2.6.Çevreyi temizlemek amacı ile basit yöntemler geliştirir. 2.7.Çevreyi korumak amacı ile yapılan birçok faaliyete gönüllü olarak katılır. 2.8.Çevreyi korumak ve geliştirmek için bireysel sorumluluk bilinci kazanır. 5 Canlılar Dünyasını Gezelim, Tanıyalım 8.1. İnsan etkisi ile çevrenin nasıl değiştiğini araştırır. 8.3.Yakın çevresindeki veya ülkemizdeki çevre sorunları hakkında bilgi toplar ve sunar. 8. Yakın çevresinde, çevreyi bozabilecek davranışlarda bulunanları uyarır. 6 Yerkabuğu Nelerden Oluşur?.. Yer altı ve yer üstü sularının kullanım alanlarını (içecek, sulama, sağlık, elektrik enerjisi üretimi vb.) örneklerle açıklar. 7 İnsan ve Çevre 1.9. Ülkemizdeki ve dünyadaki çevre sorunlarından bir tanesi hakkında bilgi toplar, sunar ve sonuçlarını tartışır Dünyadaki bir çevre probleminin ülkemizi nasıl etkileyebileceğine ilişkin çıkarımlarda bulunur Ülkemizdeki ve dünyadaki çevre sorunlarına yönelik iş birliğine dayalı çözümler önerir ve faaliyetlere katılır. 7 Maddenin Yapısı ve Özellikleri.11. Suları, havayı ve toprağı kirleten kimyasallara karsı duyarlılık edinir. Yaşadığımız Yer 6. Çevresinde gördüğü doğal ve beşerî unsurları ayırt eder. 72

6 ŞUBAT SAYI Bölgemizi Tanıyalım. Yaşadığı bölgedeki insanların doğal ortamı değiştirme ve ondan yararlanma şekillerine kanıtlar gösterir. 6 Ülkemizin Kaynakları. Doğal kaynakların bilinçsizce tüketilmesinin insan yaşamına etkilerini tartışır. 6 Ülkemiz ve Dünya. Ülkemizin diğer ülkelerle doğal afetlerde ve çevre sorunlarında dayanışma ve işbirliği içinde olmasının önemini fark eder. 7 Ülkeler Arası Köprüler 2.Küresel sorunlarla uluslararası kuruluşların kuruluş amaçlarını ilişkilendirir. 3.Küresel sorunların çözümlerinin yaşama geçirilmesinde kişisel sorumluluğunu fark eder. 1-5 Türkçe Sağlık ve Çevre Teması: Çevre bilinci, toprak, su, hava olayları, bitkiler, hayvanlar vb. 6-8 Türkçe Doğa ve Evren Teması: Çevrenin Korunması. menlerinin ve öğrencilerinin bu dönüşümler ışığında bir çevre eğitimi almaları için öğretim programlarını değiştirmek ve/veya düzenlemek gerekmektedir. Çevre içerikli su gibi konulara programlarda yer verilmesi kadar önemli bir başka konu da kazanımların gerçekleştirilmesi için uygun zaman, yer ve etkinliklerin sağlanmasıdır. Çünkü çevre temelli kazanımlar, uygulama yapılmadan gerçekleşebilecek ve kısa sürede sonucu gözlenebilecek kazanımlar değildir. Sadece formal ve örgün eğitim kapsamında değil informal ve yaygın eğitim ortamlarında sağlanan etkinliklerle bütüncül bir çevre eğitimi yapılması; okulların çevre eğitimine uygun olarak düzenlenmesi, devlet kurumları, farklı çevre organizasyonları ya da gönüllü kuruluşlarla çevre temelli çalışmaların nitelik ve nicelik yönünden artırılması yoluna gidilmelidir. Avrupa ülkelerinde giderek yaygınlaşan sürdürülebilir çevre uygulamalarına benzer çalışmaların daha etkin ve geniş katılımlı hâle getirilmesi, bu konuda atılacak önemli adımlardan biri olacaktır. KAYNAKÇA Alım, M. (2006). Avrupa Birliği Üyelik Sürecinde Türkiye de Çevre ve İlköğretimde Çevre Eğitimi. Kastamonu Eğitim Dergisi,1:2, Dünya Su Forumu. (2009). adresinden de alınmıştır. Demirkaya, H. (2006). Çevre Eğitiminin Türkiye deki Coğrafya Programları İçerisindeki Yeri ve Çevre Eğitimine Yönelik Yeni Yaklaşımlar. Fırat Üniversitesi Bilimler Dergisi, 16:1, Kalkınma Planı. ( ). Çevre Özel İhtisas Komisyonu Raporu. Ankara: Devlet Planlama Teşkilatı. adresinden de alınmıştır. 9. Kalkınma Planı. ( ). Toprak ve Su Kaynaklarının Kullanımı ve Yönetimi Özel İhtisas Komisyonu Raporu. Ankara: Devlet Planlama Teşkilatı. adresinden de alınmıştır. Gündüz, T. (200). Çevre Sorunları. Ankara: Gazi Kitapevi. MEB İlköğretim Kurumları Yönetmeliği. (2010). Resmi Gazete: / adresinden de alınmıştır. MEB Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı. (2010). İlköğretim Programları (Türkçe, Hayat Bilgisi,, ). adresinden de alınmıştır. Su Kaynakları Hakkındaki Gerçekler. (2010). Birleşmiş Milletler Dünya Su Gelişim Raporu 2 nin Özeti. adresinden de alınmıştır. Tanrıverdi, B. (2009). Sürdürülebilir Çevre Eğitimi Açısından İlköğretim Programlarının Değerlendirilmesi, Eğitim ve Bilim, 3:151. Toprak ve Su Kaynakları. adresinden de alınmıştır. Türkiye de Su Yönetimi: Sorunlar ve Öneriler. (2008). Ankara: Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği. Ünal, S. ve Dımışkı, E. (1999). Üniversite Öncesi Çevre Eğitimi ve Sorunları, T.C. Çevre Bakanlığı Çevre ve İnsan Dergisi, 2:56. DOSYA: SU 73