OSMANLI DEVLETİ NİN SON DÖNEMLERİNDE ESKİŞEHİR HAPİSHANESİ ( ) Emine GÜMÜŞSOY

Transkript

1 Tarih Okulu Dergisi (TOD) Journal of History School (JOHS) Aralık 2014 December 2014 Yıl 7, Sayı XX, ss Year 7, Issue XX, pp DOI No: OSMANLI DEVLETİ NİN SON DÖNEMLERİNDE ESKİŞEHİR HAPİSHANESİ ( ) Emine GÜMÜŞSOY Özet Bu çalışmada 19.yüzyıl sonları ve 20. yüzyıl başlarında Osmanlı ülkesindeki hapishane ıslahatı çerçevesinde Eskişehir hapishanesinin durumu ele alınmıştır yılları arasında Dahiliye Nezareti Hapishaneler Müdüriyeti belgeleri başta olmak Eskişehir merkez hapishanesi ile ilgili arşiv belgeleri incelenmiş ayrıca dönemin yerel basınında hapishane ile ilgili çıkan haberlere de yer verilmiştir. Bu süreçte hapishanenin fiziki yapısından başlanarak inşaat ve tamirat süreçleri, barındırdığı mahkum ve tutuklular, suç oranları, görevliler, asayiş ve güvenlik sorunları, sağlık problemleri gibi konularda değerlendirmeler yapılmıştır. Eskişehir yeni hapishaneler yapılması sürecinde öncelik verilen yerlerden birisi olmakla birlikte ülkenin içinde bulunduğu zor şartlar bunun gerçekleşmesini engellemiştir. Öte yandan mevcut binasının harabiyeti ve görevlilerin suistimalleri Eskişehir hapishanesini en çok firar edilen yerlerden birisi yapmıştır. Anahtar Kelimeler: Hapishane, Eskişehir, Mahkum, Suç. Eskişehir Prison in the Late Ottoman Era ( ) Abstract This research explores the state of Eskişehir prison in the Ottoman Empire in the late 19th and early 20 th century within the framework of contemporary reform attemps regarding Ottoman prisons. During the research the documents, particularly those of the Directorate of Prisons of the Ministry of Interior, about the Eskişehir Central Prison for the period between 1890 and 1920 were examined and the news which appeared in the local newspapers of the era were reviewed. Including the physical structure of the building, the activities of construction and repair, the prisoners and the detainees kept in Yrd. Doç. Dr., Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Tarih Bölümü

2 Emine Gümüşsoy prisons, the frequency of criminality, the stuff, the question of safety and security and the sanitary problems, are all among the topics of focus of the study. Eskişehir is known to have been one of the places accorded with a precedence in constructing new prisons, but the overall misery experienced in the country obstructed and successful attempts in the town. The desolate state of the current prison and the abuses among the stuff, on the other hand, made the Eskişehir prison a place with highest rates of escape among ita matches. Key Words: Prison, Eskişehir, Prisoner, Crime. Giriş 1864 vilayet düzenlemesi kapsamında, 1867 yılında Hüdavendigar vilayetine bağlı Kütahya sancağının bir kazası haline getirilen Eskişehir, Anadolu-Bağdat demiryolu hattının geçişinden sonra gelişmeye başlamıştır de demiryolu hattının avantajları nedeniyle sancağa dönüştürülerek Ankara ya bağlanması önerilmiş ise de şehrin batı kısmının uzaklığı sebep gösterilerek reddedilmiştir. Aynı dönemde 93 harbi göçmenlerinin yoğun olarak iskân edildiği bir merkez olan Eskişehir de iktisadî ve sosyal hayatta bir canlanma başlamıştır. Bu canlanma içerisinde çok sayıda gayrimüslimin yaşamaya başladığı bir yer haline gelen Eskişehir, 4 Nisan 1915 te bağımsız bir sancak merkezi haline dönüştürülmüştür genel sayımında Eskişehir kaza nüfusu iken, 1914 yılına gelindiğinde sadece merkez nüfusu Müslüman, Rum, Ermeni, 194 Yahudi, 316 Katolik ve 215 Protestan olmak üzere toplam dir. 2 Bu rakamlar da Eskişehir in 19. yy ın sonları ile 20. yy başlarında geçirdiği değişimi açıkça gözler önüne sermektedir. Büyüyen ve gelişen Eskişehir in sosyal hayatına ilişkin kurumlardan birisi de hapishanedir. İncelediğimiz dönemde Eskişehir de merkez liva, Mihalıççık kaza ve Sivrihisar hapishaneleri olmak üzere toplam üç hapishane bulunmaktadır. 3 Çalışmamızda sadece Eskişehir merkez hapishanesi konu 1 İhsan Güneş-Kemal Yakut, Osmanlı dan Cumhuriyet e Eskişehir ( ), Eskişehir, 2007, s Kemal Karpat, Osmanlı Nüfusu ( ), İstanbul, 2010, s. 279, DH.MB.HPS.M 26/59 numaralı belge Eskişehir hapishanelerine ait bir izahat varakası olup, merkez liva hapishanesi, Mihalıçık kaza hapishanesi ve Sivrihisar hapishanesi olmak üzere üç hapishaneye ait bilgileri içermektedir. Mihalıçık kaza hapishanesi için ayrıca bkz.dh.mb.hps 2/11, DH.MB.HPS.M 29/65, DH.MKT 1759/32, DH.TMIK.S 41/56. Sivrihisar hapishanesi için ayrıca bkz. DH.MB.HPS 17/27, 145/22, DH.MKT 2768/18. Öte yandan Tanin muhabiri Ahmed Şerif Bey in Anadolu gezi notları arasında da Mihalıçık ve Sivrihisar hapishanelerine ait bilgiler yer almaktadır yılının Aralık ayında iki hapishaneyi de gezen Ahmed Şerif Bey, buraların [216]

3 Osmanlı Devleti nin Son Dönemlerinde Eskişehir Hapishanesi ( ) edilmiş ve bu hapishanenin yılları arasında geçirdiği 30 yıllık süreç incelenmiştir. Tanzimat ve Islahat fermanlarından sonra gündeme gelen ve özellikle İngiliz büyükelçi Canning in takipçisi olduğu hapishanelerin ıslahı konusu Osmanlı Devleti ni uzun süre meşgul etmiştir. Mevcut hapishanelerin yetersiz ve koşullarının kötü olması nedeniyle artan şikayetler ve yabancı konsolosların konuya müdahaleleri ile bazı çalışmalar başlatılmıştır. 4 Yüzyılın son çeyreğinde vali konakları, hükümet konaklarına dönüşürken içindeki mahbes yerleri konağın bahçesi veya yakınına yapılan bir ya da iki katlı, dikdörtgen şeklindeki mütevazi hapishanelere dönüşmüştür. Sınırlı imkânlarla yapılan bu binaların donanım başta olmak üzere pek çok eksiği bulunmakta, düzenli bir ısıtma ve iaşe sistemi olmadığı gibi kapasiteleri de çoğu zaman yetersiz kalmaktadır. 5 Çalışma konumuz olan Eskişehir hapishanesi de bahsedilen bu sürecin örneklerinden birisidir. I. Hapishanenin Yeri ve Fizikî Yapısı Eskişehir hapishanesi olarak adlandırdığımız yer başlangıçta, ülkenin diğer şehirlerinde olduğu gibi hükümet konağı bünyesinde bir mekân idi. Öyle ki Eskişehir hükümet konağının harabiyeti ve duvarlarının çatlaması dolayısıyla içerisinde yaşanamayacak bir hale gelindiğini belirten bir belgede, memur ve mahkumların hayatlarının tehlikede olduğu belirtilmiş ve başka bir mekâna nakilleri istenmiştir. 6 Hükümet konağı-hapishane bağlantısından sözkonusu dönemde hapishanenin mevki olarak Odunpazarı nda bulunduğu anlaşılmaktadır. Günümüzde Atatürk Lisesi nin yerinde bulunan hükümet konağı kullanılamaz hale gelince yanında bulunan Turan Numune Mektebi ne taşınması gündeme karanlık, pis ve bakımsız mekânlar olduğunu ayrıca mahkum ve tutukluların açlıktan şikayetçi olduklarını kaydetmiştir. Bkz. Ahmed Şerif; Anadolu da Tanîn, haz. M.Çetin Börekçi, C.I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1999, s Şubat 1851 de İngiliz konsoloslarının hazırladıkları mahallî raporlarda, bu tarihlerde Osmanlı ülkesinde tevkif veya hapis mekânı olarak kullanılan yerler, valilerin hem ikâmetgâh hem de işlerini yürütmek için kullandıkları vali konaklarının tomruk dairesi, mahzeni yada kale, tophane, saray gibi binaların içinde bir bölüm veya delik olarak sıralanmıştır. Kadın mahkum ve tutuklular ise mensup oldukları dine göre imam, papaz veya hahamların yada şehir halkından birinden evinde tutulmaktadırlar. Ayrıntılı bilgi için bkz. Gültekin Yıldız, Mapusâne (Osmanlı Hapishanelerinin Kuruluş Serüveni ), İstanbul, 2012, s Ömer Şen, Osmanlı da Mahkum Olmak, İstanbul, 2007, s BOA., ŞD. 1543/1 (24 Safer 1301/25 Aralık 1883) [217]

4 Emine Gümüşsoy gelmiştir. 7 Hükümet konağı tekrar inşa edilirken hapishane de iki katlı küçük bir bina olarak karşısına (bugün Odunpazarı nda tramvay duraklarının olduğu yer) yapılmıştır. Hapishanenin içinde bulunduğu durum ve şartları arşiv belgelerinden takip etmek mümkündür. Örneğin havalandırma ve aydınlatma açısından hıfzıssıhha kurallarına uygun olmadığı 9 Şubat 1901 tarihinde Adliye nazırı tarafından Dahiliye nezaretine bildirilmiştir. 8 Mevcut hapishanenin yetersizliği Eskişehir in idarî olarak geçirdiği değişimle de birebir ilişkilidir. Merkez hapishanesi Eskişehir in kaza haline göre yani cünha mahkumlarına yönelik yapıldığından sancak merkezi olduğunda, cinayet ve istinaf mahkemelerinin teşkilinden sonra yetersiz hale gelmiştir. Mahkum sayısı çoğaldığı gibi idam mahkumlarını muhafaza edemeyecek hale geldiğinden bazı mahkumların civar hapishanelere nakli için başvuruda bulunulmuştur. Başvuru kabul edilerek 20 Temmuz 1918 tarihinde 22 mahkum jandarma nezaretinde İstanbul a gönderilmiş, 12 mahkum İstanbul da Hapishane-i Umûmi ye kabul olunmuş diğer 10 mahkum ise Tekfurdağı na gönderilmiştir. Aynı belgenin devamında hapishanenin bu koşullarından dolayı 6 kişinin firar ettiği bildirilmiş ve ağır cezalı mahkumların Tekfurdağı dışında başka hapishanelere nakli konusunda anlayış beklendiği dile getirilmiştir. 9 Dahiliye nezaretinden Eskişehir hapishanesinin de içinde olduğu hapishanelere gönderilen bir yazıda yakın zamanda bir teftiş yapılacağı bildirilmişve bunun için gerekli hazırlıkların yapılması, temizlik ve sağlık koşullarına özellikle dikkat edilerek şikayete imkan bırakılmaması istenmiştir. 10 Birkaç ay sonra bir Fransız, bir İngiliz yüzbaşı ile bir İtalyan subaydan oluşan müttefik devletler heyeti Bursa, Gebze, İzmit, Adapazarı, Geyve, Bilecik, Ankara, Kütahya, Afyonkarahisar, Akşehir, Ilgın ve Konya hapishanelerinin yanısıra Eskişehir hapishanesini de ziyaret etmiştir. Heyetin dikkat ettiği hususlardan birisi bu hapishanelerde müttefik devletler tebaasından mahkum veya tutukluların bulunup bulunmadığının yanısıra Osmanlı tebaasından olan 7 BOA., DH.MB.HPS. 33/42 (12 Cemaziyelahir 1338/ 3 Mart 1920), 81/2 (10 Zilkâde 1337/7 Ağustos 1919) Turan Numune Mektebi de bugünkü Anadolu Üniversitesi Cumhuriyet Tarihi Müzesi nin bulunduğu yerdir. 8 BOA., DH.TMIK.S. 37/55 (19 Şevval 1318/9 Şubat 1901); 33/55 (22 Şevval 1318/ 12 Şubat 1901) 9 BOA., DH.MB.HPS. 107/10 (11 Muharrem 1337/17 Ekim 1918) 10 BOA., DH.ŞFR. 104/270 (29 Safer 1338/23 Kasım 1919) [218]

5 Osmanlı Devleti nin Son Dönemlerinde Eskişehir Hapishanesi ( ) gayrimüslimlere eziyet edilip edilmediği idi. İncelemeler sonucunda hapishanelerin lâyıkıyla teftiş edilmediği, buraların modern hale getirilmedikçe güven duyulmayacağı, kontrol-tatbik-ıslah üçlüsüne ve hıfzıssıhha kurallarına dikkat edilmesi ile devamlı bir doktorun görev yapması gibi hususlar üzerinde durulmuştur Şubat 1920 tarihli bir belgede Eskişehir hapishanesinde 53 mahkum ve 110 tutuklu bulunduğu oysa hapishanenin70 kişiden fazlasına müsait olmadığı belirtildikten sonra yeni hapishane inşaatına başlandığı ancak zemin katı bitirildikten sonra işin durduğu, buranın şehrin dışında ve kenarında olduğu ifade edilmiştir. 12 I.1. İnşaat ve Tamirat İşleri Eskişehir hapishanesinin inşaat ve tamiratına ilişkin belgelerde Eskişehir de harap durumda olan hapishanenin tamirinin yanısıra yeni bir hapishane binası için de hazırlıklar olduğu anlaşılmaktadır. Örneğin Şehremanetine yazılan bir varakada Eskişehir kazasında yeniden inşa edilecek hapishane için Hüdavendigar vilayeti meclisince hazırlanan keşif defteriyle resmin gönderildiği ve bunların uygun olup olmadığının kontrol edilerek kendilerine bildirilmesi istenmiştir. 13 Ancak hazırlanan defterde inşaatın ahşap kısmının şartlara uygun olmadığı ve rayiç defteri de bulunmadığından evrakların geri gönderilmesine karar verilmiştir. 14 Meselenin tam olarak çözülemediği yaklaşık 1 yıl sonra hapishanenin resmi ile keşif defterinin tekrar gönderilmesinden anlaşılmaktadır. 15 Gönderilen defter ve resimlerin incelenerek uygun olup olmadığı konusunda görüş istenmiştir yıl sonrasına ait bir belgede ise Eskişehir, Bursa ve Balıkesir de inşa edilecek yeni hapishaneler için 200 bin kuruş ayrıldığı görülmektedir. 17 Buna rağmen Eskişehir de yeni hapishanenin tamamlanamadığı yaklaşık 9 yıl 11 BOA., DH.MB.HPS. 165/13 (20 Cemaziyelevvel 1338/10 Şubat 1920) 12 BOA., DH.MB.HPS.M. 41/32 (17 Cemaziyelevvel 1338/7 Şubat 1920) Bahsedilen yer daha sonra da değinileceği üzere Hasırca Çiftliği dir. 13 BOA., DH.MKT. 1851/57 (15 Zilhicce 1308/22 Temmuz 1891) 14 BOA., DH.MKT. 1860/60 (13 Muharrem 1309/19 Ağustos 1891) 15 BOA., DH.MKT. 1971/6 (18 Zilhicce 1309/14 Temmuz 1892) 16 BOA., DH.MKT. 334/75 (23 Receb 1312/20 Ocak 1895) Yapılan incelemelerden sonra tamiratın kuruşa mâlolacağı anlaşılmış ancak bu paranın 1312 senesi bütçesinde karşılığı olmadığından durum dahiliye ve maliye nezaretine bildirilmiştir. Bkz. BOA., İ.DH. 1337/21 (14 Rebiülevvel 1314/23 Ağustos 1896 ); BEO 831/62279 (15 Rebiülevvel 1314/24 Ağustos 1896) 17 BOA., DH.MB.HPS. 117/7 (15 Cemaziyelahir 1315/11 Kasım 1897) [219]

6 Emine Gümüşsoy sonrasına ait bir belgeden anlaşılmaktadır. Öyle ki Zabtiye Nezareti ne yazılan bir varakada, Eskişehir hapishanesinin tamamlanabilmesi için gerekli görünen inşaata ait keşif defterleriyle rayiç pusulasının gönderildiği ve bunun emsalleri gibi inceleneceği belirtilirken, bu iş için 15 bin 700 kuruşa daha ihtiyaç olduğu valilikten gönderilen tahrirattan anlaşılmaktadır. 18 Temmuz 1901 de yeni hapishanenin alt katı tamamlanarak mahkum ve tutuklular oraya nakledilmiş ancak sorunlar bitmemiştir. Aydınlatma ve havalandırma bakımından uygunsuz olan bu katın 10 ar kişilik 2 büyük ve tek kişilik 3 küçük odadan ibaret olduğu, hapishanenin mevcudu 61 kişi olduğundan yine yetersiz kaldığı ve ayrı bir nisa hapishanesi olmadığı şikayet konuları olmaya devam etmiştir. 19 Eskişehir hapishanesinin tadilat ve tamiri için kuruşa ihtiyaç olduğu keşifnameden anlaşılırken mevsimi geçirmeden inşaata başlanması istenmiştir. Bu çerçevede hapishanenin 2 büyük koğuşunda pencere açılması, çerçeve ve camlarının takılması, koğuşların duvarlarının kireçli harçla sıvanması, taban tahtalarının döşenmesi, tuvalet ve duşların yenilenmesi ve kuyu borularının tuğla ile örülmesi plânlanmıştır. Ayrıca hapishanenin doğu tarafındaki oda gardiyanlara ait olduğundan jandarma için ayrı bir müdüriyethane yapılması da kararlaştırılmıştır. 20 Eskişehir hapishanesinin tamiratı kapsamında, 3 adet yeni çerçeve ücreti, 5 odanın iç ve dış harçlı sıva masrafı, koridorların iç ve dış harçlı sıva masrafı ile yüzde 5 müteahhit ücreti dahil olmak üzere kuruşa ihtiyaç olduğu bildirilmiştir. Yapılan keşifte bu miktarın uygun olduğu görülerek bütçeden tahsili için havalename düzenlenmesi istenmiştir ay sonrasına ait bir başka keşif varakasında, 3 pencere, cam, çerçeve ve tamiratı 240 kuruş, 5 odanın dahili ve harici sıva masrafı kuruş, koridorların dahili ve harici sıva masrafı kuruş, yüzde 5 mutemed farkı 267 kuruş ve akçe farkı 680 kuruş olmak üzere toplam kuruş masraf öngörülmüştür. Tamirat için istihdam edilen işçi ücretleri ile nakliyat ücretlerinin yer aldığı cetvelde ise kireç masrafı 36 kuruş, dülger usta yevmiyesi 180 kuruş, dülger ve sıvacı yevmiyesi 486 kuruş, sıva ustası yevmiyesi BOA., DH.TMIK.S. 29/91 (29 Zilhicce 1317/30 Nisan Ayrıca sözkonusu miktarın sarfına izin verilmesi Hüdavendigar vilayeti tarafından dahiliye nezaretinden istenmiştir. Bkz. BOA.,DH.TMIK.S. 31/26 (4 Cemaziyelevvel 1318/30 Ağustos 1900) 19 BOA., DH.MKT. 2307/84 (14 Rebiülevvel 1319/1 Temmuz 1901) 20 BOA., DH.MB.HPS. 1/25 (15 Mart 1326/28 Mart 1910) 21 BOA., DH.MB.HPS. 10/17 (17 Kanunusani 1331/30 Ocak 1916) [220]

7 Osmanlı Devleti nin Son Dönemlerinde Eskişehir Hapishanesi ( ) kuruş, amele yevmiyesi 630 kuruş olmak üzere toplam kuruşluk bir masraf çıkarılmıştır. Bu ayrıntılı cetvelden 9 dülger ustası, 27 dülger ve 27 sıvacı ustası ve 63 amelenin çalıştırıldığı, ayrıca kireç, kalas, taban tahtası, ağaç, kütük, cam ve demir bedeli olarak kuruşluk bir masraf kaleminin bulunduğu da anlaşılmaktadır. 22 Eskişehir hapishanesinin duvar ve pencere parmaklıklarının tamire ihtiyacı olduğu ve bu iş için yapılan keşifte belirlenen kuruşun tahsili için havalename düzenlenmesi istenmiştir. 23 Bir süre sonra verilen cevapta Eskişehir ve mülhakatındaki hapishanelerin masrafları için düzenlenen 25 bin kuruşluk havalenamenin Eskişehir merkez hapishanesi için bile yeterli olmadığı ve bahsedilen yerler için bin kuruşluk daha tahsisata ihtiyaç olduğu belirtilmiştir. 24 Birkaç ay sonra Eskişehir merkez liva hapishanesi bitişiğindeki jandarma karakolhanesinin tamiri için 300 kuruşluk tahsisat gerektiği bildirilmiş ve bu paranın karakolhane hapishaneye dahil olduğundan hapishaneler tahsisatından karşılanması uygun bulunmuştur yılında Dahiliye nezaretinden gönderilen bir yazıda Eskişehir ve İzmir gibi şehirlerde, mevcut mahkum ve tutukluların sayısına göre büyük plânlı hapishane ve tevkifhaneler plânlandığı anlaşılmaktadır. 26 Bu inşaatlara her yerde aynı anda başlanamayacağı ve finanse edilmeyeceği için bazı yerlere öncelik verilirken Eskişehir hapishanesi de öncelik verilen yerlerden birisi olmuştur. 27 Bu kapsamda Eskişehir hapishane inşaatı için kuruş 21 Nisan 1917 tarihli havalename ile gönderilirken inşaatın bir an önce bitirilmesi üzerinde durulmuştur. Gerekli malzemelerin ayrıca gönderileceği belirtilirken amele taburlarından istifade imkânının bulunduğu da hatırlatılmıştır. Eskişehir hapishane ve tevkifhanesi için belirlenen kuruşun 300 bin kuruşu hapishane, kuruşu ise tevkifhaneye ayrılmıştır. Hapishaneye ayrılan kuruşun kuruşu temel hafriyatı ve inşaatına, kalan kısmı ise kireç, tuğla ve kum gibi malzemelere harcanacaktır. Tevkifhane için ayrılan 22 BOA., DH.MB.HPS.M. 25/31 (21 Ramazan 1334/22 Temmuz 1916) 23 BOA., DH.MB.HPS. 11/74 (15 Zilkâde 1334/13 Eylül 1916) 24 BOA., DH.MB.HPS. 60/70 (25 Zilkâde 1334/23 Eylül 1916) 25 BOA., DH.MB.HPS. 12/36 (22 Teşrinisani 1332 / 5 Aralık 1916 ) 26 BOA., DH.MB.HPS. 158/30 (31 Kanunuevvel 1332/13 Ocak 1917) 27 Yasemin Saner Gönen, Osmanlı İmparatorluğu nda Hapishaneleri İyileştirme Girişimi, 1917 Yılı, Hapishane Kitabı, İstanbul, 2010, s [221]

8 Emine Gümüşsoy kuruşun kuruşu satın alınacak arsa için geriye kalan kısmı ise hafriyat malzemeleri için kullanılacaktır. 28 Eskişehir erkek ve kadın hapishanelerinin cam ve çerçeveleri olmadığından mahkum ve tutuklulardan birçoğunun hastalandığı ve tamirat için kuruşa acil ihtiyaç olduğu ifade edilmiştir. Erkek hapishanesinin kırık camlarının yenilenmesi, kadın hapishanesinin eksik olan çerçeve ve camlarının bedelinin karşılanması için bu paranın gönderileceği ve tamiratın sonunda ikinci bir keşif gerekli olduğu da ayrıca belirtilmiştir yıl sonra hapishane tuvaletlerinin tamiri ve 20 metre genişletilmesi, 3 tuvaletin badanası, 3. tuvaletin bir kısmında harçlı duvar tamiri, tuvaletlerin taşlarının yenilenmesi, tuvaletlerden birisine yeniden kuyu inşası gibi kalemler için kuruşluk havalename ve keşifname suretleri de gönderilmiştir. 30 Hapishaneler konusunda yapılacak düzenlemeler kapsamında Eskişehir de 3 seneye kadar mahkum edilenler için bir merkez hapishanesi yapılması da kararlaştırılmıştır. 31 Bu kapsamda ek bina olmak üzere Hasırca Çiftliği nde yeni bir hapishane hazırlığına girişildiği anlaşılmaktadır. 32 Öyle ki 26 Haziran 1918 de Dahiliye nazırı tarafından Eskişehir mutasarrıflığına gönderilen yazıda, bir an önce istimlak muamelesinin tamamlanması ve gereken meblağın yeni hapishane inşaatı için gönderilen paradan harcanması istenmiştir. 33 Bu konuyla bağlantılı olarak eski belediye reisi olan mühendis Halid Ziya Bey yazdığı arzuhalde Hasırca Çiftliği nde inşa edilecek hapishane için hazırladığı haritadan dolayı devletin kendisine kuruş borçlu olduğunu ve 6 aydır parasını alamadığını ileri sürmüştür. Hükümetle yaptığı mukavelenin sonuçsuz kalmasından duyduğu şaşkınlığı ve hakkını sonuna kadar arayacağını da ayrıca belirtmiştir. 20 Mart 1919 da kendisine verilmek üzere 200 bin kuruşluk tahsisat ayrıldığı ve bunun için havalename düzenlenmesi muhasebe 28 BOA., DH.MB.HPS. 39/25 (16 Receb 1335/8 Mayıs 1917) Öte yandan Eskişehir de inşa edilmekte olan hapishane için tanesi 5 kuruştan 800 adet dekovil cıvatası gönderilmiştir. BOA., DH.MB.HPS. 120/11 (17 Rebiülahir 1336/30 Ocak 1918) 29 BOA., DH.MB.HPS. 13/26 (9 Muharrem 1336/25 Ekim 1917) 30 BOA., DH.MB.HPS. 14/43 (6 Zilhicce1336/12 Eylül 1918) 31 BOA., DH.MB.HPS. 120/21 (3 Cemaziyelevvel 1336/14 Şubat 1918) 32 Hasırca çiftliğinin muhacirin idaresince istimlâkine izin verilmediği ancak hapishane inşası için izin çıktığı görülmektedir. Bkz. BOA., DH.ŞFR 89/24 (4 Temmuz 1334/4 Temmuz 1918) 33 BOA., DH.ŞFR. 88/249 (17 Ramazan 1336/26 Haziran 1918); 577/96 (26 Haziran 1334/ 26 Haziran 1918 ) [222]

9 Osmanlı Devleti nin Son Dönemlerinde Eskişehir Hapishanesi ( ) müdüriyetine yazılmıştır. 34 Bütün bu yazışmalara rağmen Hasırca Çiftliği ndeki hapishane projesi hayata geçirilememiştir. Yakınından demiryolu geçtiği için tercih edilen Hasırca Çiftliği nin bugün bile şehir dışında kalan bir yer olduğundan hapishane inşası için doğru bir seçim olmamıştır. Öte yandan hapishanenin temel ve duvar inşaatını üstlenen müteahhid Ali Sinan Kalfa da liva idare meclisinin mukavelenamesini iptal etmesine itiraz etmiştir. Konu Şura-yı Devlet te görüşüldüğünde liva idare meclisinin mukaveleyi feshetme yetkisinin olmadığı, dolayısıyla kararın bozulması kararlaştırılmıştır. 35 Bu arada inşaat devam ederken malzeme sıkıntısı yaşanmaya başlandığı, depodaki malzemelerin tükendiği ve para gönderilemez ise inşaata devam edilemeyeceği bildirilmiştir. 36 Eskişehir hapishanesinin kaplama, parmaklık ve kiremit tamiri masrafının kuruş olduğunu belirten keşif varakası incelendiğinde fazla olan kuruş çıkarılıp kuruşa çevrilerek tekrar gönderilmiştir. İçeriğe baktığımızda mevcut duvarların iki tarafına tahta kaplama, mevcut taban kirişleri üzerine döşeme, sokak kapısına 3 adet menteşe ve kilit ile bazı yerlere kireç ve sıva, büyük kapının üç tarafına parmaklık ve üzerine kiremit altı ağaçları, direk ağacı, parmaklık için ağaç, kiremit altına tahta, kiremit gibi masraf kalemlerinin bulunduğu görülmektedir. 37 Eskişehir mutasarrıfı tarafından gönderilen tahriratta, Eskişehir hapishanesinin duvar, kapı ve tuvaletlerinin harap vaziyette olduğu ve tamirat için kuruşa ihtiyaç olduğu ifade edilirken yazılan cevapta tamiratın yapılması için önce keşif yapılarak gerekli keşifnamenin gönderilmesi istenmiştir 38 2,5 ay sonra birinci keşif yapıldıktan sonra hazırlanan varakada, pencere çerçeveleri, iki kat badana, tuğla ve duvar inşaatı, sıva, hastahane pencereleri, tuvalet kapısı gibi kalemlerde toplam kuruş masraf çıkarıldığı ve tamiratın yapılabilmesi için havalenamenin bir an önce gönderilmesi istenmiştir. 39 Hapishanenin hastane olarak kullanılan bölümünün duvar ve kapıları ile tuvaletinin harap durumda bulunmasından ve acilen tamir edilmesi gerektiğinden yapılan keşifte kuruşa ihtiyaç olduğu anlaşılmış ve gerekli 34 BOA., DH.MB.HPS. 40/34 (9 Receb 1337/10 Nisan 1919) 35 BOA., DH.MB.HPS. 79/33 (10 Rebiülahir 1337/13 Ocak 1919) 36 BOA., DH.MB.HPS. 40/27 (22 Rebiülahir 1337/25 Ocak 1919) 37 BOA., DH.MB.HPS.M. 55/34 (27 Cemaziyelahir 1337/30 Mart 1919) 38 BOA., DH.MB.HPS. 163/41 (22 Haziran 1335/22 Haziran 1919) 39 BOA., DH.MB.HPS. 163/78 (14 Zilhicce 1337/10 Eylül 1919) [223]

10 Emine Gümüşsoy havalenamenin bir an önce gönderilmesi istenmiştir ay sonra sözkonusu kısmın harabiyeti nedeniyle mahkum ve tutukluların buradan firar edebilecekleri ve buranın tamiri için kuruş tahsisat gerektiği ifade edilmiştir. 41 Öte yandan hapishanenin yakacak ve diğer ihtiyaçları için kuruş ayrıca gönderilmiştir. 42 Eskişehir hapishanesinde Hurşid Paşa başkanlığındaki heyetin yaptığı incelemede çatının çürük ve kiremitlerin kırık olduğu ayrıca eksik camların bulunduğu görülerek acilen tamiri için kuruşluk bir havalename gönderilmesi istenmiştir Aralık 1919 tarihli belgede hapishanenin tamiratı için bütçeden ayrılan paranın tükendiği ve inşaat mevsimi de geçtiğinden kalan işlerin yeni döneme bırakıldığı ancak çok acil işler için kuruşluk havalenamenin gönderileceği bildirilmiştir Ocak 1920 tarihli bir rapor bütün tamirat girişimleri ve masraflara rağmen durumun hiç de iç açıcı olmadığını gösterir niteliktedir; Eskişehir hapishanesi her ne kadar tamir edilmiş ise de yeterli değildir ve izdiham mevcuddur. Alt koğuşlar karanlık ve rutubetlidir. Hapishane kapısının bitişiğinde ve koğuşların yanında çocuklar ve hastalar için bir oda ayrılmış ise de henüz kullanıma hazır hale getirilemediğinden hasta ve çocuklar halen diğerlerinin yanında bulunmaktadır. Mahkum ve tutuklular hiçbir zabt u rabt altında değildir. Gardiyan sayısı yeterli olmayıp, müdür de yeni tayin edildiğinden henüz duruma vakıf değildir. Burada jandarmalar diğer yerlerden daha çok hapishane işlerine müdahil olmakta ve firarların önemli bir kısmında da parmakları bulunmaktadır. 8 Ocak 1920 tarihinde gerçekleşen 21 kişilik firarda jandarma ve gardiyanın parmağı olduğu anlaşılmıştır. İzmit hapishanesinden sonra en çok firar olan yer burasıdır. 6 Şubat 1915 tarihinde 60 kişi birden firar etmiştir. 26 Aralık 1919 da 3 kişi ve 8 Ocak 1920 tarihinde yukarıda söylendiği gibi 21 kişi birden firar etmiştir. Hapishane katiyyen muhafaza altında bulunmuyor. Hapishane bir kez mülkiye bir kez de adliye tarafından teftiş edilmiş ancak defterler diğer yerlerde olduğu gibi burada da düzensiz bir haldedir.yiyecek olarak sadece ekmek verilmektedir. Ziyaretler 40 BOA., DH.MB.HPS.163/41 (20 Zilhicce 1337/6 Eylül 1919) 41 BOA.; DH.MB.HPS. 16/32 (10 Muharrem 1338/ 5 Ekim 1919) 42 BOA., DH.MB.HPS. 69/4 (20 Safer 1338/14 Kasım 1919) 43 BOA., DH.MB.HPS. 16/70 (15 Rebiülevvel 1338/8 Aralık 1919) 44 BOA., DH.MB.HPS. 17/27 (29 Rebiülahir 1338/21 Ocak 1920) Bir başka belgeden acil işlerin kırık cam ve çerçeve bedeli olduğu anlaşılmaktadır. Bkz. BOA., DH.MB.HPS. 17/1 (4 Rebiülahir 1338/27 Aralık 1919) [224]

11 Osmanlı Devleti nin Son Dönemlerinde Eskişehir Hapishanesi ( ) düzensiz bir şekilde devam etmektedir. 45 Liva haline getirilen Eskişehir hapishanesinin genişletilerek tamiri için kuruş talep edildiği bildirilmiş ancak burada yeni bir hapishane inşası daha uygun görülmüş ise tamirata boşuna masraf edilmemesi de istenmiştir. 46 Teftiş heyeti bir başka seferde Eskişehir hapishanesinin mahkum sayısına göre fiziken çok yetersiz olduğunu ve 76 mahkum için başka bir hane gerektiğini ifade ederken böyle bir hanenin 40 yıldır tedarik edilmediğine de dikkat çekmiştir. Mahkumların ikiye ayrılarak bir kısmının başka bir haneye nakli konusunda ise muhafazalı bir binanın bulunmadığı ve inşasına başlanılan hapishanenin yıl sonuna kadar tamamlanmasından başka çare olmadığı ısrarla belirtilmiş ve kaybolan krokiler ile havalenamenin bir an önce gönderilmesi istenmiştir. Öte yandan hapishane inşaatının 4 yıldır devam ettiği halde henüz temelleri bile atılamamış olduğu, plânlar ve resimlerin bir kez daha talep edilmesiyle yeni bir komisyon kurularak işi bunların takip edeceği umudunu taşıdıkları ifade edilmiştir. 47 I.2. Nisa (Kadın) Hapishanesi Nisa hapishanesi meselesi hemen her yerde önemli bir sorun teşkil etmektedir Hapishaneler Nizamnamesi nin birinci bölümünün altıncı maddesinde, her vilayet, sancak ve kaza merkezinde hapishanelerde kadınlara mahsus bir daire olması hedefine ulaşmak mümkün olamadığından uygun hanelerin kiralanarak geçici bir zaman için kadın hapishanesi olarak kullanılması yoluna gidilmiştir. Genellikle güvenilir kadınların evleri kiralanmak suretiyle bu mesele çözülmeye çalışılmıştır. Ancak hem kira bedeli hem de gardiyan maaşının karşılanması konusunda sıkıntılar yaşandığından yeni yapılan hapishanelerde kadınlara yer ayrılması veya koğuş ilave edilmesi hiç olmazsa da hükümleri kesinleşmiş olanların civar kazalardan birine gönderilmesi öngörülmüştür. 48 Eskişehir de de başlangıçta ayrı bir bina olmadığından aylık 25 kuruşla bir hanenin kiralanarak, aynı miktar maaşla bir kadın gardiyanın görevlendirildiği dolayısıyla aylık 50 kuruşun talep edildiği anlaşılmaktadır BOA., DH.MB.HPS. 164/47 (16 Rebiülahir 1338/8 Ocak 1920) 46 BOA., DH.MB.HPS. 3/4 (8 Cemaziyelevvel 1338/29 Ocak 1920) 47 BOA., DH.MB.HPS. 98/49 (27 Rebiülahir 1338/ 19 Ocak 1920) 48 Saadet Tekin, Osmanlıda Kadın ve Kadın Hapishaneleri, A.Ü.D.T.C.F Dergisi, C.29, S.47, s BOA., DH.MKT. 2331/54 (9 Zilhicce 1317/10 Nisan 1900) [225]

12 Emine Gümüşsoy Bu durum bir süre bu şekilde devam etmiş, hane kirası ve kadın gardiyan maaşı olarak yıllık 600 kuruşun hapishane tahsisatı olan kuruştan düşürülmesi uygun bulunmuştur. 50 Eskişehir de en erken kayıt olarak 5 Ocak 1905 tarihli bir belgede nisa hapishanesinin varlığından bahsedilmektedir Aralık 1915 tarihli bir teftiş raporunda ise Eskişehir de bir erkek ve bir kadın hapishanesi olduğu, 4 gardiyanla 1 memur vekilinin görevleri başında olduğu kayda geçmiştir. 52 Bahsedilen her iki durumda da erkek hapishanesine bitişik bir bölümün nisa hapishanesi olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Nitekim 1913 yılında gerçekleşen bir firarda mahkumların erkek hapishanesinin çatısından nisa hapishanesinin üzerine atlayarak kaçtıkları belirlenmiştir. Erkek mahkumların çok kalabalık olduğu durumlarda buranın yine erkeklere tahsis edildiği anlaşılmaktadır. Nitekim kadın mahkum sayısı çok az olduğu bazen de hiç olmadığından ihtiyaç doğrultusunda yine hane kiralanması usulüne devam edilmiştir. 8 Ocak 1920 tarihli bir raporda, nisa hapishanesinin gayet garip bir vaziyette olduğu ve bu hapishanede bir gardiyan ve jandarma olmadığı, akşamdan akşama ekmeklerini verip kapıları kapatıp gittikleri ifadeleri üzerine bu durumun çok yanlış olduğu ve bir kadın gardiyana ihtiyaç olduğu belirtilerek talepte bulunulmuştur. 53 Öte yandan kiralık hane kullanımı sürdükçe kira bedellerinin ödenmesinde de çeşitli sıkıntılar yaşanmaya başlanmıştır. Örneğin 1916 yılı Mart ayından itibaren 47,5 kuruş olan kira bedeli 80 kuruşa çıkarılınca aradaki 32,5 kuruşluk fark için ayrıca havalename çıkarılmıştır. 54 Yaklaşık 1 yıl sonra Eskişehir mutasarrıfı Nazım Bey tarafından Sultan oğlu Halil Efendi ye ait olan bir hanenin 13 Temmuz 1916 tarihine kadar kira bedeli olarak 200 kuruşluk havalenamenin düzenlenmesi istendiğinde, daha önce herhangi bir görüş alışverişinde bulunulmadığı, konu hakkında detaylı bilgi sahibi olmadıkları ve muamele eksikliğinden dolayı bu ödemenin yapılamayacağı ifade edilmiştir BOA., DH.MKT. 2442/401 (4 Ramazan 1318/26 Aralık 1900); 2467/14 (6 Mart 1317/19 Mart 1901; BEO. 1621/ (29 Şevval 1318/19 Şubat 1901) 51 BOA., DH.MB.HPS.M. 26/59 (23 Kanunuevvel 1320/5 Ocak 1905) 52 BOA., DH.MB.HPS.74/51 (18 Safer 1334/26 Aralık 1915) 53 BOA., DH.MB.HPS. 164/47 (16 Rebiülahir 1338/8 Ocak 1920) 54 BOA., DH.MB.HPS. 47/24 (17 Cemaziyelahir 1334/21 Nisan 1916) 55 BOA., DH.MB.HPS. 46/22 21 Cemaziyelevvel 1335/15 Mart 1917) [226]

13 Osmanlı Devleti nin Son Dönemlerinde Eskişehir Hapishanesi ( ) Gardiyan maaşı konusu da ayrı bir sıkıntı kaynağıdır. Örneğin Eskişehir nisa hapishanesi gardiyanlığına Ayşe nin yerine Emeti Hatun un tayin edildiği ve 25 kuruş gardiyanlık maaşı ödeneceği ancak nisa gardiyanı maaşı adına bir tahsisat kaydı olmadığından nasıl karşılanacağı Hüdavendigar vilayetinden sorulmuştur. 56 Mayıs 1918 de nisa hapishanesi için aylık 300 kuruş maaşla bir kadın gardiyan istihdamına ihtiyaç olduğu bildirilmiş ve 1 senelik kuruşluk havalenamenin acilen gönderilmesi istenmiştir. Bu tahrirata verilen cevapta aylık en fazla 200 kuruş tahsis edilebileceği ve hapishane kadrolarında kadın gardiyanlara bundan daha yüksek bir maaş verilmediği ayrıca bütçenin de zaten buna müsait olmadığı belirtilmiştir. 57 II. Mahkum ve Tutuklular Hapishanelerdeki mahkum ve tutuklularla ilgili bilgileri, yoklama cetvelleri, hüviyet cetvelleri ve izahat varakalarından elde etmek mümkündür. 4 aylık sürelerle hazırlanıp gönderilen yoklama cetvellerinde mahkum ve tutukluların sayısı ve suç türleri gösterilmektedir tarihli Ceza kanununa göre mahkumların işledikleri suçlara göre cezalar cinayet, cünha ve kabahat şeklinde üçe ayrıldığından, 58 yoklama defterlerinde de bu sınıflama kullanılmıştır. Tablo.1. Eskişehir Hapishanesi ndeki Mahkumlara Ait Yoklama Cetvelleri Dönem Cinayet Cünha ve kabahat Toplam Erkek Kadın Erkek Kadın Mart Nisan Mayıs Mart BOA., DH.MKT. 1195/82 (22 Receb 1325/31 Ağustos 1907) 57 BOA., DH.MB.HPS. 94/8 (1 Şaban 1336/12 Mayıs 1918) 58 Cinayet, idam, kalebentlik, sürgün, ömür boyu rütbe ve memuriyetten men ve medenî haklardan mahrumiyet cezalarını gerektiren suçlardır. Cünha, 1 haftadan fazla hapis, muvakkat sürgün, memuriyetten uzaklaştırma ve para cezasını gerektiren suçlardır. Kabahat ise hafif hapis ve para cezası, muayyen bir meslek ve sanatın yapılmasının tatilini gerektiren suçlardır.bkz. Türk Hukuk Lugati, 1991, s.54, 56, BOA., DH.MB.HPS.M. 30/57 (24 Zilkâde 1335/11 Eylül 1917) 60 BOA., DH.MB.HPS.M. 30/57 61 BOA., DH.MB.HPS.M. 30/57 [227]

14 Emine Gümüşsoy Haziran Eskişehir de 18 Nisan 1920 tarihinde 220 mahkum, 120 tutuklu olmak üzere toplam 340 kişi bulunmaktadır. 64 Bu rakam elimizdeki belgelere göre hapishanenin en kalabalık olduğu zamandır. Tablo.2 Eskişehir Hapishanesi ndeki Mevkuflara (Tutuklular) Ait Yoklama Cetvelleri Dönem Cinayet Cünha ve kabahat Toplam Erkek Kadın Erkek Kadın Mart Nisan Mayıs Mart Haziran 1918 de Eskişehir hapishanesinde 95 kişi tutuklu olarak bulunmaktadır. 69 Tablo.3 Tutukluların Davalarının Görüldüğü Mahkemeler ve Sayıları 70 Dönem Cinayet mahkemesinde Cünha mahkemesinde Heyet-i ithamiye Daire-i İstinafda Toplam Aralık BOA., DH.MB.HPS.M. 33/57 (24 Recep 1336/5 Mayıs 1918) 63 BOA., DH.MB.HPS. 161/11 (7 Şevval 1336/16 Temmuz 1918) 64 BOA., DH.MB.HPS. 59/26 (29 Receb 1338/18 Nisan 1920); 163/85 65 BOA., DH.MB.HPS.M. 30/57 66 BOA., DH.MB.HPS.M. 30/57 67 BOA., DH.MB.HPS.M. 30/57 68 BOA., DH.MB.HPS.M. 33/57 69 BOA., DH.MB.HPS. 161/11 70 Bu cetvellerde kadın-erkek ayrımı yapılmadan tutuklu sayıları toplam olarak verilmiştir. Bkz. BOA., DH.MB.HPS. 161/11 [228]

15 Osmanlı Devleti nin Son Dönemlerinde Eskişehir Hapishanesi ( ) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Yoklama cetvellerindeki bu istatistiki bilgilerden başka hüviyet cetvellerinden daha ayrıntılı bilgilere ulaşmak mümkündür. Örneğin 12 Ocak 1920 tarihli bir cetvelde 116 mahkum isimleri, ikâmet yeri, yaşı, mesleği, tabiyeti, mezhebi, suçu ve cinsi, mahkumiyet tarihi, hangi mahkemede yargılandığı gibi kayıtlar başlıklar halinde sıralanmıştır. Yaşı ve mesleği gibi bazı bölümler çok sağlıklı doldurulmamakla birlikte diğer bilgiler genellikle tamdır mahkumun sadece 5 i kadındır. 7 si İran tebaasından olmak üzere toplam 13 yabancı mahkum bulunmaktadır. 72 Diğer yabancıların 5 tanesi kıbtî, 1 tanesi ise Rum dur. Mahkumlar arasında Manastır, Silistre, Üsküp gibi yerlerden gelen muhacirler de bulunmaktadır. Sadece Eskişehir ve kazalarından değil Söğüt ve Nalllıhan gibi civar yerlerden gelen mahkumlarda vardır. Katl (cinayet) ve sirkat (hırsızlık) en fazla işlenen suçlar iken diğer suç türleri yankesicilik, köy basmak, cebren kız kaçırmak, şekavet (eşkıyalık), yol kesme, sahtekarlık, fiil i şen i (ırza tecavüz), cerh (yaralama) ve gasb idi. Bazı suçların ortaklaşa işlendiği görülmektedir. Örneğin Hacı Alibey mahallesinden Tatar Molla Osman oğlu Rahim, Hoşnudiye mahallesinden Mustafa oğlu Recep, Muttalib karyesinden Sarı Hasan oğlu Ahmed ve yine Muttalib karyesinden Osman oğlu İbrahim birlikte hırsızlık yapmışlardır. 6 İranlı ise 5 Ekim İlk sayfada mahkumların yaşları kaydedilmiş ama diğer sayfalarda bu bölüm boş bırakılmıştır. Burada verilen yaşlar 18, 25, 26, 30, 32 ve 35 tir tarihli Tâbiyet-i Osmaniye Kanunnamesi ne göre Müslüman veya gayri müslim Osmanlı tâbiyetinde olmayan kişiler yabancı (ecnebi) olarak tanımlanmıştır. Bu tanıma uygun olarak 1917 yılında Eskişehir in yabancı nüfusu 278 erkek ve 237 kadın olmak üzere toplam 515 kişidir. Bunların içerisinde 68 erkek ve 45 kadın olmak üzere toplam 113 kişi ile İran birinci sırada gelmekte ve çoğunluğu ticaret ile uğraşmaktadırlar Bkz. Nejdet Bilgi, Osmanlı Devleti nin 1917 Yılı Yabancı Nüfusu, Tarih İncelemeleri Dergisi, C.XXV, S.1, Temmuz 2010, s. 102, 118, 132. [229]

16 Emine Gümüşsoy tarihinde bir cinayete iştirak etmişlerdir. Yine Sivrihisar dan Bekir oğlu Hüseyin, Hüseyin oğlu Ali ve Ali oğlu İbrahim katl suçuyla mahkum edilmişlerdir. Bir başka katl olayı ise 2 anne-oğul olmak üzere toplam 5 kişi tarafından işlenmiştir. Bu olayın tarafları Muttalib karyesinden Numan oğlu İbrahim, Hacı Mehmed eşi Fatma ve oğlu Mustafa ile Hasan eşi Nesibe ve oğlu Hüseyin dir. Manastırın Hamzabey mahallesinden Mustafa oğlu Faik, Faik oğlu Zekeriya ve Faik refikası Zeynep ile Mustafa oğlu Kadir kasa kırmak suçundan hüküm giymişlerdir. Cünudiye mahallesinden Ahmed oğlu Bekir, Ahmed oğlu Kel Mustafa ve Kel Mustafa oğlu Ahmed yani baba-amca-oğul yaralama olayına iştirak etmişlerdir. Çatıviran karyesinden Satılmış oğlu Mehmed Ali ve kızı Fatma cebren kız kaçırmak suçundan mahkum olmuşlardır. 5 kadın mahkumun 1 i hırsızlık, 1 i cebren kız kaçırmak (suça iştirak), 1 i kasa kırmak (suça iştirak), 2 kadın da cinayet (suça iştirak) suçlarından hüküm giymişlerdir. 73 Eskişehir hapishanesine ait bir başka hüviyet cetvelinde toplam 56 mahkum bulunduğu ve işlenen suçların 31 cinayet, 18 hırsızlık, 2 cebren fi il-i şen i, 1 yol kesme ve gasb, 1 yankesicilik, 1 katl kasdıyla teşhir-i silah, 1 ırza tasaddu ve 1 memuriyet görevinde suiistimal olduğu görülmektedir. 56 mahkumun 3 tanesi kadındır. Eskişehir in Bağçecik köyünden 1 kadın cinayet, İran tebaasından 1 kadın hırsızlık ve kıbti taifesinden 1 kadın hırsızlık suçundan hüküm giymişlerdir. Katib-i sabık Ali Rıza Efendi nin oğlu Hakkı Efendi memuriyette görevini kötüye kullanmaktan, demiryolu gece bekçisi Osman Çavuş ise cinayetten mahkum olmuştur. Kanlıpınar dan Hasan oğlu Emin ve Romanyalı Ahmed oğlu Ali hırsızlık, Mamure mahallesinden Vanioğlu Abdurrahman ve Benlihacı oğlu Abdullah hırsızlık, Çaltı köyünden Süleyman oğlu İsmail ve Sunullah oğlu Salih zorla ırza tecavüz suçlarını birlikte işlemişlerdir. Bu cetvelde İran tebaası Cuma kızı Aliye dışında yabancı mahkum bulunmamaktadır. 74 Ayrıntılı bilgilerin yer aldığı her iki hüviyet cetvelinde dikkat çeken hususlardan birisi aynı aile, aynı köy veya mahalleye mensup olan kişilerin ortak suç işlemeleridir. Akrabalık ve hemşehrilik bağının kötü işlere yönelme konusunda da itici bir güç olduğu görülmektedir. Her iki cetvelde de en fazla işlenen suç cinayettir. Kadınların suç işleme oranı erkeklere göre çok düşük 73 BOA., DH.MB.HPS. 164/56 (20 Rebiülahir 1338/12 Ocak 1920) 74 BOA., DH.MB.HPS.M. 41/15 (24 Rebiülahir 1337/ 27 Ocak 1919) [230]

17 Osmanlı Devleti nin Son Dönemlerinde Eskişehir Hapishanesi ( ) olup, birinci cetvelde görüldüğü üzere bir kısmı da ailenin diğer bireylerine yardım ve yataklık etmekten kaynaklanmıştır. Yoklama ve hüviyet cetvelleri dışında mahkum ve tutuklulara ilişkin bir diğer kaynak izahat varakalarıdır. Yoklama cetvellerinden farklı olarak burada mahkum ve tutukluların yaşı 18 den küçük olanlar, siyasi suçlular hariç cezalarını tamamlamaya 6 ay kalmış olanlardan devlet menfaatine çalışabilecek yol tamircileri ve çiftçilerin sayısı, hapishanede yemeklerin nasıl temin edildiği, mahkum ve tutukluların meslekleri ve işsiz olan var ise sayısı gibi bölümler mevcuttur. Eskişehir hapishanesine ait bir izahat varakasında merkezde erkek ve kadınlara mahsus iki hapishane olduğu ayrıca bir tevkifhane olmadığı belirtilmiştir. 110 erkek ve 12 kadın mahkumun yanısıra henüz 18 yaşını doldurmamış 15 tutuklunun bulunduğu bilgisi de paylaşılmıştır. Siyasi suçlar hariç olmak üzere cezalarını tamamlamaya 6 ay kalmış çiftçi ve yol tamircileri gibi mahkumların sayısı 26, tutukluların sayısı ise 42 dir. Günlük genel menfaatler için çalışan 30 mahkum ve hiçbir işi bulunmayan 17 mahkum bulunmaktadır. Hapishanenin kendi işlerinde müstahdem bulunan ve hususi siparişlerin imaliyle meşgul bulunan kimse yoktur. İzahat varakasının son bölümünde her bir mahkuma müteahhid tarafından günlük 450 gram ekmek verildiği, hapishanenin kendi mutfağının olmadığı ve herhangi bir hayır cemiyetinden yiyecek gelmediği bilgisi de yer almaktadır. 75 II.1. Yemek İhtiyaçları 19.yüzyıl ortalarında Osmanlı mahkumlarına verilen günlük tayinat, dünyanın değişik yerlerinde verilenler gibi ekmek ve su idi. İstanbul da kişi başı günlük iki somun ekmek verilirken taşrada yarım somuna düştüğü yerler de bulunmaktadır. 76 Hapishanelerin ekmek ihtiyacı genellikle müteahhidler aracılığıyla sağlanmakta, Eskişehir hapishanesinde de bu şekilde her bir mahkum ve tutukluya günlük 450 gr ekmek verilmektedir. 77 Devletin hapishanelerin tayinat ihtiyaçlarını karşılama konusunda da zorlandığı görülmektedir. Nitekim 30 Ağustos 1916 tarihli bir belgede hapishanenin tayinat masrafı olarak ayrılan kuruşluk havalenamenin yalnız merkez hapishanesinin birikmiş masraflarını karşılamaya bile yetmeyeceği dolayısıyla kuruşluk yeni bir havalenamenin 75 BOA., DH.MB.HPS.M. 26/59 (17 Rebiülevvel 1335/11 Ocak 1917) 76 Yıldız, a.g.e, s BOA., DH.MB.HPS.M. 26/59 (23 Kanunuevvel 1320/5 Ocak 1905) [231]

18 Emine Gümüşsoy gönderilmesi istenmiştir. Bir başka belgede 20 Kasım 1917 tarihinde Eskişehir hapishanesine Ağustos itibarıyla tayin bedeli olarak gönderilen kuruşun kullanıldığı ve ayrıca borçlanıldığı belirtilerek bir an önce gerekli paranın gönderilmesi istenmiştir. 78 Eskişehir hapishanesinin tayinat ihtiyacını karşılayanlardan birisi de müteahhid Mehmed Sabri Efendi olup, kendisine önceki yıllardan kalan alacakları da dahil olmak üzere kuruşluk bir havalenamenin vakit geçirilmeden gönderilmesi kararlaştırılmıştır. Aynı belge grubundaki bir başka belgede hapishanenin tayinatı tükenmiş olduğundan sene sonuna kadar kuruşluk havalenamenin gönderilmesi istenmiştir. 79 Aralık 1919 da hapishaneyi teftişe gelen karma komisyon tarafından mahkumların yemek ve hapishaneye mahsus elbise konusunda mevcut hapishaneler nizamnamesine göre hareket edilmesi konusunda uyarılarda bulunulmuştur Nisan 1920 tarihli bir belgede Eskişehir hapishanesinin iaşe bedeli olarak kuruş öngörüldüğü ancak sadece kuruş ödendiği belirtilerek mevcut mahkum ve tutukluların aç bırakılması gibi bir durum sözkonusu olamayacağından ve bir kişi için ortalama 10 kuruş masraf gerektiğinden aradaki farkın kapatılması için gereği istenmiştir. 81 II.2. Hastalık Hapishane ile ilgili belgeler arasında en sık karşılaşılan şikayet konularından birisi sağlık koşullarıyla ilgili olanlardır. Hapishanelerin aşırı kalabalık ve fiziki durumlarının kötü olmasının yanısıra temizlik ve banyo gibi temel ihtiyaçların su sıkıntısı nedeniyle karşılanamaması hastalıkların artması ve yayılmasının başlıca sebepleri olmuştur. Nitekim Eskişehir hapishanesi için hazırlanan bir teftiş raporunda hapishanenin tavan ve duvarlarının düzen ve temizliğine hiç dikkat edilmediği, yine mahkumların çamaşır ve yataklarının temizliğine hiç bakılmadığı, bu yüzden bitli ve kirli mahkumların diğerleri arasında hastalık unsuru teşkil ettiği, hastahane olarak ayrılan odanın da havasız ve karanlık olduğu hasta olmayanların bile kalamayacağı kadar kötü şartlara sahip olduğu, ilel-i sâriyye (bulaşıcı hastalık) sahip olanların tecrid 78 BOA., DH.MB.HPS.M. 31/60 (5 Safer 1336/20 Kasım 1917) 79 BOA., DH.MB.HPS.M. 36/77 (13 Nisan 1334/13 Nisan 1918) 80 BOA., DH.MB.HPS. 98/46 (28 Rebiülevvel 1338/21 Aralık 1919) 81 BOA., DH.MB.HPS. 59/26 (29 Receb 1338/18 Nisan 1920) [232]

19 Osmanlı Devleti nin Son Dönemlerinde Eskişehir Hapishanesi ( ) edilmediği ve karnındaki çıbandan muzdarip bir mahkumun tedaviden mahrum kaldığı 82 ifade edilmiştir. Hasta mahkumların tedavileri için her hapishanede bir hastahanenin sağlık açısından gerekli olduğu, hastahanesi bulunmayan hapishaneler için etrafta uygun bir yer bulunması gereği 8 Aralık 1896 tarihli tahriratla uygun bulunmuştur. 83 Ancak her hapishanede hastahane kurulması mümkün olmadığından özellikle bulaşıcı hastalık sözkonusu olduğunda hane kiralanması yoluna başvurulmaktaydı. Bu kapsamda Nisan 1908 de Eskişehir hapishanesinde tifo hastalığına yakalanan mahkumların tedavileri için geçici olarak bir hanenin kiralanması ve kira bedelinin hapishaneler tahsisatından ödenmesi kararlaştırılmıştır. 84 Genel sağlık problemleri için müsait ise hapishanelerin bir bölümünün hastahane olarak kullanıldığı da bilinmektedir. Örneğin 5 Ekim 1914 tarihli bir belgeden Eskişehir hapishanesinin bir odasının hastahane olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. 85 Bir başka belgede İstanbul, Niğde, Bursa ile birlikte Eskişehir hapishanesinin bir önceki yıl bütçesinden gönderilemeyen ilaç parasının gönderilmesinin kararlaştırıldığı görülmektedir. 86 Şubat 1915 de Konya, İzmit, Van hapishanelerinin yanısıra Eskişehir hapishanesinde de lekeli humma 87 hastalığı görülmüştür. Bu durumda Hapishaneler Müdüriyeti tarafından hastalığa karşı gerekli önlemlerin alınması, kalabalığın azaltılması, mahkumların ve kullandıkları eşyaların temizliğine azamî dikkat edilmesi istenmiştir. Nitekim Eskişehir hapishanesinde bu hastalık görülünce tecridhane olarak kullanılmak üzere iki haneye ihtiyaç duyulmuş, hapishane civarında ilk olarak aylık 47,5 kuruştan 6 aylık bir hane, daha sonra da 4 aylık 190 kuruşa bir hanenin kiralanması uygun görülmüştür. Bu süreçte hastalık gerilemiş ise de hastalığa sebep olanın hapishanenin kalabalıklığı olduğu gözönüne alınarak kiralanan iki haneden birisinin yine hastahane olarak 82 BOA., DH.MB.HPS.74/51 (18 Safer 1334/26 Aralık 1915) 83 BOA., DH.TMIK.S. 8/54 (14 Zilkâde 1314/16 Nisan 1897) 84 BOA., DH.MKT. 1244/8 (29 Safer 1326/2Nisan 1908) 85 BOA., DH.MB.HPS. 16/32 (1 Muharrem 1338/5 Ekim 1914) 86 BOA., DH.MB.HPS. 62/11 (21 Cemaziyelahir 1335/14 Nisan 1917) 87 Lekeli humma hastalığının Ağustos 1914 de Arnavutluk un Avlonya şehrinden gelen muhacirler ile geldiği ve zamanla şiddetli bir salgına dönüştüğü görülür. Bitlerle bulaşan ve özellikle kalabalık ve pis mekânlar olan hapishaneleri tehdit eden bir hastalık olmuştur. [233]

20 Emine Gümüşsoy kullanılması, diğerinin de hafif suçlulara tahsis edilmesi kararlaştırılmıştır. 88 Nihayet 22 Mayıs 1915 tarihli belgeden hastalığının sona erdiği ve 2,5 aydan beri herhangi bir vaka görülmediği anlaşılmaktadır tarihli Hapishaneler Nizamnamesi ile hapishanelerin fiziki yapısı ve iç işleyişi batılı tarzda düzenlenmeye çalışılırken, mahkumların sağlıklarını koruma konusunda da önemli adımlar atılmıştır. Bunlardan birisi özellikle salgın hastalıklara karşı aşı uygulamasına başlanmasıydı. Örneğin tifoya karşı aşılananan mahkumlarda bu hastalığa yakalanan olmadığı gibi ölüm vakası da görülmemiştir. 90 Hapishanede hastalığı ilerlemiş veya bulunduğu yerde tedavisi mümkün olmayan mahkumlar için nakil veya tahliyeler de sözkonusu olabilmekteydi. Örneğin Eskişehir hapishanesinde tutuklu bulunan 15 seneye mahkum Mehmed ve 2,5 seneye mahkum Şakir, ayaklarında çıkan yaraların tedavi edilemediği için müzmin hale gelmesinden şikayetle tedavilerinin Eskişehir de mümkün olmadığından İstanbul a gönderilmeleri konusunda istekte bulunmuşlardır. Doktorların yaptığı muayenede de bu durum rapor edilmiş, Şakir isimli mahkumun tahliyesine karar verilirken, Mehmed in tedavisinin burada mümkün olmadığı ve bir ameliyat gerektiğinden Dersaadet hapishanesi hastanesine nakli kararlaştırılmıştır. Maddî durumları kötü olan her iki mahkumun nakil masraflarının devlet tarafından karşılanması da ayrıca karara bağlanmıştır. 91 Hastalık konusunda hapishanede bulunan yabancı mahkum ve tutuklularla ilgili bazı belgeler de mevcuttur. Örneğin Eskişehir de demiryolu inşaatında çalışırken kanun dışı hareketlerinden dolayı hapishaneye giren ve ardından rahatsızlanan Alman mühendis Yuna nın tarafsız doktorlar tarafından muayenesi hakkında çekilen telgrafa cevaben Eskişehir sıhhiye memuru Sami ve Yüzbaşı Ali Saib imzalarıyla hakaret dolu bazı ifadelerin bulunduğu bir telgrafın gönderildiği konusu istinaf mahkemesi tarafından değerlendirilmiş ve bunun bir yanlış anlamadan kaynaklandığı ve takibata gerek olmadığı 88 Bu arada mahkumlardan bir kısmının gönüllü olarak sevk edilmesi bir kısmının da genel aftan yararlanarak tahliye edilmesi üzerine ikinci haneye ihtiyaç kalmamıştır. Bkz. BOA., DH.MB.HPS. 74/4 (24 Şevval 1333/4 Eylül 1915) 89 BOA., DH.MB.HPS. 74/28 (9 Safer 1333/27 Aralık 1914) 90 Şen, a.g.e, s BOA., DH.MB.HPS. 98/15 (13 Şevval 1337/12 Temmuz 1919) ; 107/20 (20 Recep 1337/21 Nisan 1919) [234]

21 Osmanlı Devleti nin Son Dönemlerinde Eskişehir Hapishanesi ( ) bildirilmiştir. Ayrıca yapılan muayenelerde Alman mühendisin hastalığına dair bir bulguya da rastlanılmamıştır. 92 Bir başka belgede trende akçe çalmaktan tutuklu bulunan Valahus isimli şahsın tifo hastalığına yakalandığı bildirilmiş ve hapishanede tedavisi mümkün olmadığından geciktirilmeden hastanede gözetim altında tedavi edilmesi istenmiştir. 93 II.3. Nakil ve Af Meselesi Eskişehir hapishanesi ile ilgili belgelerin bir kısmı da mahkum ve tutukluların nakil veya aflarına ilişkindir. Devlet bazen izdiham veya hastalık gibi nedenlerle bazen de asayişi bozdukları gerekçesiyle mahkum ve tutukluların yer değiştirmelerine karar vermiştir. Örneğin, Eskişehir hapishanesi fazla kalabalık olduğundan ayrıca cinayet mahkumlarının kaza hapishanelerinde bulundurulması da uygun olmadığından bunların bir kısmının İstanbul a bir kısmının da Tekfurdağı na nakledilmesi uygun bulunmuştur. 94 Bir başka örnekte hapishanenin asayişini ihlal eden 12 mahkum ve tutuklunun Eskişehir den Bilecik e nakline karar verilmiş ancak bu nakil sırasında Hacı Ahmed oğlu Hakkı ile İslam oğlu Mehmed Ali deftere yanlışlıkla kaydedildiklerinden Eskişehir e geri gönderilmişlerdir. Yanlışlıktan dolayı nakil masrafı olan 66 kuruşun o sırada hapishane memuru bulunan Süleyman Efendi nin maaşından kesilmesi kararlaştırılmıştır. 95 Benzer bir olayda Mihalıçık kazasından Hacı Kadiroğlu Kayalı Hasan ve Eskişehir kazasından Nuri oğlu Kırani duvar delmek ve kumar oynatmak gibi suçlara teşebbüs ettikleri için Bilecik hapishanesine nakl edilmişler ancak burada da rahat durmayarak ahlaksızlıklara devam ettikleri için başka bir hapishaneye nakilleri gündeme gelmiştir. 96 Bazen de Ankara nın Karataş karyesinden 80 yaşını geçmiş Dudu Hanım ın müracaatında olduğu gibi özel nedenler nakil sebebi sayılmıştır. Dudu Hanım, 11 erkek evladından 8 inin asker olduğunu, bunlardan ikisini Yemen ve Trablusgarp ta şehid verdiğini ve diğer ikisinin Balkan harbinde kaybolduğunu, diğerlerinin de halen silah altında olduğunu belirttikten sonra ailesinin geçimini ve hayatını idame ettirmekte zorlandığından ve son nefesinden önce oğlunu 92 BOA., DH.MKT. 296/34 (16 Rebiülahir 1312/17 Ekim 1894) 93 BOA., BEO. 3050/ (12 Cemaziyelevvel 1329/11 Mayıs 1911) 94 BOA., DH.MB.HPS.M. 34/35 (18 Şevval 1336/27 Temmuz 1918) 95 BOA., DH.MB.HPS. 105/12 (17 Zilhicce 1331/17 Kasım 1913) 96 BOA., DH.MB.HPS.M. 37/23 (17 Cemaziyelevvel 1337/18 Şubat 1919) [235]