OSMANLI DÖNEMİNDE BOZKIR HAPİSHANESİ

Transkript

1 OSMANLI DÖNEMİNDE BOZKIR HAPİSHANESİ Ferudun ATA * GİRİŞ Osmanlı Devleti nde suçluların cezalandırılması sistemini, 19. Yüzyıl öncesi ve sonrası olarak kabaca ikiye ayırmak gerekir. Klâsik dönemde daha çok İslâm hukukunun egemen olduğu bir sistemin, yani hapis ceza ve uygulamasının aslî ve yaygın bir ceza infaz yöntemi olmadığı anlaşılmaktadır. Tanzimat dönemine kadar Osmanlı döneminde hapis bir ceza kurumu olarak değil, yargılama öncesi tutuklama mekânı veya uyarı amaçlı kısa süreli bir ceza aracıdır. Bu döneme kadar cezalar; kısas, dövme, diyet, kalebentlik, para cezası, iple idam, çuval içinde denize bırakma ve sürgün şeklinde olmuştur. Ceza mekânı olarak genellikle zindan adı verilen kale burçları kullanılmıştır. İstanbul da suçun türüne göre Yedikule, Eminönü ndeki Baba Cafer ve Kasımpaşa daki Tersane zindanları yaygın olarak kullanılmaktaydı. Saray, kale, hisar, kule, tersane gibi yelerin mahbes olduğu, bunların hiçbirinin hapishane olarak inşa edilmediği görülmektedir 1. Buralar mahbesten başka, zindan, tomruk gibi adlar da anılmıştır. Zaten adı geçen yerlere gönderilen suçluların ne kadarlık bir süreyi kapsadığı açıkça belli de değildi. Osmanlı Devleti nin Tanzimat sonrası batılılaşma sürecine bağlı olarak birçok alanda olduğu gibi suçluların cezalandırılma meselesi de bir disiplin ve kayıt altına alınmaya başlanmış, ceza mekânları reforma tabi tutulmuştur. Batılı devletlerin de baskısıyla 1839 Tanzimat Fermanı nda ceza infaz sistemini eşitlikçi bir yapıya kavuşturma sözü verilmiştir. Bu çerçevede yabancı uzmanlardan da yardım alınmıştır. Özellikle 1858 yılında çıkarılan Ceza Kanunuyla hapishane, Osmanlı Devleti nde aslî bir ceza kurumu haline gelmiştir. Bu gelişme aynı zamanda mahbesten hapishaneye geçilmesi anlamına geliyordu. Islahat Fermanı nda da bu konuda iyileştirmelere yer verilmiş, suçlulara iyi bakılması, hapishanelerin bakımlı olması ön görülmüştür 2. * Prof. Dr. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. fata@selcuk.edu.tr 1 Jülide A. Orat, Fadimana Çelik, Diyarbakır Vilayeti Hapishaneleri, Kafkas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sayı 7, İlkbahar 2011, s ; Ufuk Adak, XIX. Yüzyılın Sonları XX. Yüzyılın Başlarında Aydın Vilayeti ndeki Hapishaneler, (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir 2006, s Mümin Yıldıztaş, Mütareke Döneminde Suç Unsurları ve İstanbul Hapishaneleri, (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmammış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 19977, s. 125.

2 394 OSMANLI DÖNEMİNDE BOZKIR HAPİSHANESİ Islahat Fermanından sonraki süreçte Batılı devletlerle olan temasın artması, onların ülkedeki hapishane sistemine yönelik eleştirileri, devleti takip eden yıllarda bu konuda yeni adımlar atmaya zorlamıştır. İstanbul da ilk yeni hapishane 1870 yılında Sultanahmet te açılmıştır. Bu çerçevede İbrahim Paşa Sarayı nın bir kısmı Hapishane-i Umumi olarak kullanılmaya başlanmıştır yılında çıkarılan Hapishaneler Nizamnamesiyle de her kaza, liva ve vilayet merkezlerinde birer tevkifhane yani tutuklu evi ile hapishane kurulması ön görülmüştür. Bu nizamnameye göre, tevkifhane sorgulanmakta olan veya yargılaması sonuçlanmamış sanıklara mahsus iken, cezası kesinleşmiş olanlar da hapishanelerde kalacaktı. Bu nizamnamede kadınlar için de bir daire bulunacağı hükme bağlanmıştır. Ayrıca hapishane idaresi, hapishane görevlileri, mahpusların yiyecek-içecekleri, çalıştırılmalarını, koğuşlar, uyulacak kurallar ve ibadetler de bu düzenleme içinde yer almaktaydı 3. Şüphesiz Abdülhamit döneminde yapılan bu ıslah çalışmaları hapishaneleri istenilen modern bir yapıya kavuşturmuş değildi. İttihat Terakki döneminde de yeni hapishane yapımı, tamiratı ve fiziki ihtiyaçların giderilmesi yönündeki çalışmalar devam etmiştir yılında başlayan ve savaş şartlarında bile bitirilmeye çalışılan yeni hapishane projeleriyle daha modern bir bina yapımı esas alınmıştır. Bu bağlamda Avrupa ülkelerindeki hapishaneler incelenmiş ve en uygun olanlar yapılmaya başlanmıştır 4. Ancak savaş şartlarındaki her türlü gayrete rağmen hapishanelerin problemlerine yönelik şikâyetler bir türlü bitmemiş; fizikî yetersizlik, personel eksikliği, firarlar, ödenek yetersizliği ve mevcut binaların bakımına ilişkin şikâyet ve talepler gündemden hiç düşmemiştir. Hapishanenin Tarihçesi Osmanlı döneminde hapishane sistemine geçişe paralel olarak hapishane yapılan şehirlerden birisi de şüphesiz Konya vilayetidir. Osmanlı idarî taksimatına göre yirminci yüzyılın başında Konya nın 25 kazasından birisi olan Bozkır a ilk hapishanenin ne zaman yapıldığına ilişkin net bir bilgiye sahip olmamakla birlikte, 1911 yılı belgelerinde Bozkır a yeni hapishane ihtiyacından bahsedilmesi, bu tarihten birkaç yıl önce kötü durumda da olsa bir hapishanenin varlığı söz konusudur. Ancak hapishanenin bağımsız bir yapı olarak değil hükümet konağının içinde bir bölüm olarak hizmet verdiği,1913 yılında bu bölümün tamiratı için yapılan keşiften anlaşılmaktadır 5. 3 Kurtuluş Demirkol, II. Meşrutiyet Döneminde Edirne Vilayeti Hapishaneleri, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi), Sakarya 2012, s. 21; Saadet Tekin, Osmanlı da Kadın ve Kadın Hapishaneleri, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 29, S. 47, Ankara 2010, s U. Adak, Aydın Vilayeti ndeki Hapishaneler, s Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Dahiliye Nezareti Mebâni-i Emiriye ve Hapishaneler Müdüriyeti, 112/7. (Bundan sonra bu tasnif, BOA, DH. HPS olarak kısaltılarak verilmiştir).

3 OSMANLI DÖNEMİNDE BOZKIR HAPİSHANESİ 395 Fizikî Yapısı ve Tamirat Talepleri Bozkır hapishanesinin yapıldığı günden itibaren karşılaşılan en ciddi problem, binanın sık sık bakıma ihtiyaç duyulması ve hapishane olarak kullanılan kısmın tutuklu ve mahkumlar için yeterli gelmediği yönünde Bozkır Kaymakamlığından yapılan şikayetlerdir yılında Dahiliye Nezareti ne Kaymakam tarafından gönderilen bir yazıda, hapishanenin mevcut tutuklular için yeterli olmadığı, tutukluların buraya sığmadığı, ayrıca bazı kısımlarının da yıkılmak üzere olduğu şikayetini dile getirilmektedir. Kaymakam yazısında, mevcut haliyle bile tutuklulara yeterli gelmeyen bu hapishanenin, henüz ele geçirilememiş olan 400 kadar mahkum şahıs olduğunu, bunların yakalanmasına çalışıldığını, yakalandığı zaman onları barındıracak bir yer olmaması sebebiyle buna bir çare bulunmasını istemektedir. Öte yandan kaymakam, jandarma komutanı ile diğer ilgililerin hapishanenin durumunu yerinde görmek üzere gittiklerinde son derece kötü bir vaziyette olduklarını görmüşlerdir. Tutukluların çok olması sebebiyle balık istifi gibi birbirlerinin üzerinde oturduklarını ifade etmişlerdir. Yine bu ziyaret sırasında hapishanenin bazı kısımlarının acilen tamire muhtaç olduğu, yeni bir hapishane yapılıncaya kadar mevcut hapishanenin ıslah edilmesi gerektiğini bildirmektedir. Kaymakamın yazısında dile getirdiği bir başka husus ise, aslında hapishaneye ait iken, bir önceki jandarma kumandanının bazı kısımları ahır olarak kullanması sebebiyle kalacak yer sıkıntısını daha da artırdığı şikâyetini dile getirmesidir. Bu kısımların tamiri edilmesi halinde önemli bir ihtiyacın karşılanmış olacağından, ahır olarak kullanılmış olan bölümün iskan amacıyla kullanılabilmesi için bir keşif yaptırmıştır 6. Bu keşif sonucu nezaretten bir takım malzeme ve para talebi olmuştur 7. Ancak kaymakam, hapishanenin tamiri veya ihtiyaç duyulan kısımların ıslahı için istediği ödeneğe Mal Müdürlüğünden olumlu bir cevap verilmemiştir. Balkan Savaşları döneninde yaşanan ciddi ekonomik problemler her alanı etkilediğinden, arzu edilen paranın gönderilme imkânı olmamış, bu yönde bir ödeneğin mevcut olmadığı bildirilmiştir. Tutuklulara yer bulma konusundaki aciliyet üzerine kaymakam, amele masrafından kurtulmak için inşaat işlerinde çalıştırmak üzere tutuklulardan istifade edilmesi ve sadece ihtiyaç duyulan kereste ve benzeri malzemeler için de 2500 kuruşluk bir meblağın verilmesini istemek suretiyle tutuklulara yer bulmaya çalışmıştır 8. Hazırlanan keşif raporlarıyla da ne tür bir malzemeye ve ne kadar ihtiyaç duyulduğu ve 6 BOA., DH. MB. HPS., 112/ BOA., DH. MB. HPS., 112/7. 8 BOA., DH. MB. HPS., 112/7-4.

4 396 OSMANLI DÖNEMİNDE BOZKIR HAPİSHANESİ bunların her birinin kaç kuruş olduğu ayrıntılı bir biçimde listesi çıkarılmış olup hapishane probleminin giderilmesi cihetine gidilmiştir 9. Nisa veya Kadın Hapishanesi Osmanlı Devleti nde ilk erkek hapishanelerinin yapıldığı dönemde yani 1870 yılında henüz kadınlar için bir hapishane uygulaması yoktu. Muhtemelen ekonomik şartların kötülüğü, belli ölçüde kadın mahkum sayısının azlığı, kadın hapishaneleri uygulaması daha sonraki yıllara rastlar. Bu konudaki ilk örneklerden birisi 1883 yılında inşası planlanan Karesi sancağı Kadınlar Hapishanesidir kuruşla böyle bir hapishane yapımına başlanmıştır. Ancak gerek bu yıllarda gerekse daha sonraki yıllarda kadınlara ait hapishanelerin tamamı devlete ait değildi. Bu ihtiyaç kiralanmak suretiyle karşılanmıştır. Genellikle kaza yöneticileri tarafından güvenilir kadınların evleri maaş karşılığı hapishane olarak kullanılmıştır. Bazı kaynaklarda da suçlu kadınların imam evinde veya kadın gardiyanların evinde cezalarını çektikleri yer almaktadır. Bu uygulamanın çok yaygın olduğunu belgelerdeki yazışmalardan görmek mümkündür 10. Bozkır küçük bir kaza olması sebebiyle burada devlete ait bir kadın hapishanesi yoktu tarihli bir belgeden daha çok ihtiyaç halinde kiralama suretiyle bu meselenin çözülmüş olduğu anlaşılmaktadır 11. Suçlular ve Suç Unsurları Bozkır Hapishanenin yapılışının ilk yılından itibaren tutuklu veya mahkûm sayısı ve suç unsurları hakkında yeterli bilgi-belgeye ulaşılamamış olsa da 1915 yılının ilk dört aylık yoklama cetveline ait listede suçlu sayısı kadın ve erkek olarak şu şekilde yer almıştır: 1915 yılı ilk dört aylık erkek mahkûm sayısı ve suç unsuru: Cünha suçundan 3 kişinin yattığı ve kadın mahkûmun olmadığı anlaşılmaktadır. Tutuklu erkek ve kadın sayısı: Erkek 8, Kadın 1 olmak üzere toplam 9 tutuklu bulunmaktadır yılı ilk dört aylık erkek mahkûm sayısı ve suç unsuru: Tabloda gösterilen cinayet, cünha, kabz suç unsurlarından herhangi bir mahkûmun bulunmadığı anlaşılmaktadır. Ancak tutuklu olarak aynı yıl, 25 erkek, 2 kadın olmak üzere 27 kişi yatmaktadır BOA., DH. MB. HPS., 112/ S. Tekin, Kadın Hapishaneleri, s BOA., DH. MB. HPS.;42/ BOA., DH. MB. HPS.;21/ BOA., DH. MB. HPS.;26/62-2.

5 OSMANLI DÖNEMİNDE BOZKIR HAPİSHANESİ yılı ikinci yarısından sonra ise erkek mahkûm sayısı ve suç unsuru: Tabloda gösterilen cinayet, cünha, kabz suçlarından mahkûm bulunmamaktadır. Aynı yıl erkek tutuklu sayısı azalmış olup 14 e düşmüşken, hiç kadın tutuklu yoktur yılı ilk dört aylık erkek mahkûm sayısı ve suç unsuru: Cünha suçundan 7 erkek, 5 kadın olmak üzere 12 mahkûm vardır. Aynı yıl tutuklu sayısı ise 26 erkek ve 2 kadın olmak üzere 28 kişidir yılı ikinci yarısından sonra ise erkek mahkûm mayısı ve suç unsuru: 1918 yılının ilk yarısından farklı değildir. 7 erkek ve 5 kadın olmak üzere 12 mahkûm yatmaktadır. Aynı yılın ikinci yarsında da erkek ve kadın tutuklu sayısında herhangi bir değişiklik yoktur. Bu yoklama cetvellerinin altında, hapishane gardiyanı, doktor, jandarma kumandanı, müdde-i umumi yani savcı ve mahkeme reisinin imzaları mevcuttur. Sonuç: Sonuç itibariyle İkinci Meşrutiyetten sonra Konya merkez dahil olmak üzere, Beyşehir, Ereğli, Seydişehir, Sultaniye kazalarının yanı sıra Bozkır kazasında da bir hapishane olduğu anlaşılmaktadır. Hapishanelerle ilgili en büyük problemin, fizikî mekân ihtiyacıyla yeterli ödeneğin gönderilmemesi olduğu görülmektedir. Öte yandan mahkûm olarak yatmakta olan kişilerin daha çok küçük suçları ifade eden cünha suçlularıdır. Cinayet grubu içinde hiç mahkûmun bulunmaması, bu bölgedeki cinayet suçlarından mahkûm olanların, daha büyük ve güvenliği yeterli olan hapishanelere gönderildiğini göstermektedir. Kadın suçlu sayısının oldukça düşük olması, ayrı bir kadın hapishanesinin zaruri olmadığına işaret etmektedir.

6 398 OSMANLI DÖNEMİNDE BOZKIR HAPİSHANESİ KAYNAKÇA Başbakanlık Osmanlı Arşivi Dahiliye Nezareti Mebâni-i Emiriye ve Hapishaneler Müdüriyeti (BOA. DH. MB. HPS) Diğer Kaynaklar Adak, Ufuk; XIX. Yüzyılın Sonları XX. Yüzyılın Başlarında Aydın Vilayeti ndeki Hapishaneler, (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir Demirkol, Kurtuluş; II. Meşrutiyet Döneminde Edirne Vilayeti Hapishaneleri, (Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi), Sakarya Orat, Jülide A., Çelik, Fadimana; Diyarbakır Vilayeti Hapishaneleri, Kafkas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sayı 7, İlkbahar Tekin, Saadet; Osmanlı da Kadın ve Kadın Hapishaneleri, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 29, S. 47, Ankara Yıldıztaş, Mümin; Mütareke Döneminde Suç Unsurları ve İstanbul Hapishaneleri, (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmammış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1997)