KARADENİZ BÖLGESİ NÜFUSU (II. KIRSAL)

Transkript

1 KARADENİZ BÖLGESİ NÜFUSU (II. KIRSAL) Dr. YALÇIN K ARABU LU T* Ülkemizde her beş yılda bir yapılan nüfus sayımları nüfusumuzun hızlı artış gösterdiğini ortaya koymuştur. Cumhuriyet Döneminden bugüne kadar kısa sayılabilecek bir dönemde dört katına yakın (3.7) bir artış gpsteren nüfusumuz, 1950 den sonra binde ile binde arasında değişen bir artış oranı ile Avrupa ülkelerinden daha yüksek bir değere sahip olmuştur. Hatta 1960 ( ) ile 1985 ( ) yılları arasındaki çeyrek yüzyılda hemen hemen katlama noktasına gelmiştir. Bu genel artış içinde kırsal nüfusla şehirsel nüfusun oranları da şehirsel nüfusun lehinde büyük oranda değişmiştir yılına kadar çok yavaş olan bu değişme, bu tarihten sonra sanayileşmeye paralel bir gelişme göstererek hızlanmıştır yılında kentsel nüfus genel nüfusun ancak %25 ini oluştururken 1980 de 30 yıllık bir süre içinde % 43.3 e yükselmiştir. Bundan önce yayınladığımız bir makalede Karadeniz Bölgesinde şehir nüfusu üzerinde durmuştuk1. Aşağıdaki satırlarda ise Bölgenin kırsal nüfusu üzerindeki gözlem lerim izi sunmak istiyoruz nüfus sayımı sonuçlarına bakıldığında, Türkiye de, şehirlerde (%51) yaşayanların köylerde (% 49) yaşayanlardan fazla olduğu görülmektedir. Başka bir ifadeyle, Türkiye nüfusunun yarısından çoğu bugün şehirlerde yaşamaktadır. Şüphesiz şehirsel nüfusun arttığı oranda da kırsal nüfusun genel nüfustaki payı azalmaktadır. Bu artma ve azalma hızı fiziki, ekonom ik ve sosyal yapıya bağlı olarak ülkeden ülkeye farklı olduğu gibi ülke içinde bölgeler arasında da farklılıklar göstermektedir. Nüfus hareketlerinin yoğun olduğu Karadeniz Bölgesinde, şehirli nüfus oranı Türkiye şehirli nüfus (%51) oranının yarısından az (%24.9) bir değer göstermektedir. Karadeniz Bölgesinin 1985 nüfus sayımına göre şehir (% 75.1) ve köy (24.9)nüfus oranları Türkiye nüfusunun 1945 deki köy (% 75.1) ve şehir (% 24.9)2 oranlarını eksiksiz yansıtmaktadır. Son genel nüfus sayımı (1985) * Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi. Ankara. 1 Karabulut, Y Karadeniz Bölgesi Nüfusu (I. Şehirsel), Coğr. Araşt. Derg. Sayı: 10., Ankara. 2 Emiroğlu, M Türkiye de Son Sayımlar ve Kentleşme Olayının Boyutları. Coğr. Araşt. Derg. Sayı. 10. s. 52.

2 150 YALÇIN KARABULUT sonuçlarına göre Türkiye de kişi (% 49) köylerde yaşamaktadır3. Yine bu son sayımda Karadeniz bölgesi sınırları içinde yaşayan köylü nüfusu ise kişidir. Bu da Türkiye kır nüfusunun % 29.3 ünü oluşturmaktadır. Şehirli nüfus açısından sadece Doğu Anadolu Bölgesini geride bırakan Karadeniz Bölgesi, köylü nüfus açısından büyük bir orana sahiptir. Bugün köylerde yaşayan köylü nüfusun dörtte birinden fazlası bu bölgemiz içinde yaşamaktadır. Türkiye nüfusunun özelliklerinden biri olan sürekli artış Karadeniz B ölgesi nüfusunda da görülmektedir. Tablo 1 ve Grafikde görüldüğü gibi Bölge nüfusu (1965) istisna edilirse bazı yıllar az bazı yıllar daha fazla olmak üzere sürekli artış göstermiştir. Tablo: 1- Karadeniz Bölgesi Köy-Şehir Nüfusu ve Oranları SAYIM BÖLGE KÖY KÖY ŞEHİR ŞEHİR Y IL L A R I NÜFUSU NÜFUSU NÜFUSUNÜFUSU NÜFUSU % % Karadeniz Bölgesi nüfusu kıyı şeridinde yoğunluk gösterir. Iç kesimlerde Ye- şilırmak havzası ile Bolu ve Düzce düzlükleri de nüfus açısından yoğun alanları oluştururlar. Bölgede doğuda Sovyetler Birliği sınırından başlayarak Arhavi, Fındıklı, Ardeşen, Espiye ve Bulancak ilçeleri dışarıda bırakılırsa, Samsun a kadar uzanan bölüm ile Batı Karadeniz Bölüm'iindeki Sinop, Zonguldak merkez ilçeleri ile Bartın, Çaycuma, Karabük ve Ereğli ilçeleri yoğun nüfus alanlarını teşkil ederler. Bunlar arasında Trabzon, Ordu, Samsun ve Zonguldak bölgenin en yoğun nüfus alanlarıdır4. 3 Genel Nüfus Sayımı İdarî Bölünüş. B.D.İ.E. s. 9. Ankara Karabulut, Y Karadeniz Bölgesi Nüfusu (I. Şehirsel), s. 145.

3 KARADEN İZ BÖLGESİ NÜFUSU (II. KIRSAL) 151 Bu k esim ler aynı zam anda T ürkiye nin en yoğun nüfus alanları için d e yer a lır la r de olan Karadeniz Bölgesi kır nüfusu, 58 yılda kişi artarak 1985 yılında ulaşmıştır yılı başlangıç kabul edilirse bu süre içinde % 233 lük bir artış göstermiştir. Bu artış oranı Türkiye bütününde % 217 dir. Bölge yoğun nüfus hareketlerine sahne olması yanında, tarıma elverişli alanların da sınırlı bulunmasına rağmen Türkiye kır nüfusu artış oranı üzerinde bir artış göstermiştir. Son Genel Nüfus sayımına göre (1985) Türkiye nüfusunun % 18.3 yani 1/5 ine yakın bir bölümünün yaşadığı bu bölgede, aynı zamanda ülke kır nüfusunun da % ü barınmaktadır sayımına göre nüfusun 3/4 ü köylerde yaşayan Karadeniz Bölgesinde nüfusun coğrafi dağılışı, fiziki ve ekonomik yapıya göre farklıdır. Bilindiği gibi bölgenin kıyı şeridi en yoğun nüfus alanıdır. Ayrıca bu saha Türkiye nin de yoğun nüfus alanları içinde, hatta bazı kesimler (Doğu Karadeniz Bölümü kıyı şeridi), başında gelmektedir Genel Nüfus Sayımına göre hem Türkiye bütününde heıııde Karadeniz Bölgesinde km 2 de ortalama 65 kişi yaşamaktadır. Ortalama nüfus yoğunluğunda ülke bütünü ile eşit olan Karadeniz Bölgesi, kır nüfusu yoğunluğunda (49) her km2 de 18 kişi daha fazla barındırarak Türkiye den (31) daha fazla bir kır nüfus yoğunluğuna sahip bulunmaktadır. Ancak kırsal nüfus yoğunluğunun coğrafi dağılışı bölge içinde, bölümlerde hatta yörelerde bile fiziki, ekonomik ve sosyal yapının etkisiyle farklı durumlar sergilemektedir. II düzeyinde hazırlanmış olan ve kır nüfusu yoğunluğunun dağılışını gösteren Harita 1 incelendiğinde, en yoğun alanların kıyı şeridinde yer aldığı ve bölgenin yoğun nüfus alanları ile uyum sağladığını görürüz. Bunlar Doğu Karadeniz Bölümünde Trabzon, Orta Karadeniz Bölüm ünde Ordu, Samsun ve Batı Karadeniz Bölümünde de Zonguldak illeridir. Yoğunluğu en az olan alanlar da Bölgenin Iç Anadolu Bölgesine geçiş alanı durumunda olan Ankara ve Sivas illerinin Karadeniz Bölgesi içinde yer alan bölüm leridir. Ayrıca bu harita Karadeniz Bölgesinin ortalama kır nüfus yoğunluğunun üzerinde olan illerin tamamının kıyı şeridinde yer aldığını da göstermektedir. Konu, ilçe düzeyinde düzenlenen harita ele alınıp incelenirse kır nüfusu yoğunluğunun Karadeniz bölgesi içindeki coğrafî dağılışını biraz daha yakından görmek mümkün olacaktır. (Harita: 2). Bu haritada göze çarpan en önemli özellik, bölgenin diğer bütün coğrafî özelliklerinde olduğu gibi kıyı ile iç kesimler arasında tezat teşkil edecek kadar farklı olan kır nüfusu yoğunluğudur. Kıyı kesimi bundan önceki haritada görüldüğü gibi kır nüfusunun en yoğun 5 Karabulut, Y Türkiye de Nüfus ve Yerleşme, s. 68.

4 152 YALÇIN KARABULUT alanlarını oluşturmaktadır. Öyleki bölgede kır nüfusu yoğunluğu km2de 100 kişiden fazla olan Rize nin Merkez ve Pazar, Trabzon un Merkez, Araklı, Arsin, Yomra, Akçaabat ile Vakfıkebir, Giresun un Merkez, Samsun un Merkez, Çarşamba ve Terme, Zonguldak ın Merkez, Çaycuma ve Ereğli, Bolu nun Düzce ilçeleri tarımsal faaliyetlerin balıkçılıkla takviye edildiği bu kesimde yer almaktadır. Kıyı şeridindeki kır nüfusu yoğunluğunun Orta Karadeniz Bölümünde, diğer coğrafî özelliklerde olduğu gibi iç kesimlere sokulduğu görülmektedir. Buna karşılık en tenha alanlar Doğu ve Batı Karadeniz bölüm lerinin iç kesimleridir. Bu kesimlerde km 2 de 20 kişiden az insanın yaşadığı alanlar geniş yer tutmaktadır. Bunlar fiziki şartların ekonomik faaliyet alanlarını kısıtladığı Doğu Karadeniiz bölümünde Çoruh havzasında yer alan Ardanuç, Olur, Yusufeli, İspir, Gümüşhane Merkez, Torul Giresun ilinin iç kesiminde yer alan Dereli, Alucra, Şebinkarahisar, Erzincan ın Refahiye ilçeleri ile Batı Karadeniz bölümünde çoğunluğu orman alanlarının yoğun olduğu Bolu nun Seben, K ıbrısçık, M udurnu, Göynük, Mengen, Kastamonu nun Araç, Daday, A zdavay, Zonğuldak ın Safranbolu ve Ankara nın bölge içinde kalan ilçeleridir. (Bk. Harita 2). Harita 3 ün incelenmesiyle de kıyı boyunda yer alan, Arhavi, Fındıklı, Ardeşen, Gerze, Erfelek, Ayancık Çatalzeytin, Abana, Cide ve Akçakoca dışında kalan ilçelerin tamanının kır nüfusu yoğunluklarının bölge kır'nüfusu yoğunluğundan fazla olduğu görülmektedir. Ayrıca haritada bölge kır nüfusu yoğunluğuna eşit olan Taşova istisna edilirse, geri kalan tüm ilçelerin yoğunlukları da bölge kır nüfusu yoğunluğundan az olduğu görülür Genel Nüfus Sayımı sonuçlarına göre kişi olan Karadeniz bölgesi kır nüfusu, bölgede bulunan 9710 köyde yaşamaktadır. Bu verilere göre bölgede ortalama olarak her köye 680 kişi düşmektedir. Bu, Türkiye ortalaması olan 687 kişinin altındadır. Buna karşı Karadeniz Bölgesinde köy yoğunluğu Türkiye ortalamasının üstündedir. Karadeniz Bölgesi kır nüfusunun 1965 ile 1985 yılları arasındaki gelişimi incelendiğinde yirmi yıllık süre içerisinde bölge kır nüfusunun kişi artarak kişiden kişiye ulaştığı yâni % 31 lik bir artış kaydettiği görülmektedir. Hiç şüphesiz bu artışa bütün kır kesimi katılmamıştır. Bölgede yer alan 9710 köyün 4778 inin nüfusları 1965 yılı nüfuslarına göre 1985 yılında azaldığı görülmektedir. Bu, oran olarak % 49.2 dir. Bu da bölge içinde yer alan köylerin yarısına yakın bölümünün nüfuslarının azaldığını göstermektedir. Nüfusları azalan ve artan köylerin bölge içindeki coğrafî dağılışı Tablo 2. ve Harita 4. incelendiğinde görülür.

5 KARADEN İZ BÖLGESİ NÜFUSU (II. KIRSAL) 153 Tablo Yılına Göre 1985'cle Nüfusu Azalan Köylerin İllere Göre Dağılımı. Toplam Köy Nüfusu Azalan Azalma iller Sayısı Köy Sayısı Oranı Amasya Ankara Artvin Bilecik Bolu Çankırı Çorum Erzincan Eskişehir Giresun Gümüşhane Kastamonu Ordu Rize Sakarya Samsun Sinop Sivas Tokat Trabzon Yozgat Zonguldak TOPLAM ) B»ı illerin sadece Karade ııiz Bölgesi nde «lan köyleri yılı nüfusuna göre 1985'de nüfusları artan ilçeler Orta Karadeniz 1 mümin hemen hemen tamamını kaplarken, Batı Karadeniz bölümünün batı kesimi ile Doğu Karadeniz bölümünün kıyı şeridinde yoğunluk göstermektedir. Tablo 2'deki sonuçlar ile Harita 4 te yer alaıı kır nüfusunun artan ve azalan ilçelerin coğrafî dağılışı karşılaştırıldığında uyum gösterdiği görülür. Bundan başka Tablo 2 deki sonuç ve Harita 4 teki dağılış, kır nüfus yoğunluklarının dağılışını gösteren haritalardaki dağılışlarla da tam bir korelasyon sağlamaktadır.

6 154 YALÇIN KARABULUT Sonuç: Ülkemiz nüfusu 1950 den sonra binde ile arasında değişen artış oranı ile Avrupa ülkelerinin hepsinden daha yüksek bir artış oranına sahip bulunmaktadır. Bu artış bindesi Cumhuriyet Döneminde nüfusu % 371 oranında artan Türkiye yi nüfusu hızlı artış gösteren ülkeler arasına sokmuştur. Bugün hızlı nüfus artışının devam etmesi ülkemiz nüfusunun özelliklerinden birini hatta başta gelenini teşkil etmektedir. Nüfusumuzun kayda değer ikinci özelliği köy ve şehirlerde yaşayanların oranlarındaki değişmedir den sonra Türkiye de şehir nüfusunun hızlı bir gelişme içinde olduğu izlenmektedir. Bugün Türkiye nüfusunun yarısından fazlası (% 51) şehirlerde yaşar duruma gelmiştir. Yakın yıllara kadar Türkiye nin şehirli nüfus oranı 1/5 olduğu düşünülürse şehirleşme hızının boyutları açıkça görülür. Türkiye nüfusunun % 18.3 ünün yaşadığı Karadeniz Bölgesinde şehirli nüfus oranı ancak (% 24.9) Türkiye şehirli nüfus oranın yarısı kadardır. Görülüyor ki Karadeniz Bölgesinde nüfusun büyük bir bölümü köylerde yaşamaktadır sayımına göre nüfusunun 3/4 ü 9710 köyde yaşayan Karadeniz Bölgesinde, kır nüfusunun coğrafî dağılışı fizikî, ekonomik ve sosyal yapıya bağlı olarak farklıdır. Bölgenin kıyı kesimi en yoğun alanları oluştururken km2 de 20 den az insanın yaşadığı en tenha alanlar da Doğu ve Batı Karadeniz bölümlerinin iç kesimlerinde yoğunluk göstermektedir. Bölge kır nüfusu 1965 yılları arasındaki son yirmi yılda kişi (% 31) artarak den e ulaşmıştır. Bölge içinde yer alan köylerin % 49.2 sinin (4778) nüfusları azaldığına göre bu artışı yarısı sağlamıştır. Bölgede şartlar değişmedikçe bu azalmanın aynı hızla devam edeceği söylenebilir.

7 BİBLİYOGRAFYA BEYRU, R Şehir Nüfusları, Gerçekler ve İstatistikler.İzmir Şehri Üzerinde Bir İnceleme. Orta Doğu Teknik Üniv. Mimarlık Fak. Yay. No: 12. Ankara. BAYKAL, F. KOÇMAN, A Ege Bölgesinde Nüfusun Alansal Dağılımı ve Sorunları. Ege Coğrafya Derg. Sayı: 1 s İzmir. DARKOT, B Türkiye de Nüfus Hareketleri. İst. Üniv. Coğ. Enst. Der. Cilt: III. Sayı: 5-6. s:3-23. İstanbul. DARKOT. B Türkiye İktisadi Coğrafyası. İst Üniv. Yayın No: Coğ. Enst. Yayın No: 51. İstanbul. DARKOT, B Türkiye nin Nüfus Hareketleri Üzerinde Yeni Gözlemler. Türk Coğr. Der. Sayı: 21, s. 1-14, Ankara. DARKOT, B. TUNCEL, M Ege Bölgesi Coğrafyası. İst. Üniv. Yayın No: Coğ. Enst. Yayın No: 99. İstanbul. EMİROĞLU, M Zonguldak ve Batı Karadeniz Bölümünde Nüfus Hareketleri. Türk Coğ. Der. Sayı: s Ankara. EMİROĞLU, M Akçakoca da Nüfus, Yerleşme ve Ekonomik Faaliyetler. Ankara. Üniv. D.T.C. Fak. Yayın No: 192. Ankara. EMİROĞLU, M Türkiye Coğrafi Bölgelerine Göre Şehir Yerleşmeleri ve Şehirli Nüfus. Ank. Üniv. D.T.C. Fak. Coğ. Araştırmaları Der. Sayı: 7. S: Ankara. EMİROĞLU, M Dünya Nüfus Yılı ve Türkiye Nüfusu. Ank. Üniv. D.T.C. Fak. Der. Cilt: XXVIII. Sayı: 3-4. Ankara. İNANDIK, H Adapazarı Ovası ve Çerçevesinde Nüfus ve Yerleşme.İst. Üniv. Coğ. Enst. Der. Cilt: 4. Sayı: 7. s İstanbul. KANADIKIRIK, E Maraşta Nüfus Hareketleri. Ank. Üniv. D.T.C. Fak. Coğ. Araştırmaları Der. Sayı: 3-4, s Ankara. KARARULUT, Y Karadeniz Coğrafi Bölgesi Nüfusu (I. Şehirsel) Ank. Üniv. Coğr. Araş. Derg. Sayı: 10. s: Ankara. KARABULUT, Y Dünya Nüfusu Anadolu Üniversitesi Yayını No: 148 Ankara.

8 156 YALÇIN KARABULUT KARABULUT. Y Türkiye de Nüfus ve Yerleşme Anadolu Üniversitesi Yayını. No: 148. Ankara. ÖNGÖR. S Türkiye de Dahili Muhaceret hakkında. Türk Coğ. Der. Sayı: s İstanbul. SELEN, H Türkiye Coğrafyasının Anahatları. Ank. Üniv. S.B.F. Yayın No: 24. Ankara. SERGÜN, Ü Türkiye'de Nüfus Artışı ve Sorunları İst. Üniv. Coğr. Enst. Derg., 20-21, s İstanbul. TANOĞLU, A Türkiye de Nüfusun Dağılışı. İst. Üniv. Coğ. Enst. Der. Cilt: 5. Sayı: 10, s İstanbul. TANOĞLU, A Nüfus ve Yerleşme. İst. Üniv. Coğ. Enst. Yay. No: 45. İstanbul. TANDOĞAN, Fırtına Deresi Yukarı Çığrının Üç Köyünde Coğrafî Müşahedeler. Ank. Üniv. D.T.C. Fak. Coğ. Enst. Der. Sayı: 2. s Ankara. TOLUN, B Tekirdağ Şehir Nüfusu. İst. Üniv. Coğ. Enst. Der. Cilt: 10. Sayı: s İstanbul. TUNÇDİLEK, N Türkiye İskan Coğrafyası. Kır İskanı (Köy Altı İskan Şekilleri). İst. Üniv. Ed. Fak. Yay. No<^Î283. Coğ. Enst. Yay. No: 49. İstanbul. TUNÇDİLEK, N. TÜMERTEKİN, E Türkiye Nüfusu İst. Üniv. Yay. No: 802. Coğ. Enst. Yay. No: 25. İstanbul. TUNÇDİLEK. N. TÜMERTEKİN, E Türkiye Nüfus Haritası. İst. Üniv. Yay. No: Coğ. Enst. Yay. No: 37. İstanbul. TÜMERTEKİN, E Türkiye de Kadın ve Erkek Nisbetinin Dağılışı. İst. Üniv. Coğ. Enst. Der. Cilt: 5. Sayı: 9, s İstanbul. TÜMERTEKİN, E Türkiye de İç Göçler. İst. Üniv. Yay. No: Coğ. Enst. Yay. No: 54 İstanbul, TÜMERTEKİN, E Türkiye de Şehirleşme ve Şehirsel Fonksiyonlar. İst. Üniv. Yay. No: Coğ. Enst. Yay. No: İstanbul. TÜMERTEKİN, E Beşeri Coğrafyaya Giriş İst. Üniv.Yay.No: Coğ. Enst. Yay. No: 100. İstanbul. ÜNER, S Nüfus Bilim Sözlüğü. Hacettepe Üniv. Yay. No: D-17. Ankara. YÜCEL, T Türkiye de Şehirleşme Hareketleri ve Şehirler. Türk Coğ. Der. Yıl: XVI-XVII. Sayı: İstanbul. YÜCEL, T Türkiye de Şehirleşme Hareketleri. Türk Coğ. Der. Sayı: 21. s İstanbul.

9 KARADEN İZ BÖLGESİ NÜFUSU (II. KIRSAL) İstatistik Yıllığı Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü Yay. No: 159. Ankara Genel Nüfus Sayımı T.C. Başbakanlık İstatistik Genel Direktörlüğü. İstanbul Genel Nüfus Sayımı T.C. Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü Neşriyatı. Sayı: 158. Ankara Genel Nüfus Sayımı T.C. Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü Yay. No: 286. Ankara Genel Nüfus Sayımı T.C. Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü Yay. No: 359. Ankara Genel Nüfus Sayımı T.C. Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü Yay. No: 412. Ankara Genel Nüfus Sayımı T.C. Başbakanlık İstatistik Enstitüsü Yay. No: 444. Ankara Genel Nüfus Sayımı T.C. Başbakanlık İstatistik Enstitüsü Yay. No: 537. Ankara Genel Nüfus Sayımı T.C. Başbakanlık İstatistik Enstitüsü Yay. No:. Ankara Genel Nüfus Sayımı T.C. Başbakanlık İstatistik Enstitüsü Yay. No: 813. Ankara Genel Nüfus Sayımı T.C. Başbakanlık İstatistik Enstitüsü Yay. No: Ankara Genel Nüfus Sayımı T.C. Başbakanlık İstatistik Enstitüsü Yay. No: Ankara Batı Karadeniz Bölgesi. Bölgesel Gelişme, Şehirleşme ve Yerleşme Düzeni. imar ve iskân Bakanlığı. Planlama veimar Genel Müdürlüğü. Bölge Planlama Dairesi. Ankara Doğu Karadeniz Bölgesi. Bölgesel Gelişme ve Şehirleşme Düzeni, imar ve iskân Bakanlığı. Planlama ve imar Genel Müdürlüğü.Ankara Türkiye de Nüfus. Hacettepe Üniv. Nüfus Etüdleri Enst. Ankara.

10 KARADENİZ BÖLGESİ NUFUSU Milyon kişi 10- I I I m W l m z I : ı KIRSAL NUFUS 17777] ŞEHİRSEL NUFUS