Orduzu Baraj Gölü (Malatya, Türkiye) Bentik Diyatome Florası. Benthic Diatom Flora of Orduzu Dam Lake (Malatya, Turkey)

Transkript

1 F. Ü. Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 15(1), 1-7, 2003 Özet Orduzu Baraj Gölü (Malatya, Türkiye) Bentik Diyatome Florası A. Kadri ÇETİN, Bülent ŞEN,* Vesile YILDIRIM ve Tahir ALP* Fırat Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü, ELAZIĞ *Fırat Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, ELAZIĞ Orduzu Baraj Gölü bentik diyatomeleri Nisan 1997-Mart 1998 tarihlerde farklı habitatlardan alınan örneklerde (epilitik, epipelik ve epifitik) incelenmiştir. Baraj Gölü nde diyatomelere ait toplam 71 takson tespit edilmiştir. Gölde tespit edilen taksonların önemli bir kısmı epilitik, epipelik ve epifitik topluluklarda birlikte bulunurken bazı diyatomeler belirli topluluklarda tespit edilmişlerdir. Anahtar Kelimeler: Diyatome, Epipelik, Epilitik, Epifitik, Orduzu Benthic Diatom Flora of Orduzu Dam Lake (Malatya, Turkey) Abstract The benthic diatoms of Orduzu Dam Lake were investigated during the period April 1997-March A total of 71 taxa belonging to epiphytic, epilithic and epipelic diatoms were identified in the lake. The important part of epiphytic, epilithic and epipelic diatoms were recorded as cosmopolitan species. Some species were recorded in only one habitat. Key words: Diatoms, Epipelic, Epilithic, Epiphytic, Orduzu 1. Giriş Algler, sulardaki primer üreticiler olup kendileri üzerinden beslenen organizmaların temel besinini oluştururlar ve sucul ortamda bentik ve planktonik olarak yaşarlar. Diyatomeler hem deniz hem de tatlı sularda bentik alglerin önemli bir bileşeni olarak tanımlanırlar ve geniş olarak da biyomonitörler olarak kullanılırlar. Çok önemli bir iç su potansiyeline sahip olan ülkemizde hem akarsularımız hem de göllerimizden daha etkin bir şekilde yararlanmak ancak onların besleme kapasitelerinin belirlenmesiyle mümkün olacaktır. Bu nedenle Türkiye iç sularındaki bentik ve planktonik alglerin incelendiği çalışmaların sayısı her geçen gün artmaktadır. Bu çalışmaların bir kısmı akarsularımızın alg florasını belirlemeye yönelik olurken bir kısmı da göl [1-4], gölet [5-7] ve baraj göllerimizin [8-13] alg floralarının belirlendiği çalışmalardır. Ülkemizdeki bu çalışmalara paralel olarak bölgemiz göllerinin alglerini tespite yönelik çalışmalar da her geçen gün yoğunluk kazanmaktadır. Yaz mevsiminde yöre halkı tarafından sayfiye yeri olarak kullanılan Hazar Gölü [14] ve ülkemiz enerji üretimine katkıda bulunan ayrıca önemli oranda balık üretiminin gerçekleştirildiği Keban Baraj Gölü alg floraları da detaylı olarak incelenmiştir [15,16]. Orduzu Baraj Gölü nde yapılan bu çalışmanın amacı gölün epipelik, epilitik ve epifitik diyatomelerini tespit etmek ve ülkemiz iç sularının alg florasının belirlenmesine katkıda bulunmaktır.

2 A. K. Çetin, B. Şen, V. Yıldırım ve T. Alp 2. Materyal ve Metot Doğal su kaynakları yönünden yurdumuzun çok önemli bir bölgesinde yer alan Orduzu Baraj Gölü, Malatya ya 5 km mesafede ve 1979 yılında sulama amacıyla inşa edilmiş, bugün hem sulama hem de rekreasyon amacıyla kullanılan bir göldür. Baraj gölünün maksimum yüzey alanı 15 km 2, su kapasitesi m 3, derinliği 6 m ve denizden yüksekliği 950 metredir. Gölün bulunduğu bölgenin iklimi karasal iklim özelliğinde olup yaz mevsimi sıcak ve kurak, kış ayları ise soğuk ve yağışlı geçmektedir. I s t a n bul TURKEY Malatya O O O Şekil 1. Orduzu baraj gölü haritası Orduzu Baraj Gölü nün bentik diyatome florasını belirlemek amacıyla Nisan 1997-Mart 1998 tarihleri arasında ayda bir olmasına özen gösterilerek örnekler alınmıştır. Epipelik örnekler 1 cm çapındaki cam borular yardımıyla, epilitik ve epifitik algler ise kazıma yöntemiyle araziden toplanmıştır [17,18]. Laboratuvara getirilen örnekler eşit hacimde HNO 3 +H 2 SO 4 ile kaynatılarak organik maddeden arındırılmış ve saf su ile yer değiştirmek sureti ile nötr hale getirilen ortamdan bir damla alınarak lamel üzerinde kurutulmuş ve sürekli preparatları hazırlanmıştır. Sürekli preparatlarda diyatomelerin teşhisleri ilgili kaynaklardan faydalanılarak yapılmıştır [19-23]. 3. Bulgular Orduzu Baraj Gölü nde bir yıllık çalışma süresince belirlenen diyatomeler ve belirlendikleri habitatlar Tablo 1 de gösterilmiştir. Orduzu Baraj Gölü bentik diyatome florasında toplam 71 takson tespit edilmiş, bu taksonların 4 ü Centrales takımına ait olurken 67 takson ise Pennales takımına ait olmuştur. Bentik diyatomelerin habitatlar arasında farklı dağılım özellikleri gösterdikleri görülmüştür. Orduzu Baraj Gölü epilitik algleri 54 taksondan oluşmuştur. Epilitik diyatomeler arasında planktonik formlar olarak bilinen Centrales üyeleri az sayıda da olsa tespit edilirken özellikle Pennales takımına ait taksonlar hem çeşitlilik hem de birey sayıları bakımından bentik 2

3 Orduzu Baraj Gölü (Malatya, Türkiye) Bentik Diyatome Florası flora içerisinde önemli bir yer tutmuştur. Özellikle Cymbella spp. Gomphonema spp. hem tür sayısı hem de bu türlere ait birey sayıları bakımından epilitik diyatomeler içerisinde dikkat çekmişlerdir. Gölde belirlenen epipelik diyatomeler içerisinde sentrik formlar epilitik floraya göre birey sayıları bakımından daha zengin olmuşlardır. Cymbella cuspidata, Frustulia rhamboides, Hantzschia amphioxys var. maior, Navicula cari, N. cincta, Neidium binode, Nitzschia gracilis, Pinnularia acuminata, P. mesolepta, Stauroneis anceps ve Surirella robusta var. splendida yalnızca epipelik örneklerde tespit edilen diyatomeler olmuşlardır. Epifitik diyatome örnekleri içerisinde ise özellikle Cymbella ve Gomphonema cinslerine ait türler önemli sayılarda tespit edilmişlerdir. Cymbella ehrenbergii ve Navicula pupula ya ise sadece epifitik örnekler içerisinde rastlanılmıştır. Bentik diyatome toplulukları hem populasyon büyüklüğü hem de tür çeşitliliği bakımından ilkbahar ve sonbahar mevsiminde daha dikkat çekici olmuşlardır. Tablo 1. Orduzu baraj gölü nde tespit edilen diyatomeler Bacillariophyta Epilitik Epipelik Epifitik Centrales Cyclotella comta (Ehr.) Kütz. + + C. küetzingiana Thwaites C. meneghiniana Kütz C. ocellata Pant Pennales Achnanthes flexella Kütz A. minitussima Kütz. + + Amphora ovalis Kütz A. pediculus Kütz. + + A. veneta Kütz. + + Caloneis bacillum (Grun.)Mereschkowsky + C. ventricosa (Ehr.) Meister Cocconeis placentula Ehr. + + Cymatopleura elliptica (de Brébisson) W. Smith C. solea (de Brébisson) W. Smith Cymbella affinis Kütz C. amphicephala Naegeli C. angustata (W.Smith) Cl. + + C. aspera (Ehr.) Cleve C. cistula (Hemprich) Grun C. cuspidata Kütz. + C. cymbiformis (Agardh Kütz.) Van Heurck + + C. ehrenbergii Kütz. + C. leptoceros (Ehr.) Grun. + C. obtisiuscula (Kütz.) Grun C. parva (W.Smith) Cleve + C. turgidula Grun. + Diatoma hiemale (Lyngbye) Heiberg Diploneis ovalis (Hilse) Cleve D. ovalis var. oblongella (Naegeli) Cleve + Eunotia arcus Ehr Frustulia rhamboides (Ehr.) De Toni. + Frustulia vulgaris Thwaites Gomphonema acuminatum Ehr G. constrictum Ehr

4 A. K. Çetin, B. Şen, V. Yıldırım ve T. Alp Tablo 1. in devamı G. intricatum Kütz G. olivaceum (Lyngby.) Kütz. + + Gyrosigma acuminatum (Kütz.) Rabh. + Hantzschia amphioxys (Ehr.) Grun. + + H. amphioxys var. maior Grun. + Navicula cari Ehr. + N. cincta (Ehr.) Kütz. + N. cryptocephala Kütz N. cryptocephala var. veneta (Kütz.) Grun N. cuspidata Kütz N. gracilis Ehr. + + N. pupula Kütz. + N. radiosa Kütz. + + N. reinhardtii Grun. + + N. rhyncocephala Kütz Neidium affine (Ehr.) Cleve + + N. binode (Ehr.) Hustedt + N. iridis (Ehr.) Cleve Nitzschia amphibia Grun N. apiculata (Gregory) Grun. + + N. gracilis Hantzsch. + N. linearis W. Smith N. palea (Kütz.) W. Smith N. sigmoidea (Ehr.) W. Smith N. sinuata W. Smith + + N. tryblionella Hantzsch + + Pinnularia acuminata W. Smith + P. biceps Gregory + + P. brebissonii (Kütz.) Rabh P. mesolepta (Ehr.)W.Smith + P. viridis (Nitzsch.) Ehr. + + Rhoichosphenia curvata (Kütz.) Grun. + + Stauroneis anceps Ehr. + S. phenicenteron Ehr Surirella linearis W. Smith S. robusta var. splendida (Ehr.)Van Heurck + S. ulna (Nitzsch.) Ehr Tartışma ve Sonuç Yüzey su kaynakları bakımından son derece zengin olan bölgemizdeki göllerin bentik diyatome florasını belirlemek amacıyla Orduzu Baraj Gölü nde yapılan bu çalışmada 4 ü Centrales 67 i Pennales ordosuna ait olmak üzere toplam 71 takson belirlenmiş ve baraj gölü bentik diyatome florasında Türkiye Diyatome Florası için yeni kayıt tespit edilememiştir. Gölde tespit edilen taksonlar, ülkemizin değişik göllerinde belirlenen diyatomelerle büyük ölçüde benzerlik göstermiştir [2,4,6,9,10,11,13]. Orduzu Baraj Gölü epipelik diyatomeleri 21 cinse ait 58 takson ile temsil edilmişlerdir. Bu taksonların sedimanlar üzerinde bulunuşu farklılık göstermesine rağmen ülkemiz baraj gölleri sedimanları üzerinde tespit edilen diyatome florası ile önemli farklılık göstermemiştir. Çubuk Baraj Gölü nün epipelik algleri 4

5 Orduzu Baraj Gölü (Malatya, Türkiye) Bentik Diyatome Florası içerisinde Cyclotella, Amphora, Nitzschia, Navicula ve Caloneis cinslerine ait türler yüksek sayılarda kaydedilirken, epilitik algler içerisinde Amphora ovalis, Caloneis silucula, Cymbella cymbiformis, C. ventricosa, Cyclotella ocellata, Navicula cryptocephala, N. cryptocephala var. veneta, Gomphonema olivaceum, Nitzschia angustata, N. palea ve Surirella ovata yaygın olarak bulunmuştur [10]. Orduzu Baraj Gölü bentik diyatome florasının belirlendiği bu çalışmada da gerek epipelik gerekse de epilitik diyatomeler tür kompozisyonu bakımından benzerlik gösterirken Cymbella, Navicula ve Nitzschia cinslerine ait taksonlar çeşitlilik bakımından diğer diyatomelere oranla daha önemli olmuşlardır. Navicula, Amphora ve Cymbella cinslerine ait türlerin epipelik diyatome florası içerisindeki baskınlığı Tortum Gölü nde yapılan çalışmada da vurgulanmıştır [2]. Özellikle Navicula türlerinin epipelik algler arasında dominant grubu oluşturduğu belirtilmektedir. Orduzu Baraj Gölü bentik diyatomeleri arasında da Navicula cinsine ait türlerin çeşitliliği hemen göze çarpmaktadır. Benzer şekilde Altınapa Baraj Gölü sedimanları üzerinde tespit edilen diyatomeler [13], ülkemiz baraj gölü sedimanlarında ve Orduzu Baraj Gölü sedimanları üzerinde belirlenen diyatomelerden farklı bir kompozisyona sahip değildir. Nitzschia palea, Navicula cryptocephala, N. cryptocephala var. veneta Cymbella amphicephala, Navicula cuspidata, Cymbella microcephala, Caloneis ventricosa, Cymatopleura solea nın Altınapa Baraj Gölü sedimanları üzerinde önemli olurken bu diyatomeler bu çalışmanın yapıldığı baraj gölü bentik diyatomeleri içerisinde de kaydedilmişlerdir. Bentik diyatomelerin kompozisyonu ve mevsimsel değişim modelleri göl, gölet ve baraj göllerinde yapılan çeşitli çalışmalarda incelenmiş, benzerlik ve farklılıklar ortaya konulmuştur. Bentik diyatomelerin dağılımları ve çoğalmaları üzerinde pek çok faktör etkili olmakla beraber ışık şiddeti ve su sıcaklığının çok önemli bir yerinin olduğu yapılan çeşitli çalışmalarda vurgulanmıştır [16, 24]. Ayrıca, suyun kimyasal bileşimi ve alglerin üzerinde yaşadığı sedimentin kimyasal yapısının da gerek algal floranın kompozisyonu gerekse de alglerin çoğalması üzerindeki etkisi önemlidir. Round [24], Amphora ovalis, Navicula cryptocephala, N. pupula, Cymatopleura elliptica ve C. solea nın alkali sularda bulunduğunu bildirmiştir. Çubuk ve Bayındır Baraj Gölü bentik alglerinin çok önemli bir bölümünü oluşturan diyatomelerin alkali sularda dağılım gösteren bir diyatome florasına sahip oldukları belirtilmiştir [10,11]. Orduzu Baraj Gölü Bentik diyatome florası içerisinde de hafif alkali sularda bulunan diyatomelerin yaygın olarak bulundukları tespit edilmiştir. Orduzu Baraj Gölü nde tespit edilen taksonların bazıları farklı habitat özelliği göstermiştir. C. cuspidata, Frustulia rhamboides, H. amphioxys var. maior, Navicula cari, N. cincta, Neidium binode, Nitzschia gracilis, Pinnularia acuminata, P. mesolepta, Stauroneis anceps ve Surirella robusta var. splendida yalnızca epipelik örneklerde görülürken, Cymbella ehrenbergii ve Navicula pupula ya ise sadece epifitik örneklerde, Caloneis bacillum, Cymbella leptoceros, C. parva, C. turgidula, Diploneis ovalis var. oblangella ve Gyrosigma acuminatum a ise epilitik örnekler içerisinde rastlanılmıştır. Bu bulgu diyatomelerin tutunmak için bazı substratları tercih ettiği şeklinde yorumlanabilir. Benzer şekilde bazı bentik alglerin aynı ortamda farklı substratlar üzerinde bulunma özellikleri gösterdikleri yapılan çalışmalarda da belirtilmiştir [2,3,4,6,14]. 5

6 A. K. Çetin, B. Şen, V. Yıldırım ve T. Alp Yurdumuzun diğer bölgelerindeki göl, gölet ve baraj göllerinin bentik alglerinin belirlendiği çalışmalarda planktonik formlar olarak bilinen Centrales üyeler sedimanlar üzerinde sayıca önemli miktarlarda olmamakla beraber tespit edilmişlerdir [3,11], ancak Altınapa baraj Gölü sedimanları üzerinde yapılan calışmada Centrales üyelerinin bol ve yaygın oluşu, akış hızı ile sürüklenen organizmaların kıyı bölgesindeki sedimanlar üzerinde birikmesi sonucu ortaya çıktığı şeklinde açıklanmaktadır [13]. Orduzu Baraj Gölü sedimanları üzerinde de Centrales takımından Cyclotella comta, C. küetzingiana, C. meneghiniana ve C. ocellata tespit edilmişlerdir. Ancak bu diyatomelerin tespit edilme sıklığı ve bolluğu çok önemli olmamıştır. 4. Kaynaklar 1. O. Obalı, Mogan Gölü Fitoplanktonunun Mevsimsel Değişimi, Doğa Bilim Dergisi, A 2,8,1, , Z. Altuner, G. Aykulu, Tortum Gölünün epipelik alg florası üzerinde bir araştırma. İst. Üniv. Su Ür. Der. 1 (1): , B. Şahin, Algal Flora of Lakes Aygır and Balıklı (Trabzon, Turkey), Tr.J.of Botany, 24,35-45, B. Şahin, Epipelic and Epilithic Algae of Dağbaşı Lake (Rize-Turkey), Tr.J.of Botany, 25, , B. Şen, A.K. Çetin, Seasonal Dynamics of Benthic Diatoms in a Reservoir in South-East Turkey, Proceedings of the 10th International Diatom Symposium. Joensuu, Finland, , B. Şen, M. Çağlar, G. Toprak Pala, Tadım Göleti (Elazığ) Diyatomeleri ve Yıl İçindeki Dağılımları, F. Ü. Fen ve Müh. Bilimleri Dergisi, 13,2, , Ş. Ünal, Beytepe ve Alap Göletlerindeki Bazı Bentik Diyatome Cins ve Türlerinin Mevsimsel Değişimi, Doğa TU. Biyol., 13, 1, 1-7, G. Aykulu, O. Obalı, Phytoplankton Biomass in Kutrtboğazı Dam Lake, Communication. C 2, 24, 29-45, Z. Altuner, H. Gürbüz, Tercan Baraj Gölü Bentik Alg Florası Üzerinde Bir Araştırma, Tr. J. of Botany, 20, 41-51, A. Gönülol, Çubuk-I baraj Gölü Algleri Üzerinde Araştırmalar II. Kıyı Bölgesi Alglerinin Kompozisyonu ve Mevsimsel Değişimi. Doğa Bilim Dergisi, A2,9,2, , A. Gönülol, Studies on the Benthic Algae of Bayındır Dam Lak,. Doğa TU. Botany. 11, 1, 38-55, A. Gönülol, O. Obalı, Seasonal Variations of Phytoplankton Blooms in Suat Uğurlu (Samsun- Turkey), Tr.J.of Botany, 22, 93-97, K. Yıldız, Altınapa Baraj Gölü Alg Toplulukları Üzerinde Araştırmalar Kısım II. Sedimanlar Üzerinde Yaşayan Alg Topluluğu, Doğa TU. Bio. 10, 3, , B. Şen, Hazar Gölü (Elazığ) Alg Florası ve Mevsimsel Değişimleri Üzerine Gözlemler Kısım I. Litoral Bölge, IX. Ulusal Biyoloji Kongresi, 3: , A.K. Çetin, B. Şen, Keban Baraj Gölünün Bacillariophyta Dışındaki Algleri ve Mevsimsel Değişimleri, F.Ü.Fen ve Müh.Bilimleri Der. 9 (2), 45-59, A.K. Çetin, B. Şen, Diatoms (Bacillariophyta) in the Phytoplankton of Keban Reservoir and Their Seasonal Variations, Doğa Tr. J. of Botany 22, 25-33, F.E. Round, An Investigation of two Benthic Algal Communities in Malharm Tarn, Yorkshire, J. Ecol., 41, ,

7 Orduzu Baraj Gölü (Malatya, Türkiye) Bentik Diyatome Florası 18. A. Sladecokova, Limnological Investigation Methods for the Perphyton (Aufwouch) Community, Bot. Rev., 28, , F. Hustedt, The Pennate Diatoms, Koenigstein: Koeltz Sci. Books, H. Germain, Flora Des Diatomées: Diatomophcées des eaux douces et saumatres du Massif Armoricain et des contrées voisines d Europe occidentale, Société. Nouvelle des Editions Boubée, Paris, K. Krammer, H. Lange-Bertalot, Bacillariophyceae 3. Teil: Centrales, Fragilariaceae, Eunotiaceae. Süswasserflora von Mitteleuropa. (eds H. Ettl, J. Gerloff, H. Heynig and D. Mollenhauer),Gustav Fischer-Verlag, Stuttgart, R. Patrick, C.W. Reimer, The Diatoms of the United States. Vol. I. Philadelphia, Acad. Sci R. Patrick, C.W. Reimer, The Diatoms of the United States. Vol. II, Philedelphia, Acad Sci F.E. Round, The Ecology of Algae, Cambridge University Press,

8 A. K. Çetin, B. Şen, V. Yıldırım ve T. Alp 8