BİTKİ KULLANIMI DERS NOTU

Transkript

1 BİTKİ KULLANIMI DERS NOTU Bitkilendirme ya da bitkilendirme tasarımının amacı nedir? diye bir soru sorulduğunda buna verilebilecek cevap: insan yaşamının kalitesini ve canlılar dünyası ile insanın ilişkilerini iyileştirmektir. Peyzaj tasarımı ve özellikle de bitkisel tasarım bu her iki amacı da gerçekleştirir. Bitkilendirme tasarımı sayesinde yaşadığımız çevreden en iyi şekilde yararlanabiliriz, zira iyi yapılmış bir bitkilendirme tasarımı yardımıyla çok sınırlı bir yararlanma ve faydalanma yerine, çok yönlü kullanıma ve yararlanmaya dönük peyzajların yaratılması mümkündür. Ayrıca bitkilendirme tasarımı, insan ile doğa arasındaki dengeyi yeniden sağlamada yardımcı olur. Yaban hayatı için önemli sağlam, dayanıklı sığınak ve barınaklar oluşturan doğala yakın korunmaya değer bitki toplumları ile yeniden yaratılan vejetasyon formasyonları bu hedefe ulaşmayı sağlar. Bitkilendirmeler hem yabani hem de kültür bitkilerinin estetik açıdan güzellikleri sergilemelerine imkan verirler. Bitkilerin görünüşü, kokusu, çiçeklerinin güzelliği, yaprakları ve meyveleri ve hatta dallardan kaynaklanan rüzgar ve yağmurun sesi insanların günlük yaşamlarının kalitesini sınırsız ölçüde arttırmaya yeterli olabilir. Bitkilendirmeler için verilebilecek bu üç neden birbirinden kesinlikle bağımsız değildir. Örneğin bir ormanın çok zengin bir bitki örtüsüne sahip olması ve yaban hayatı bakımından değerli olması hem doğa araştırmacılarının hem de bu konuda çok fazla tecrübesi olmayan insanları estetik açıdan tatmin edecektir. Şeritler halinde çitlerle bezenmiş bir peyzaj parçası hem yaban hayatı için sığınma ve üreme imkanı, hem de çok farklı bir görsel özellik ve çekicilik yaratır. Tarih boyunca bitkilendirmeler tanzim ve tertipleri arazinin insan tarafından kullanılmasını ifade etmiştir. Bu durum sadece tarım, orman ve diğer ürünlerin yetiştirilmesiyle sınırlı değildir, ekonomik amacı olmayan bitkilendirmelerde de geçerlidir. Örneğin İran daki bahçelerin planları da zamanın çok fonksiyonel tarım peyzajlarından adapte edilerek hazırlanmıştır. Eşit aralıklarla düzenli bir şekilde dikilmiş olan meyve ağaçları ve su kanalları gibi unsurlar eğlence ve zevk amacıyla düzenlenmiş bahçelere adapte edilmiştir. 18. ve 19. yüzyılda İngiltere de tarım yapılan tarlalar ile otlakları kuşatmak amacıyla çitler tesis edilmiştir. Böylece çiftçilik faaliyetlerinin daha etkin bir şekilde yürütülmesi planlanmıştır. Bu tesis edilen çitlerin koruma ve barındırma gibi özellikleri sayesinde İngiltere nin pastoral peyzajını hem çekici hem de daha produktif hale getirmiştir. Peyzajın bu özellikleri, kentlerdeki bahçelerde, parklarda ve kamuya açık alanlarda da çitlerin tesis edilmesine neden olmuştur. İnsanın konforu ve zevk alması düşünülen her yerde, peyzajın bu özellikleri yaratılmaya çalışılmıştır. 1

2 Çevre tasarımcıları her çeşit arazi kullanımı ve akitiviteyi planlamak zorunda kalabilirler. Bu aktiviteler çok uzak mesafede yer alan özel ya da çok zor ulaşılan peyzajlara ender olarak yapılan ziyaretlerden, kent merkezlerinde çok yoğun olarak kullanımlara kadar değişen ölçeklerde olabilirler. Evde yapılan aktiviteler, oyun, iş, öğrenme veya aktif ve pasif rekreasyon olabilir. Bu sayılan aktivitelerin hepsi, yeterli miktarda mekan, uygun mikroiklim ve yine estetik açıdan da tatmin edici olan, ancak aynı zamanda yer döşeme, oturma ve ulaşım tesislerine sahip olan bir çevreye ihtiyaç gösterirler. Bitkilendirme bu fonksiyonları yerine getirebilecek bir çevrenin yaratılmasında yardımcı olur. İnsan aktivitelerinin çoğu, binalara, yollara, park yerlerine, yapay strüktürlere ihtiyaç gösterir. Bitkilendirme tasarımı alelade, özensiz yapılmış mimarinin veya mühendislik çalışmalarının hatalarını gizlemek ve keskin hatları yumuşatmak amacıyla yapılan çalışmalarla sınırlı değildir. Bunlardan çok daha fazlasıdır. Zira bitkisel tasarım yapay strüktürleri, bunların görsel açıdan rahatsız edici özelliklerini azaltarak, mevcut vejetasyonda meydana gelen bozulmaları iyileştirerek, çekici ve davet edici bir mekan yaratarak, çevresi ile bütünleştirir. Tamamen yeni yapılan bir bitkilendirme ya da mevcut vejetasyonun korunması çok farklı amaçlara hizmet edecek iyi bir yeşil alan tasarımının önemli bir elemanıdır. Çok iyi ve başarılı bir şekilde yapılmış bitkilendirme tasarımı fonksiyonun ve kullanma ihtiyaçlarının en uygun ifadesidir. Örnek olarak bir çocuk oyun alanını ele alalım. Çocukların oyun oynayabilmeleri için salıncaklar ve tırmanma strüktürleri gibi aletler çocuk oyun alanının en önemli elemanlarıdır. Ancak oyun için en iyi ortamı tek başlarına yaratamazlar. Daha başka şeylere de ihtiyaç vardır. Her şeyden önce sıcak bir mekanın olması gerekir. Gürültüye neden olan oyunlar ile sessiz sakin ortamlarda oynanacak oyunlar birbirinden ayrılmalıdır. Koruma amacıyla gerçekleştirilecek kuşatma, yaşlı çocuklara bağımsız olma hissi vermelidir. Macera oyunlarına ve yaratıcı aktivitelere imkan sağlanmalıdır. Yaratıcılık ve hayal gücü gerektiren oyunlar için gerekli ön şartlar yaratılmalıdır. Bu belirten hususların çoğu bitkilendirme ile sağlanabilir. Bir çit ya da çalı kuşağı kuşatabilir, koruma sağlayabilir ve mekanları birbirinden ayırabilir. Ağaç ve çalılar birlikte bütünlük arz eden bir ortam yaratabilirler. Ağaç evler, kulübeler yapılabilir. Ağaçlara tırmanılır ya da dallarında sallanılır. Ayrıca bu ortamda yaşayan bitki ve hayvan türlerini de keşfetme ve tanıma imkanı bulacaklardır. Yaratılacak ortamın, bu kullanımlara imkan tanıyabilmesi için, yapılacak bitkilendirmenin uygun olması gerekir. Bitkilendirmede seçilecek türler, insan zararlarına karşı dayanıklı, birbirinden farklı ve incelenmeye özendirici özelliklere sahip türler arasından seçilmelidir. Bir başka deyişle kent merkezinde ya da daha çok yaşlıların kullanacağı bir açık yeşil mekanın düzenlenmesinde kullanılacak ağaç ve çalı türlerinden farklı olmalıdır. Çevresel tasarım çalışmalarında dikkat edilmesi gereken en önemli hususlardan biri de, düzenlenecek alanın birden fazla fonksiyonu yerine getirecek şekilde tasarlanmasıdır. Bu konuda en başarılı çalışmalar ormancılık sektöründe görülmektedir. 2

3 Özellikle Orta Avrupa ülkelerinde, daha önceleri arazinin büyük bir kısmı sadece odun üretimini amaçlayan ağaçlandırma çalışmalarına ayrılırken, görsel güzelliğe ve bitki ve hayvan türlerinin korunmasına çok fazla önem verilmemiştir. Günümüz ormancılığında ise, durum tamamen farklıdır: Rekreasyonel kullanım, görsel güzellikleri değerlendirme, yaban hayatını koruma öncelikli hedefler arasındadır. Kolaylıkla ulaşılabilen ve görülebilen orman kenarları doğal yerli türler ile bitkilendirilmekte ve mevcut değerli habitatlar korunmaktadır. Bitkilendirme tasarımı: Doğal vejetasyon süreci yönetimi olarak Bitkisel Tasarım İnsan tarafından peyzajda oluşan zararların ortadan kaldırılması ve insan ihtiyaçlarının karşılanması, bazı durumlarda bitkilerin boş yerlere yerleşmesi ve bir sıralı düzen içinde gelişmesi suretiyle insan müdahalesine gerek kalmadan kendiliğinden sağlanır. Avrupa ülkelerinin çoğunda kent içinde boş kalmış alanları spontane bir şekilde işgal eden bitki örtüsü, bu alanı kentin en önemli kamusal alan haline dönüştürmektedir. Zira içinde barındıkları zengin bitki örtüsü sayesinde çocuklar için bulunmaz bir oyun yeri, doğa severler için de iyi bir gözlem ve araştırma mekanı olarak hizmet vermektedir. Kırsal mekanda ise aynı durum yani tesis edilmiş yol şevleri için geçerlidir. Yola bitişik tarlaların istenmeyen otsu bitkileri çiçekleriyle bu şevleri tamamen kaplar ve eşsiz bir görünüm sunar, zamanla çok farklı çayır ve çalı toplumlarına dönüşür. Peyzaj tasarımcılarının doğanın yardıma ihtiyacı olduğu yerlerde müdahale etmesi ve yardımcı olması çok doğaldır. Bazen süksesyon yani bitkilerin alana yerleşmesi ve alanı kaplaması çok yavaş seyredebilir. Bu durumda, eğer çıplak ve fazla eğimli bir yamaç söz konusu ise, bu yamaçta bitkilerin yetişmesi çok yavaş olduğunda erozyon söz konusu olabilir. Bu nedenle süreci hızlandırmak amacıyla peyzaj mimarı müdahale edebilir. Ya da kendiliğinden gelişen spontane vejetasyon gelişimi yönlendirilir. Örneğin doğal yerli ağaç ve çalı türlerini eklemek suretiyle oluşturulmakta olan orman toplumlarının tür çeşitliliği zenginleştirilir. Vejetasyonun doğal sürecinin yönlendirilmesi verilen bu iki örnek ile açıklanmaktadır. Ancak buradaki müdahaleler insan kullanımı için gerekli olan minimum düzeyde gerçekleşir. Bu örneklerde gördüğümüz spontane, yani kendiliğinden gelişmiş olan doğal vejetasyonu tamamen yapay olan bir bitki örtüsü ile değiştirmek için hiçbir neden yoktur. Aslında estetik açıdan doğal spontane vejetasyonun daha değerli olduğu göz önüne alınırsa, spontane gelişen doğal yerli bitki örtüsünün korunması için yeterli neden mevcuttur. Örneğin böyle bir bitki örtüsü yörenin özelliklerini yansıtır ve yaban hayatı için daha uygun habitatlar oluşturur. Bu durum da yöre halkının yararınadır, zira estetik açıdan daha çekici ve tür çeşitliliği bakımından daha zengin bir peyzaja sahip olurlar. Bitkilendirme tasarımı büyük oranda doğa üzerinde hakimiyet kurmaya yöneliktir.bunun en ekstrem örneği tamamen ekzotik ve hassas bitkilerle düzenlenmiş ve çok yoğun bakım uygulanan bahçelerdir. Bu bahçeler sürekli bir şekilde hortikültürel müdahaleler ve bakım yapılmaksızın varlıklarını sürdüremezler. 3

4 Bazı durumlarda ve bazı yerlerde tamamen yapay ekzotik ve hassas türler ile bitkilendirme yapılır. Bu tarz bitkilendirmeler için, daha az müdahale ve bakım gerektiren ekolojik yaklaşımlı bitkilendirmelerden, daha kötü ya da daha iyi denemez. İyi bir tasarım, düzenlenen alana ve alanda düşünülen fonksiyonlara uygun olan bitkilendirme tarzını ve yönetim şeklini seçebilen tasarımdır. İyi tasarım genellikle bitkilendirmenin göreceği fonksiyonları doğal gelişim sürecine yapılacak müdahaleleri en az düzeyde tutarak gerçekleştiren tasarımdır. Bunun için geçerli olabilecek iki neden vardır. Bunlardan birincisi, daha az iş gücü ve daha az materyal kullanılacağından maliyetin azalmasını sağlar. İkinci neden ise tartışılabilir. Çünkü en fazla değer verdiğimiz husus çevreyi algılayışımıza bağlıdır. Eğer çevre etiği açısından konuya yaklaşılırsa, doğa elbette çok değerlidir ve doğaya elbette daha fazla saygı gösterilmesi ve daha fazla yer ve mekan sağlaması gerekir. Bu yapıldığında, çok az oranda insan müdahalesiyle, gelişimini sağlamış oluruz. Ancak bütün bu söylenenlerden her yerde Doğala yakın bir bitkilendirme ve bakım yapılmalıdır gibi bir anlam çıkarılmamalıdır. Asıl önemli olan, mevcut doğal vejetasyon çok haklı bir neden olmadıkça yok edilmemelidir. Hem bitkilendirme tasarımı hem de daha sonra yapılacak bakım çalışmaları geniş anlamda doğala yakın vejetasyonun gelişim sürecinin yönetimi şeklinde düşünülebilir. Farklı bitkilendirme tipleri, farklı oranlarda müdahaleleri gerekli kılar ve böylece arzulanan bitki toplumları oluşturulur ve bakım yapılır. Estetik amaçlı bitkilendirmeler: Bitkilendirmenin en önemli hedeflerinden biri de estetik açıdan zevk ve haz veren bir ortamın yaratılmasıdır. Bu gerçek hiçbir zaman için unutulmamalıdır. Peyzaj mimarları gerçekleştirdikleri peyzaj tasarımları ve bitkisel tasarımlarla insanları tatmin edici, zevkli, hoş mekanlarda yaşam imkanları sunmalıdırlar. Hoş ve bakımlı bir bahçeden veya yabani bitkiler ve hayvanlarla kontakt sağlayan bir bahçeden alınan haz ve duyguların zevki günlük yaşama önemli ölçülerde katkı sağlar. Ruhumuzun gerçek anlamda yenilenmesine yardımcı olur. Başarılı bir bitkilendirme tasarımı nedir? Ne demektir? Bitkilendirme tasarımının fonksiyonel, ekolojik ve estetik olmak üzere üç önemli amaca yönelik olabileceği belirtilmişti. Bitkilendirme tasarımının başarısı bir yerde bu üç önemli hususu ne derece gerçekleştirdiğine bağlıdır. Farklı bitkilendirme projelerinin farklı öncelikleri olacaktır. Bu gayet doğaldır. Her bir tasarımın önceliği çalışmalar esnasında, bu üç husustan hangisinin üzerinde daha çok durulduğuna bakılarak tespit edilebilir. 4

5 Örneğin bir koruma şeridi, rüzgara çok açık olan bir yerde tesis edilecek olursa, koruma fonksiyonu ana amaç olacaktır. Ancak yörede hakim olan doğal yerli bitki örtüsünün karakteri ve form, tekstür, renk gibi estetik özellikleri de yine göz önünde bulundurulması gereken hususlardır. Bunlar göz önünde bulundurularak koruma şeritleri oluşturulduğunda, şeritin profili ve geçirgenliği kendisinden beklenilen rüzgarı engelleme fonksiyonunu gayet iyi bir şekilde yerine getirmesini sağlayacaktır. Ayrıca mevcut değerli habitatları koruma ve yeni habitatlar yaratma imkanı sunacaktır. Böylece başarılı bir koruma şeridi böylece rüzgarın hızını ve istenilen mesafede turbulansı azaltırken, yörenin ekolojisine zarar vermeyecektir. Oluşturulan koruma şeridi içinde barındırdığı türler nedeniyle yeterince çekici ve yöre peyzajının karakteriyle uyumlu olacaktır. Bitkilendirmenin fonksiyonel performansı ve ekolojik uyumu, estetik değerine göre daha objektif kriterlerle değerlendirilebilir. Zira görsel olarak hangisinin daha uygun ve daha çekici olduğu hususunda görüşler arasında büyük farklılıklar olabilir. Estetik kriterler hakkında ise muhtemelen bir anlaşmazlık olabilir. Çünkü görsel açıdan uyumluluk ve çekicilik konusunda kişilerin düşünceleri birbirinden çok farklı olabilir. Bu gerçek, sadece farklı kişilerin farklı düşüncelerde olabileceği şeklinde kabul edilmemelidir. Zira aynı kişinin hayatının belli dönemlerinde ve hatta günün farklı zamanlarında içinde bulunduğu ruh haline bağlı olarak estetik değerlendirmeleri farklı olabileceği bilinmektedir. Eğer tasarımcı bir bitkilerndirme projesinin estetik başarısını değerlendirmek istiyorsa, kendisinin Hoşuma gidiyor mu? diye sorması ve Evet yanıtını alırsa bu kez Neden? diye sorması gerekir. Yanıt Hayır ise bu defa da Neden hoşuma gitmiyor? diye sorulmalıdır. Eğer tasarımcılar bu soruları eksiksiz ve sistematik bir şekilde cevaplandırmak istiyorlarsa, o zaman bitkilerin estetik özelliklerini ve kompozisyonlar şeklinde bir araya getirildiklerinde etkilerinin ne olabileceğini çok iyi bilmeleri gerekir. Bütün bu söylenenlere ek olarak, bitkilendirmenin estetiği tasarımcı tarafından değerlendirilirken, tasarımcının sorması gereken sorulardan biri de; Müşteri bundan hoşlanır mı? ya da Projeyi verenleri bu bitkilendirme tatmin eder mi?, Kullanıcılar bu bitkilendirmeyi beğenir mi? gibi sorular sorulması gerekir. Müşterilerin ve peyzajı kullananların zevki, eğitimli bir tasarımcıdan çok farklı olabilir. Bu yüzden onların önceliklerini ve ihtiyaçlarını bilmek ve bunları yerine getirmek tasarımcı açısından çok önemlidir. Tasarım Aracı Olarak Bitkiler Tasarımcıların hepsi ne tasarımcısı olursa olsun aynı prensipleri paylaşırlar. Fakat kullandıkları materyal ne ise; gerek fonksiyon gerekse estetik özellikleri bakımından farklıdırlar. Bu bakımından peyzaj tasarımcıları bitkilendirmenin temel prensiplerini incelemeden önce, kullanımlarını, bitkilendirme materyalinin ayırt edici özelliklerini tanıması ve öğrenmesi gereklidir. 5

6 Canlı Materyal Olarak Bitkiler Bitkiler gelişir, büyür ve sürekli olarak değişirler, ayrıca diğer organizmalarla karşılıklı ilişki içindedirler. Bitki toplumları sürekli olarak değişen bir durum gösterirler. Klimaks safhasındaki bir bitki toplumu Örneğin: yaşlı bir meşe toplumunun kompozisyonu dahi sürekli bir değişim içindedir, statik değildir. Çok yaşlanmış meşeler ölürler, açılan boşluklarda ot tabakasında genç fidecikler görülür. Zaman içinde ağaç tabakası giderek açılır ve genç ağaçlar boşlukları doldurmaya başlar. Bitki dünyası kendine özgü bir gelişim dinamiği gösterir. Bu gelişim sırası yönlendirilebilir, ancak hiçbiri değiştirilemez. Genetik özelliklerine bağlı olarak bitkinin büyümesi ve gelişimine ek olarak, vejetasyon sürekli olarak fiziksel çevre ile etkileşim halindedir. Yetişme ortamı şartları bitkilerin gelişiminde belirgin değişikliklere neden olabilir. Fakat yetişme ortamı şartlarından kaynaklanabilecek değişiklikler daima daha önceden tahmin edilemez ve çok kesin olarak kontrolü de mümkün değildir. Hava şartları, günlük veya yıllık değişimlere bağlı olarak verim miktarını, artımını, yaprak örtüsünü, çiçek ve meyvelerin üretimini etkiler. Deniz seviyesinden olan yükseklik, bakı, topografya ve yakın çevre, bölge iklimi ve belli yerel mekanlardaki mikro iklimi etkiler. Elverişli mikro iklim şartları hızlı boy miktarına ve gelişimine neden olur. Daha fazla çiçeklenir ve daha fazla miktarda meyve oluşturur. Elverişsiz mikro iklim şartları söz konusu ise aynı saha içerisinde bodurlaşmış bir gövde ve küçük yapraklar görülür. Farklı zamanlarda ışık kalitesindeki günlük ve mevsimlik değişiklikler ve atmosferdeki nem miktarı bitkilerin ve bitki kompozisyonlarının görsel niteliklerini etkiler. Bölgesel ve lokal olarak toprak özelliklerinin farklılaşması büyüme ve gelişme özelliklerini etkileyebilir. Örneğin; yayılma oranı, biyokütle üretimi, çiçek rengi, olgunlaşma ve büyüme şekli, zararlılara, bozulmalara ve hava zararlarına karşı dayanıklılık etkilenir. Her bitkinin gelişimi komşuları tarafından da etkilenir. Bir bitkinin komşuları gölge oluşturarak ve rüzgardan koruyarak mikro iklimi değiştirebilir. Nemi arttırır, fakat toprak yüzeyinde yağışı azaltır. Vejetasyon yetişme ortamının toprak şartlarını etkiler. Kısa süreli olarak nemin ve mevcut besin maddelerinin azalmasına neden olur. Ancak uzun süreli düşünüldüğünde çok önemli bir kaynak olan humusun miktarını arttırır ve besin maddeleri bakımından zenginleştirir. Bazı vejetasyon tipleri örneğin birçok konifer ve turbalıklarda yetişen çim bitkileri, yaprak çürüntüleri, biyokimyasal bileşimlerinden dolayı toprağın reaksiyonunu asidik ortama dönüştürür. Asidik ortamlarda ise organik maddelerin ayrışması güçleşir ve böylece besin maddeleri bakımından toprak fakirleşir. Örneğin; turbalık ortamlarda yetişen Betula spp. huş türleri, besin maddeleri yıkanmış olan turba topraklarını, yaprak çürüntüleri yardımıyla besin maddesi bakımından zenginleştirir ve genel olarak iyileştirir. 6

7 Hastalık ve zararlılar yapılan bitkilendirmelerin büyümesini be gelişmesini engeller. Genellikle kırsal alanlarda sığır, koyun, keçi, geyik ve tavşanlar belli bitki türlerini yiyerek beslenirler. Bundan dolayı bazı türlerin büyümesi ve gelişmesi engellenirken, yenilemeyen bitki türleri ise daha iyi gelişme imkanına sahip olurlar. Bu durum hem bitki formunun hem de bitki toplumunun kompozisyonunu belirlemede yardımcı olur. Son olarak insan baskısı bitkilerin büyüme ve gelişmesi üzerine çok önemli ancak daha önceden daha kolaylıkla tahmin edilemeyecek etkilerin de olabileceği belirtilmelidir. Örneğin; nüfusun yoğun olduğu yerlerde bitki dallarının kırılması, yaprak, çiçek ve meyvelerin koparılması, çöplerin atılması gibi tahrip edici davranışlar bitkilerin formlarının bozulmasına neden olabilir. Çok yoğun yaya trafiği, bisiklet ve motosiklet kullanımı, bitki örtüsünün alt tabakasında ağaç ve çalıların gelişimini ve yenilenmesini engeller ve toprak erozyonuna neden olur. Bu insandan kaynaklanan etkilenmeler dışında hakim olan moda ve zevk gibi faktörler de göz önünde bulundurulmalıdır. Zira bu husus çok belirgin bir şekilde yapay bitkilendirmelerin oluşumunu ve gelişimini etkiler. Halkın arzuları olan arzuları gereği öncelik verilen bitkiler düzenleme ve bakım çalışmalarında tercih edilirler, biçimsiz, bakımsız, çekici olmayan türler ise varlıklarını sürdürebilme şansını kaybederler. Bitkilerin büyüme ve gelişme dönemleri Bitkilerin farklı büyüme ve gelişme dönemleri tasarımcı için önemli olan bir başka konudur. Zira tasarımcı için bu dönemler çok güvenli bir şekilde önceden tahmin edilebilecek ve kontrol edilebilecek hususlar değildir. Fakat şu da unutulmamalıdır. Bu ritmik değişiklikler bir sorun olmaktan çok tasarımcı için bir yardım olarak değerlendirilmelidir. Bitkilerin birbirini takip eden büyüme ve gelişim dönemleri aslında ilgi ve heyecan uyandıran önemli bir kaynak olarak görülmelidir. Büyüme ve gelişim dönemleri çok büyük ölçüde farklılıklar göstermektedir. Günlük olarak çiçeklerin açma ve kapanma zamanı ve yıl içinde mevsimlerin dağılımı gibi. Bir bitkinin hayat döngüsü altı hafta kadar kısa bir süreyi kapsayabileceği gibi, örneğin kanarya otu veya çoban çantası; bin yılı aşkın bir süreyi de kapsayabilir. Örneğin; mamut ağacı (Seqouiadendron giganteum veya Pinus longaeva gibi) Tasarımcılar kullandıkları bitki türlerinin gelişim dönemlerindeki belirgin ve farklı özelliklerini tanımak ve bilmek zorundadırlar. Rekabetin göz önünde olduğu gençlik çağı, yaşlılık çağı normal olarak çok farklı olan boy ve büyüklük, büyüme şekli ve formu gibi özelliklere dayanarak kolaylıkla ayırt edilebilir. Farklı çağlarda bitkinin toplum içinde oynayacağı rolde bu yüzden farklı olacaktır. Bitki örtüsünün ya da vejetasyonun planlanması ve tasarımı esnasında önemli olan bir başka husus da peyzaj bakımı veya peyzaj amenajmanıdır. Bitkilendirme yapıldıktan sonra genç bireylerin dikkatli ve itinalı bir şekilde her yıl düzenli olarak yapılacak bir bakıma ihtiyacı vardır. 7

8 Ancak bu bakım çalışmaları eksiksiz yapılması halinde tasarımcının başlangıçta belirlediği amaç ve hedeflere ulaşmak mümkün olur. Bu periyot bir yerde orijinal bir düşüncenin şekillendiği ve tamamlanmış bir ürün olarak ortaya çıktığı periyottur. Bu periyot bazı riskleri de beraberinde taşımaktadır. Bitkilendirme projesi uygun olmayan hortikültürel yöntemlerle çalışılması ve yanlış uygulamalara gidilmesi sonucunda başarısız olabilir. Olumlu yönü ise peyzaj amenajmanı sayesinde çizim masasında düşünülen ve yapılandan çok daha fazla yapım imkanı tanınmasıdır. Bitki toplumlarının sürekli gelişimi ve çeşitliliğine karşı hemen doğrudan tepki verme ve yönlendirme imkanı vardır. Bitkilendirme tasarımında daha önceden tahmin edilemeyecek pek çok önemli husus vardır. Bunlar materyalin genellikle yapısından ve iklimin belirsizlik ve değişimlerinden, tasarımın ayrıntılarının iletişimde ortaya çıkan sorunlara ve uzun yıllar boyunca hizmet verecek olan bakım ekibine kadar sayılabilecek hususlardır. Bitki materyalleri ile bu peyzajı inşa etmek veya oluşturmak, çelik ile bir otomobili yapmak ya da tuğla ve harç ile sert peyzajı inşa etmeye benzememektedir. Bitkileri çok hassas bir çizim ölçeği ve maket ile gösterebilmek mümkün değildir. Çünkü bitkilerin görünümünün birkaç yıl geçtikten sonra nasıl olacağı konusunda hiçbir garanti verilemez. Her zaman için çok küçük bile olsa beklentilerden sapmalar olacaktır. Bu durum özellikle öğrencilere ve bitkilerin sınırlı ölçüde tanıyan tasarımcılara güçlükler yaratır. Bitki materyalleri ve yetiştiriciliği konusunda edinilen bilgi ve tecrübe sayesinde tasarımcılar stüdyoda yapmış olduğu çalışmaların sonuçları konusunda daha emin olacaklardır. Peyzaj tasarımcısı gözüyle bitkiler İnsan daima bitkilerden yararlanmıştır. Bu faydalanma besin kaynağı, yakacak, barınma ve alet yapımı şeklinde olmuştur. İnsanın bitkileri bilimsel olarak anlaması ve kavraması ve estetik açıdan değerlendirmesi ise çok uzun zaman sonra olmuştur. Bitkileri anlama, kavrama ve yararlı bir şekilde kullanabilmek amacıyla günümüzde bir çok bilimsel ve teknik araştırma yapılmaktadır. Bitkiler güzel sanatlarda ve el sanatlarında doğrudan ya da dolaylı olarak inspirasyon ve simge şeklinde ifade aracı olarak kullanılmaktadır. Buradaki esas soru, peyzaj tasarımında bitkiyi anlama ve kavramada farklı olan nedir? Botanikçinin, ekoloğun, hortikültüristin, ormancının, ressamın, floristin yaklaşımında farklı olan nedir? Birincisi peyzaj tasarımı yaklaşımı çok geniş bir paleti kapsamaktadır. Peyzaj tasarımcısı olarak botaniği bilmesi gerekir. Ekolojinin temel prensiplerini, hortikültürün ve ormancılığın bazı teorilerini bilmesi ve uygulaması gerekir. Ayrıca peyzaj tasarımcıları bir ressam gibi çizgiyi, tekstürü ve rengi görebilmeli ve değerlendirebilmelidir. Bitkileri kombine ederek herhangi bir gün veya anın önem ve anlamını ya da bir kişinin duygularını en iyi yansıtacak şekilde aranje eden florist gibi peyzaj tasarımcısı da mekanların tasarımında aynı beceriyi gösterebilmelidir. 8

9 Peyzaj tasarımlarının geniş olması, gereken bilgilere ek olarak bir konuda daha bilgi sahibi olmaları gerekir. Bu konu sadece peyzaj tasarımına özgüdür ve diğer disiplinlerle ortak bir yanı yoktur. Bitkilendirme sureti ile görsel ve mekansal kompozisyonun esaslarını öğrenmesi gerekir. Bu ise bitkileri peyzajda strüktür elemanları olarak anlamak ve kavramak mümkündür. Strüktürel elamanlar olarak bitkiler Bitkiler çok farklı ve çeşitli şekilde aranje edilebilecek yeşil yapı blokları gibi düşünülebilir. Burada aranjman sonrası ortaya çıkan ansamble sadece bir bitki koleksiyonunu oluşturmamakta, bilakis açık havada canlı ve değişen strüktürleri organize etmektir. Fakat her çeşit üç boyutlu tasarım sadece solid strüktürlerin son biçimi ve formlarıyla ilgilenmez, ayrıca bu formların tanımlandığı boş mekanlarla da ilgilenir. Bir binanın bir mobil veya parçasının ve bir heykelin kenarları ve yüzeyleri çevrelerindeki ya da içindeki mekanı sınırlandırır ve tamamlar. Bu sınırlandırma ve kuşatma mekanın hem estetik niteliklerini hem de belli fonksiyonel bir amacı olan yani toplantı, geceleme, oturma, araştırma vs. amacıyla kullanılabilecek bir mekan belirler. Bitkiler bazen bir araya gelerek bazen tek başlarına mekan yaratırlar. Bu yaratılan mekanlar tepe çatısının altında birbirlerinin arasında ya da bazen bir araya gelerek oluşturdukları yaprak örtüsünün altında yer alabilir. Bitkisel tasarımcı bitkileri kullanarak peyzaj strüktürleri yaratır. Bu peyzaj strüktürleri istenilen fonksiyonlara hizmet edecek hem mekanları tanımlar hem de alanların yaratılmasını yardımcı olur. Bitkilendirme strüktürleri çok farklı ölçeklerde olabilirler. En büyük ölçeği orman kuşakları meydana getirir. İşletme ormanları da peyzajın çerçevesini belirleyebilir. Ormanların oluşturduğu çerçeve içinde geniş alanlar kaplayan sanayi, konut, rekreasyon gibi kullanımlara yer verilebilir. Ancak çevreyi görsel açıdan olumsuz etkilemeyecek tarzda bu kullanımlar konumlandırılmalıdır. Bu tarz bir düzenleme ile imkan verilecek olan insan aktiviteleri iyileştirilmiş olan iklim şartlarından, korunmuş olan yaban hayatından ve bitkilendirmenin sağladığı genel görünümden olumlu etkilenecektir. Tek tek bireylerin çok daha küçük ölçekle yer aldığı bitkilendirmeler ve küçük insan gruplarının söz konusu olduğu hallerde, peyzaj strüktürünün oluşturulmasında bitkilendirme hayati bir rol oynar. Oyun alanları, kamusal ve özel bahçeler, gibi tesislerin hepsi değişik derecede sınırlandırma, kuşatma, koruma ve mahremiyeti sağlama amacıyla bitkilendirmelere ihtiyaç duyarlar. Bu bitkilendirmeleri, uygun boy ve büyüklükte ağaç ve çalıları kullanarak çok kolay şekilde ve çekici bir tarzda gerçekleştirmek mümkündür. Tek başına bir ağaç dahi bir mekan tanımlayabilir ve bir yeri belirleyebilir. Yanlara doğru uzanmış olan tepe çatısı yukarıda hacim sağlar. Aşağıda ise bunun etki sahası yer alır. 9

10 Bitki örtüsü bir başka deyişle vejetasyon peyzajda mekanları yaratmada strüktürel bir rol oynar. Bu bir yapıyı çevreleyen mekana çok benzer olarak görülebilir. Fakat burada ölçek çok daha büyüktür. Bu nedenle mimaride geçerli olan temel teoriler ve kavramlar peyzaj tasarımı ve bitkilendirme tasarımına uygulanabilir. Örneğin odalar, caddeler, meydanlar, arkadlar ve kolonadlar mimari mekanlardır. Mimarlıktan bilinmektedirler, peyzaj tasarımcılarının bildiği kavramlardır. Bu kavramlar bize benzer, ancak biraz daha gevşek ve dağınık bir şekilde bitkilerle yaratılabilecek mekanların değerlendirilmesinde yardımcı olur. Kent Tasarımında Ağaçlar adlı kitabında Henry Arnold kentsel çevrede ağaçların mekansal kullanımın aşağıdaki gibi özetlemektedir. Kentte ağaçlar canlı yapı materyalleridir. Mekansal sınırların oluşturulmasında kullanılır. Dış mekandaki odaların duvarlarını ve tavanlarını oluşturur ve bunu bir çok mimari materyale göre çok daha iyi bir şekilde yapar. Açık mekanlardan geçerek hareket etme hissini belirginleştirecek tarzda mekansal ritm yaratırlar. Dikkati çekmeyen mekanları yaratma yanında, ağaçlar binaların geometri, ritm ve ölçeklerini peyzajla bağlantılı hale getirmede ve peyzaja doğru genişletmekte kullanılır. Bu fonksiyon, mimarlıkta ağaçlar dekoratif olma ve sert hatları yumuşatma etkisinden çok daha fazla önemlidir. Bitkilendirme ile daha karmaşık ve akıcı mekanlar yaratılabilir. Bu tür mekanlar kendiliğinden spontane olarak gelişmiş ormanlık ve çalılık alanlar ile doğal duruma benzer tarzda yapılmış bitkilendirmelerde görülür. Farklı boyda ve sıklıkta ağaç ve çalıların oluşturduğu bitki örtüsü, boşluklar, patikalar ve açık alanlar bu alanlar en önmeli unsurlardır. Mekan yaratma çoğunlukla bitkilerin mimari fonksiyonu olarak tanımlanmaktadır. Bu tanım bir yerde mimaride ve peyzajda ortak olan mekansal kavramları dile getirmektedir, ancak strüktürel kavram tercih edilmelidir, çünkü strüktürel sözcüğü sadece dış mekanın çevresini belirtmekte, strüktürün süslemesini belirtmemektedir. Tasarımın amaçları açısından bu iki fonksiyonu birbirinden ayırmak yararlı olur. Aslında çoğu bitkilendirme birincil derecede strüktürel ya da ornamental diye ikiye ayrılabilir. Dekoratif Elemanlar Olarak Bitkiler: Bir binanın mimarı gibi, peyzaj mimarı da doğal olarak hem ana strüktürün mekansal boyutu hem de estetik detayları ile ilgilenir. Bitkiler estetik karakteristikleri bakımından çok zengindirler. Yaprakların, sürgünlerin, kabuğun, çiçeklerin ve meyvelerin görünümü, çiçeklerin kokusu, yaprakların aroması, kabuk ve yaprakların fiziksel tekstürü, ve hatta rüzgarda ve yağmurda çıkardıkları ses; bunların hepsi bitkilerin estetik karakteristiklerini oluşturan unsurlardır. İstenilen estetik özelliklere sahip ağaç ve çalılar ana strüktürel bitkilendirmeye ornamental özellik vermek amacıyla dikilirler. Bu durum bir binanın cephesinin süslenmesi ya da içinin dekore edilmesine benzerlik gösterir. 10

11 Bu nedenle yapılan bitkilendirme süslemeye yönelik bitkilendirme yani ornamental bitkilendirme diye adlandırılır. Bir başka yaklaşım da oluşturulan mekanın yüzeylerine verilecek detayı strüktürel bitkilendirmede kullanılan bitkilerin estetik özelliklerinden yararlanarak gerçekleştirmek olabilir. Bu durumda ornamental özelliği olan bitkiler kullanılmaz. Modern mimari ve peyzaj geleneğinde çok yaygın olan sade karakterli bir peyzaj yaratılmış olur. Uygulamada bir çok tasarım hm strüktür bitkilendirmesinin dekoratif karakteristiklerini hem de özellikle ornamental bitkilendirme kullanılır, böylece mekanları çerçevesi dekore edilmiş olur. Bitkilendirme tasarımının dekoratif nitelikleri hakkında çok yaygın ve haklı iki önemli kritik vardır. Bir yandan çok az sayıda güvenilir bitkiye dayanarak yapılan bitkiler monotonluğa yer açabilir. Diğer ekstrem unsur ise, tasarımın amacını ve estetik organizasyonu belirsiz hale getirecek kadar, çok fazla sayıda bitki türü kullanmaktır. Birinci hataya düşme nedeni genellikle bitkiler hakkındaki bilginin yetersizliğidir. Bu tecrübe eksikliğinden ve bitkilere karşı ilgisizlikten kaynaklanabilir. İkincisinde ise, bitkiler ile gerçek anlamda ilgilenilmekte ve her bitki değerlendirilmek istenmektedir. Halbuki her bitkiyi kullanma isteği, kompozisyon prensiplerini anlamak ve kavramak suretiyle frenlenmelidir. Başarılı ve kalıcı bir bitkilendirme elde edebilmek için bitkilerin seçimi ve kombinasyonu bilgilerin ışığında ihtiyatla yapılması gerekir. Bitki Seçimi Bitki piyasasında mevcut olan türler ve kültivarlar arasında boy, büyüme şekli, yaprak ve diğer özellikler bakımından muazzam bir çeşitlilik vardır. Bu durum tasarımcının doğru bitkiyi seçme görevini güçleştirmektedir. Etkin ve başarılı bir bitki seçimi için, tasarımcı önce bir prosedür gerçekleştirmelidir. Bu prosedüre göre bitkiler görsel tasarım karakteristikleri ve çok küçük farklılıkları dahi göz önüne alarak gruplara ayırmalıdır. Bu karakteristikler rahatlıkla üç ana başlık altında toplanabilir. 1. Fonksiyonel ve strüktürel karakteristikler 2. Görsel ve diğer duyusal özellikler 3. Bitkinin büyüme özelliği ve hortikültürel istekleri Bir bitkinin fonksiyonel ve strüktürel karakteristikleri bir bitkinin tasarımlanmış bir peyzajda kendisinden beklenilen rolü yerine getirebilme yeteneğini belirlerler. Örneğin bir bitkinin formu ve yaprak örtüsünün yoğunluğu bir alanı koruma, kapatma ve gölgeleme yeteneğini etkiler. Bir bitkinin toprak yüzeyine yakın kök gelişimi, toprağı tutma ve erozyonu önleme yeteneğini belirler. Fonksiyonel karakteristikler bitkilendirmenin fonksiyonel bir peyzaj oluşturmasına müsade ederler. Fonksiyonel bir peyzaj insan aktiviteleri için uygun bir çevre oluşturan, bunun yanında peyzajın ekolojisinin zarar görmesinden kaçınan bir peyzaj anlayışıdır. Bitkilendirmenin iklimsel ve biyolojik mühendislik konularını kapsayan fonksiyonlarına burada detaylı olarak yer vermek mümkün olmayacaktır. Burada üzerinde yoğunlaşılması gereken konu strüktürel karakteristiklerdir. 11

12 Bitkilendirmelerin sayesinde yerine getirilebilecek mekansal fonksiyonları belirlerler. Bu mekansal özellikler ya da nitelikler bitkilendirmenin estetik etkisi açısından birincil derecede önemlidirler. Bu olgu daha sonra mekan yaratma ve bileşik mekan konuları işlenirken tekrar gözden geçirilecektir. Üst düzeyde duyusal niteliklere sahip bir bitkilendirmenin en önemli öğeleri (unsurları) gövdelerin, yaprakların, meyve ve çiçeklerin görsel özellikleridir. Bu karakteristikler seçildiğinde ve kombine edildiklerinde, bunların önemi ve gerekli olan bakım alan üzerinde ornamental fonksiyonun önemine ve yerin görsel duyarlılığına göre farklı olacaktır. Örneğin bir bahçeyi bitkilendirdiğimizde, zamanımızın büyük bir kısmını bahçede geçireceğimizi düşünerek, güzel tablolar yaratabilmek için büyük emek harcarız. Bir büro avlusu için benzer bir görsel etki gerekli olabilir, özellikle büro sahibi yani müşteri, ziyaretçileri etkileyecek bir gösteri yapmayı düşünemiyorsa, bu durum geçerlidir. Bir milli parkta veya görsel açıdan ilginç bir sahada bir ormancılık veya koruma kuşağı bitkilendirildiğinde seçilecek olan bitkiler ev bahçesinde ya da büronun iç avlusunda olduğu gibi detaylara göre belirlenmek zorunda değildirler. Fakat çevredeki peyzajın karakterine duyarlı bir şekilde tasarımlanmalıdırlar. Özellikle yerli doğal vejetasyon ve seçilen türlerin yaprak, çiçek ve dallanma biçimleri bitkilendirilen alan ile uyumlu olmalıdır. Diğer taraftan restore edilen sahalarda, bitkilerin görsel ve estetik karakteristikleri daha az önemlidir. Aslında çok kötü bir şekilde belirlenmiş olan substratlarla kaplı alanlarda herhangi bir bitkiyi yetiştirebilmek, birincil derecede önemli bir husustur. Bu nedenle teknik konular, bitkilerin seçiminde yaprak ya da çiçeklerin görsel özelliklerine göre, daha ağır basar. Büyüme özelliği ve hortikültürel istekler habitatı ve türün işgal edeceği işi belirlemede önemlidir. Bu husus hem spontane vejetasyon toplumları, hem de insan tarafından oluşturulmuş asosiyasyonlar için geçerlidir. Tasarımcılar sağlıklı, hızlı gelişen ve sürdürülebilir bitki assosiyasyonları yaratmak istiyorlarsa, bu karakteristikler esas alınmalıdır. Özet olarak, tasarım ve bitki seçimi prosedürü, önce fonksiyonun, ardından mekan formu ve son olarak görsel karakterin belirlenmesi şeklindedir. Ancak böyle yapıldığında, bu rollerin her birini yerine getirecek olan uygun türler seçilip, aranje edilebilir. 12

13 Peyzaj Tasarımında ya da Bitkisel Tasarımda Fonksiyonel ve Estetik Unsurlar Peyzaj tasarımında bitki kullanımının daima hem fonksiyonel hem de estetik etkisi olur. Bir peyzaj tasarımında kullanım rahatlığı ne kadar çok arzulanırsa arzulansın ya da bir başka deyişle ne kadar önemli olursa olsun, tasarımcı estetik etkiyi de düşünmek zorundadır. Bundan dolayı her bir hususa göreceli olarak öncelik verilebilir. Bu önceliği dikte eden hususlar değişkendirler. Tasarımlanan alanın konumu ve özellikleri, bazen kullananların ihtiyaçları öncelik verilecek hususta etkin olabilirler. Ancak, peyzaj tasarımcıları olarak hiç bir zaman fonksiyonelliğin etkisini ve duyusal niteliklerin birbirinden bağımsız olduğunu düşünmemeliyiz. Viktor Papanek Gerçek Dünya için Tasarım adlı kitabında hem fonksiyonel hem de estetik nitelikleri içeren altı hususu belirleyerek bir artifaktın fonksiyonunu en geniş anlamda tanımlamıştır. Viktor Papanek bir artifaktın şeklinde başarılı bir fonksiyonu yerine getirebilmesi aşağıda belirtilen hususlarla yakından ilgilidir. 1. Tasarım ve üretimde uygun araçları, süreci ve materyalleri kullanan iyi bir metod. 2. Kolay ve etkili bir kullanım 3. Tasarım, yapay olarak oluşturulmuş istekler ve taleplere göre değil, gerçek, hakiki ihtiyaçlar için yapılır. 4. Tasarımı gerçekleştirildiği yerin ve zamanın sosyal ve ekonomik şartlarını yansıtması, yani telesis içeriğe sahip olması. 5. Kullanılan materyaller ve formlar, biçimler kullanıcıların zihninde beklenilen çağrışımları yapacak şekilde seçilmelidir. 6. Materyallerin ve form ve biçimlerin, doğal estetik özellikleri görecekleri fonksiyona uygun olmalıdır. Bu nedenle, fonksiyonel olması amacıyla yapılmış bir tasarımın en önemli kısmı estetik karakteridir. Burada nosyon iyi gözüküyorsa iyi çalışır deyişinde olduğundan farklıdır. Bu fark çok ince, fakat önemli bir farktır. Burada verilmek istenen mesaj: çok dar olarak tanımlanmış bir fonksiyonun rastlantı sonucu ortaya çıkmış görsel nitelikler olarak açıklayamayız. Özellikle peyzaj tasarımında, en iyi alternatifi seçebilmek için göz önünde bulundurulması gerekli olan kriterlerden biridir. Bir artifaktın estetik özellikleri kullanımlara bazı anlamları ifade edebilmelidir. Eğer biz peyzaj tasarımcıları olarak kullanıcıların gerçek ihtiyaçlarını dürüstlükle ve doğru bir şekilde göz önünde bulundurmak durumunda isek, bu anlam artifaktın fonksiyonu ve yapılma amacıyla uyumlu olacaktır. Tasarımlanmış bir peyzaj sadece büyük artifakt değildir, aynı zamanda çoğunlukla farklı kullanıcıların üst düzeyde bir entegrasyonunu gerektirir. Bir çok farklı fonksiyonlar normal olarak tek bir alan üzerinde bitkilendirmeler ile yerine getirilir. Bu fonksiyonlar, fiziksel alanın öne sürdüğü mekanlar ve problemler ile tasarımcının analizi ve kullanıcıların ihtiyaçlarından ortaya çıkmış olan tasarım amaçlarıdır. Sade bir şekilde ifade etmek gerekirse, tasarımcıların bitkilendirme ile yapmak istedikleri tasarım fonksiyonlarıdır. 13

14 Bir örnek vermek gerekirse, sosyal veriler analiz edildiğinde kullanıcıların, alanın korunaklı ve güneşli bir yerinde üst düzeyde mahremiyete ihtiyaçları olduğu ortaya çıkacaktır. Bu tasarımcıya bitkilendirme fonksiyonlarının mahremiyeti sağlamak için perdelemenin ve optimum mikro iklim için de koruma şeridinin gerekli olduğunu anlatmaktadır. Estetik etkiler daima olmasına rağmen, fonksiyonun bir başka aspekti olarak düşünülmelidir. Bazı peyzaj parçalarında estetik zevk tasarım birincil amacı olabilir. Bu özellikle, parklarda, bahçelerde, ornamental iç avlularda ve hastane gibi kuruluşların arazilerinde söz konusudur. Bitkilendirmede çok güçlü bir karakter ve üst düzeyde estetik zevk beklenebilir. Estetiği anlama ve kavrama tasarımının repertuarında önemli bir araçtır. Bu araç peyzaj şekillendirmede yardımcı olur. Tamamen fonksiyonel ve kullanıcılar tarafından daha çok değer verilen ve saygı gösteren bir peyzajın ortaya çıkmasını sağlar. Bitkilerin Strüktürel Karakteristikleri Bitkilerin strüktürel karakteristiklerinden söz edildiğinde, formun ve biçimin peyzajın mekansal strüktürüne katkı yapan yönleri kastedilmektedir. Olgunluk çağdaki boyu ve tepe genişliği, dallanmanın yoğunluğu, büyüme şekli ve büyüme hızı strüktürel karakteristik için çok önemli hususlardır. Bu özellikler bitkilendirilmiş çevrenin mekansal niteliklerini belirler. Düzenlenmiş Peyzajda Bitkilerin Mekansal Fonksiyonları: İnsan kullanımına yönelik mekanların tasarımı bitkilerin boyunun insan boyuna olan göreceli oranı çok önemlidir. Basit olarak plan üzerinde bitkilendirilen alanların tepe örtüsünün yüksekliğini ve türleri belirlemek, tasarım sürecinde en önemli safhadır. Çünkü bitkilendirmenin yüksekliği, mekansal tasarım için görüş, hareket ve fiziksel konfor gibi önemli imkanları belirleyecektir. Jakobsen (1977) çalılarla ve otsu bitkilerle yapılan bitkilendirmelerin kritik boylarının, toprak seviyesinde, diz boyunda, bel yüksekliğinde ve göz seviyesinde olduğunu belirtmektedir. Bu nedenle tasarımcıların bitki materyalini insan boyutunu temel alarak farklı kategorilere ayırmaları gerekir. 14

15 Tepe Örtüsü Yüksekliği Bitkiler Toprak seviyesi:..biçilen çimler, diğer otsu çimen bitkileri, yere sarılan ve yeri halı gibi örten otsu bitkiler ve çalılar. Diz boyunun altında:..yerde yatan, sürünen bodur çalılar, yarı çalılar ve kısa boylu otsular. Diz boyu-bel hizasında:...kısa boylu çalılar ve orta boylu otsular Bel hizası-göz seviyesinde:...orta boylu çalılar ve uzun boylu otsular Göz seviyesinin üzerinde:...boylu çalılar ve ağaçlar Gerçek boyutlar söz konusu olduğunda, tabi ki bu verilen sınır değerler farklı kişilere göre değişecektir. Yetişkinler için, bu farklılık çok fazla olmayabilir ve bu nedenle bitki seçimini pek fazla etkilemez. Fakat değişik yaşlardaki çocuklar ve tekerlekli sandalye kullananlar için, boy farkları çok daha fazla olacağı için, çocuklara ve engellilere hizmet edecek açık mekanların düzenlenmesinde bu hususun göz önünde bulundurulması gerekir. Tasarım esnasında bu kişilerin mekanları farklı şekilde kullanmalarına imkan tanıyacak tarzda düzenlemesine çalışılmalıdır. Yukarıda belirtilen her bir bitki örtüsü tipinin tasarım potansiyeli aşağıda açıklanmaktadır. Toprağı halı gibi örten bitkilendirmeler (halı gibi örten bitkiler): Bu kategoriye giren bitkilerin en önemli mekansal karakteristikleri ne görüş ne de hareket için bir engel oluşturmamalarıdır. Bu en kısa boylu kategoriye giren bitkiler, toprak seviyesinde bir yaprak örtüsü oluşturur. Bu örtünün yüksekliği bir kaç santimetreden daha fazla değildir. Bu kategori çim bitkilerini ve yere yapışık vaziyette yetişen otsu bitkileri kapsar, bu bitkilerle kaplı alanlar ya biçilir ya da hayvanlar otlatılır. Bu kategoriye ayrıca tamamen toprağa yapışık vaziyette yetişen çalılar da yer alır. Örneğin Juniperus Bar Harbour, Cotoneaster dammeri, Thymus lanuginosus ve sürünücü otsulara örnek olarak Lysimachia nummularia. 15

16 Yukarıda örnek olarak verilen bitkiler ve benzerleri halı şeklinde bitki örtüsü oluştururlar. Bu tip bitki örtüsü arazideki en küçük şekillerin dahi ortaya çıkmasına müsade eder. Bir başka deyişle, eğer arazinin modülasyonu bitkilendirmeden sonra da belirgin olarak kalacak ise, bu tarz bitki örtüsü uygun olacaktır. Eğer arazi yüzeyi düzgün ve dayanıklı ise, yayalar için sirkülasyon yüzeyi olarak da kullanılabilir. Bu durumda yer örtüsü tabi ki sert yer döşemelere göre daha az dayanıklıdır. Basılmalara karşı en dayanıklı ve toleranslı çim bitkileri, düzenli bir şekilde biçilen ya da otlatılan çim bitkileridir. Bu çim bitkileri sadece görsel açıdan çekici halı gibi yeşil çimenlikler oluşturmakla kalmazlar aynı zamanda yürüyüş, oyun, spor, bisiklet ve zaman zaman araç trafiğine uygun yüzeyler oluşturur. Bu özellikler, çim alanların padok şeklindeki küçük çimenliklerin ve diğer çayırlıkların özel ve kamuya ait yeşil alanlarda ve peyzaj parçalarında değerini ve popülaritesini arttırma nedenidir. Toprak seviyesindeki bitki örtüsü önemli bir dekoratif rol de oynayabilir. Halı şeklindeki bitki örtüsü tek başına ya da kaya, çakıl veya diğer yer döşemelerle birlikte toprak yüzeyini örtecek şekilde görsel bir tablo şeklinde ortaya çıkar. Farklı türlerin yapraklarının ve çiçeklerinin özelliklerinden yararlanılarak, toprak yüzeyinde iki boyutlu modeller çizmek ve oluşturmak mümkün olur. Diz boyunun Altında Boylanan Çalılar ve Otsular: Daha yüksekte bir yaprak örtüsü oluşturmalarına rağmen, diz boyunun altında boylanan çalılar ve otsular bitkilendirmelerde daha farklı imkanlar yaratırlar. Bunlardan bir çoğu, genel olarak yer örtücüler diye bilinmekte ve adlandırılmaktadır. Bu kategoride yer alan bitkiler yetişme ortamı şartlarına yani iklim ve toprak şartlarına çok iyi uyum sağlamış, istenmeyen bitkilerle rekabet edebilecek ve kendiliğinden yetişen ve boş yerleri işgal eden bitkilere yaşam imkanı tanımayan bitkilerdir. Peyzaj bitkilendirmelerinde istenmeyen otsu bitkilerle mücadele edebilmek ve böylece bakım masraflarını azaltmak için çok sık ve yoğun bir yaprak örtüsü oluşturan çok yıllık yer örtücüler büyük önem taşır. Yer örtücülerin bu bakım masraflarını azaltıcı ve kolaylaştırıcı özellikleri yanında, kısa boylu bir yaprak örtüsü oluşturması nedeniyle tasarım fonksiyonlarını da yerine getirirler. Örneğin dikkat çekici ağaç, çalı ve boylu otsuların yer alacağı kompozisyonlarda platform fonksiyonu görürler. Böylece gösteri amacıyla kullanılmış olan bitkilerin daha iyi bir şekilde algılanmasını sağlarlar. Bir başka fonksiyonu da rasgele bir araya getirilmiş olan diğer elemanları ortak bir zeminde toplama ve birleştirmedir. Yayılıcı ve sürünücü yer örtücülerin bir çoğu aşağıya doğru yayılarak dik ve eğimli yüzeyleri kaplarlar ve aşağıya doğru sarkan bir perde oluşturur. Sarılıcı yer örtücüler bunun dışında tabi ki duvarları, çitler ve diğer strüktürleri de çok hızlı ve iyi bir şekilde kaplarlar. 16

17 Bu özellikleri nedeniyle çok hızlı gelişen sarılıcılar perdelemede ve kuşatmalarda, arzu edilen yüksekliğe kadar çok daha hızlı ve kısa sürede ulaşacaklarından, serbest büyüyen çalılara göre çok daha avantajlıdırlar. Bir başka avantajı da mekanları bölümleme ve görünümleri kapatma ve perdelemede, çalılara göre çok daha dar bir şerit üzerinde yetişebilmeleridir. Birçok sarılıcı ve tırmanıcı bitki yatay ve düşey düzlemleri kesintisiz bir yaprak örtüsü ya da mantosu elde etmek (oluşturmak) amacıyla dikilebilir. Genişleyen yaprak örtüsü banklardan ve duvarlardan aşağıya doğru uzanarak eğimsiz arazide yayılır. Böylece düşey, yatay ve eğimli düzlemler arasındaki açıyı maskeler ve yumuşatır. Eski ve yeni strüktürleri sarılıcı bitkiler çok çabuk kaplayarak, peyzaja duyarsız bir şekilde gerçekleştirilmiş olan strüktürlerin ya da arazi modülasyonlarının birbirine aitmiş ve bir bütün oluşturuyorlarmış gibi algılanmasını sağlarlar. Ayrıca yapılan düzenlemede bitkilerin gelişimine bağlı olarak olgunlaşmış hissini uyandırırlar. Tasarımda genellikle görsel bir etkiyi azaltmaktan çok, arazi modülasyonundan kaynaklanan etkiyi vurgulamak arzulanır. Biçilmiş çim alanlarının veya yere yapışık vaziyette gelişen, yumuşak tekstürlü yer örtücülerin oluşturduğu halı görünümündeki bitki örtüsü en az derecede yapılmış arazi modülasyonlarının yükselti eğrilerini takip ederek ve arazi röliyefinin yarattığı ışık ve gölge modelleri ile ortaya çıkarırlar. Yamaçlardaki çok belirgin kesintiler kontras oluşturacak yapraklara sahip yer örtücülerin kullanılmasıyla vurgulanması mümkündür ve yapılması iyi olur. Kısa boylu bitkilendirmelerin sert ve yumuşak peyzajların kenarlarının kompozisyonda önemli bir rolü vardır. Diz altında boylanan bitkilerle yani yer örtücülerle yapılan bitkilendirmeler, farklı kullanımlara sahip, sert peyzaj ve yumuşak peyzaj alanlarının arasında yer alan kenarların kompozisyonunda önemli rol oynarlar. Çok sık karşılaşılan sorunlardan biri, bitkilendirme ile yaya ya da araç trafiğinin bitişik olduğu yerlerdir, özellikle de mekanın sınırlı olduğu yerlerde ortaya çıkar. Boylu, yanlara doğru yayılan çalıların ulaşım için öngörülen alana tecavüz etmeksizin gelişimi için mekana ihtiyaçları vardır. Kısa boylu çalılar veya otsular, daha boylu olanların rahatlıkla gelişebilecekleri ve yayılacakları bir örtü oluştururlar. Böylece daha boylu olanlar rahat bir şekilde yanlara doğru yayılırlar. Böylece sık sık yapılması gereken budamalar önlenmiş olur. Eğer yer örtücüler yer döşemeleri ve çim alanı üzerinde yayılırsa, özellikle kenara yakın bir şekilde geçtiğinde bazı informal veya doğal budamalar ortaya çıkabilir. Eğer trafik çok yoğun değilse, zaman zaman makaslamalar şeklinde bakım gerekli olur, ancak bu bakım yapılması bile yer döşeme veya yol kullanılabilir olacaktır. 17

18 Diz ile Göz Seviyesi Arasında Boylanan Bitkilendirmeler: (Orta Boylu Bitkilendirme) Diz hizasına kadar ya da daha boylu, ancak göz seviyesinin altında kalan bitkilendirmeler yüksek olmayan bir duvar, çit veya parmaklığın tasarımda oynadığı role benzer bir rol oynar. Hareketleri önleyici belirgin bir bariyer olabilir. Bu nedenle ulaşımı sınırlandırmak amacıyla kullanılabilir. Görüş ve bakışlar için herhangi bir engel oluşturmaz. Güneş ışınının girişini hemen hemen hiç engellemez. Bu nedenle bu tür orta boylu bir bitkilendirme için çok sayıda strüktürel imkanlar ortaya çıkarır. Orta boylu bitkilendirmeler fiziksel olarak güvenlik amacıyla zonlara ayırmada kullanılabilir. Örneğin araçları ve insanları dik yamaçlardan ve sudan veya birbirlerinden uzak tutmada, ayırmada kullanılabilir. Mevcut patikaları veya arzulanan hatları vurgulamak ve belirtmek amacıyla, görsel kuşatmanın istenmediği yerlerde kullanılabilir. İnsanlarla yapıları birbirinden ayırmak ve böylece bina içinde daha fazla mahremiyeti sağlamak amacıyla kullanılabilir. Pencere eşiği hizasından daha boylu olmadığından, ışık girişini sadece kabul edilebilir derecede azaltır. Orta boylu bitkilendirme binanın çevresini sınırlandırır, bu kısım binanın terretoryumudur. Bu haliyle orta boylu bitkilendirme geleneksel alçak boylu bir duvara, çite ve ahşap çite benzer şekilde fonksiyon görür, ancak bunlara göre daha az formeldir. Son olarak, yaprak kitlesinin bir binanın ya da strüktürün çevresini sararak, görsel açıdan binanın ve strüktürlerin görsel olarak bulunduğu yere sabitlenmesini ve binayı çevresindeki araziye ve vejetasyona bağlamasını sağlar. Bu özellikle, büyük ölçüde vejetasyonla kaplı bir arazide yeni inşa edilmiş olan bina veya strüktür söz konusu ise, daha da önem kazanır. Göz Seviyesinin Üzerinde Bitkilendirmeler Göz seviyesine kadar bir yaprak örtüsüne sahip veya göz seviyesinin üzerinde boylanan çalılar hem görsel hem de fiziksel bir bariyer oluştururlar. Boylu çalılar, çok sık birbirinin içine girecek şekilde dikilecek olurlarsa, peyzajda ayıran veya kuşatan elemanlar olarak peyzajda kullanılabilirler. Fakat ağaçlardan oluşan bir bitkilendirmeye göre perdeleme ve koruma yeteneği, sadece küçük ölçekte bir etki ile sınırlıdır. İnsan ölçeğine uygun park, bahçe, iç avlu, yol, cadde ve oyun alanlarının peyzajında boylu çalılarla yapılan bitkilendirmeler mahremiyet ve koruma sağlarlar, çekici olmayan elemanların perdelenmesinde, örneğin park yerlerinin, servis alanlarının ve çöp kutularının bulunduğu yerlerde bu rolleri yerine getirebilirler. 18